Trotwaer. Jaargang 8

[p. 313]

Willem Abma
De dichter in clown of in charlatan

Jan Wijbenga: ‘Lyts Frysk Deadeboek’,
Alternatyf, Bûtenpost 1975

‘In het Nieuwe Rijk en later was het vooral gebruik om de dode de teksten die hij nodig had mee te geven in de vorm van een papyrusrol. Deze rollen noemen wij het Dodenboek’. (Prof. dr. Th.P. van Baaren, Mensen tussen Nijl en zon, s. 101).

En eefkes fierder: ‘Het Dodenboek is geen samenhangend geheel in onze zin, maar een verzameling spreuken die in verschillende groepen gesorteerd kunnen worden’. (cf. sitaetforwizing boppe) De titel fan Jan Wybenga's jongste bondel kin jin maklik op'e doele bringe. De Deadeboeken ús binammen bikend út en fan de Egyptology hawwe ornaris de funksje de deade to bigelieden yn syn reis troch it deadenryk sa dat er better oan de dêr jildende forplichtings foldwaen kin.

Jan Wybenga's Lyts Frysk Deadeboek is earder in anathema c.q. in forflokken ta de dea. It is gjin nekrology yn'e sin fan in koarte libbensskiednis fan in forstoarne. Ynsté fan forstoarn wêzen is der sprake fan djip forfal fan it Frysk en de Friezen. It is ek net in elegy. Der wurdt net klage en treurd, der wurdt flokt, racht en raesd meastentiids.

Foarmet de bondel KJ3 yn forskillende opsichten in oergong fan Jan Wybenga's eardere bondels Amoeben (1954) en Barakkekamp (Tsjerne 1962), dizze lêste bondel kin men hast wol in brek neame mei dat eardere wurk as it giet om ynbannigens en bisonkenheit. Jan Wybenga moat neffens eigen sizzen fan in lyrysk dichterskip net sa folle ha. Der wurde gjin fersen makke, der wurde teksten konstrueard, seit er yn in ynterview.

Jan Wybenga moat neffens eigen sizzen fan in lyrysk dichterskip net sa folle ha. Der wurde gjin fersen makke, der wurde teksten konstrueard, seit er yn in ynterview.

Yn it novimbernûmer fan de Tsjerne 1962 stiet to lêzen: ‘Ien fan de greatste trêften fan Wybenga as dichter is de foarname reserve dy't er himsels opleit en dy't iderkear wer it wurd efter it wurd suggerearret. De bikoaring sit altyd wer yn it tobekhâlden, biskûl gean, riede litten nei dat hwat nea to sizzen is... Hjir sit earbied efter, en forwûndering oer “it leech efter wyljen en bloeijen” de ivichheit, dêr't gefoel en forstân by forslagge’. Yn boppesteande sitaten wurde rasjonaliteit en reserve suggerearre. Beide kwaliteiten

[p. 314]

binne net fan tapassing op Lyts Frysk Deadeboek. Dêr wurdt sûnder in krûmke reserve en emoasjoneel úthelle.

De foarm fan de teksten, en net fersen dus, yn Lyts Frysk Deadeboek is net sloardriger as yn syn oare bondels. Spaesje en enjambeminten wurde, alteast as it om de reden derfan giet, faken wol dúdlik. Faeks hat Jan Wybenga dit biwust dien. Men kin in rachel ûnmooglik in bipaelde struktuer mei jaen. Je moatte mar ôfwachtsje hoe't dy by it skraebjen fan de kiel jin út de mûle flûpt en op strjitte delkwitst. De iene kear lang en giel, dan werris roun en griis, soms in lytse draek mei op in moaist in stikje stjurre bloed der yn. Sa bisjoen passe foarm en ynhâld inoarren aerdich: de foarm fan de ynhâld is net tafallich bleaun en yn dy min of mear fêste foarmjowing set Wybenga him to skoar tsjin it al to spontane en ûnkontrolearbere. Thematysk forwûnderet dit lêste wurk fan Jan Wybenga jin minder as de felheit derfan. Forfal, forgean en forsutering waerden al biskreaun yn Barakkekamp bg. it fers(!) Greiddoarp, side 15. Lyk sa, as it om dit thematyske aspekt fan it wurk fan Wybenga giet, it kaeifers ‘foto’, side 9 yn Barakkekamp. Hwerom in kaeifers?

In djiptepsychologysk hifkjen fan poëzij hat net alles en allinne mei rasjoneel poëzijbisprek fan dwaen. Ik leau dan ek net dat dat lêste hûndert prosint mooglik is (Hjiroer yn oar forbân faeks mear). Dêrom doch mar hwat yntuïtive feeling oan bod en bar. Ut de neifolgjende tekst yn Lyts Frysk Deadeboek mei dúdlik wurde hokfoar link der to lizzen is tusken dizze tekst op side 23 en it fers ‘foto’ út Barakkekamp.

earst tekst 23, Lyts Frysk Deadeboek:

‘Yn kloften sit de 65 + -erbinde/to taertsjefretten en to kofjeslinen foar't each fan 't arbeidzjende gods folk,

dat dy massale liddichgong mar oansjen moat,/ dy't oan de rinten fret en jild forslynt. /Mar breedút yn't ljocht dat har/forgund wurdt, krêbbet dit naesje/swiet, mei de oermond fan sok jeltich reau.’

it fers ‘foto’ út Barakkekamp:

‘Underantlit/mei it antlit/dat dy skôget/djipforwoechsen skitf, /forbyld,/ré om to ûntkommen/oan syn nei-byld,/tweintich jierren djipper/yn'e tiid bibiten,/partsje mei oan kleur en kromte,/bochtsje dy,/ bislaen de romte/ wer yn waermens, libbenswier.

Ik skril tobek foar't glêdde glimkjen,/spegele yn'e deadske flakte/fan it glêshurd brún bromide./ Mar inkeld troch dat palflak hinne/kin'k mysels/biglide.’

Mei de rigels ‘bislaen de romte/wer yn waermens, libbenswier/’fan it fers ‘foto’ wol de dichter de foto fan himsels, mar dan tweintich jier jonger, ta libben komme litte. Dat wie yn 1962. Nou,

[p. 315]

om 1975 hinne, is de binearing fan it âlder wurden projektearre yn in forgean fan Fryslân. Oer de evidinte link tusken eangst en agressy hoech ik net út to wreidzjen. Jan Wybenga, berne 1917, sit yn dy jierren dat âlderdom en âlder wurden ta in obsessy wurde kinne. Hy hat syn eangsten foar't âlder wurden. Hy ûntwikkelet in geweldigen agressy tsjin it âlder wurden, it forfal, forgean, it forsuterjen. De wize dêr't er syn omjowing op waernimt en ynterpretearret is ‘trochflueze’ mei eigen eangsten. Sterker: alles wurdt yn it perspektyf fan dea en forfal set, it stjert net allinne in natuerlike dea, né, it moat dea en wurdt ta dea forflokt.

Yn de sitearre tekst út Lyts Frysk Deadeboek wurdt formeel net dúdlik oft de miening fan de dichter sels of fan oaren werjown wurdt. Yn werklikheit is dizze fraech net wichtich. It is de miening fan de dichter, ek al docht er oft it de miening fan in oar wêze kin. Hy spilet heechút forskûl. Hy dûkt. Gewoan it brûken fan in bikend ôfwarmeganisme as technysk helpmiddel om syn deadswinsken sa to kamoeflearjen dat se oanfurdber lykje. Sûnder it boppesteande yn'e gaten to hâlden is side 23 ynhâldlik in freeslike tekst. De grize giet jin oer de grouwe. Hwat minske skriuwt soks oer in leger ûnskuldigen: de 65 + sers. ‘Sok jeltich reau’, d.s.w. sok grypgraech min folk of maklik yn'e greep lizzend ark seit Wybenga. Of hat Wybenga tocht van it wurdtsje ‘jeld’ dat âlderdom bitsjut?

Om nou by de earste tekst fan Lyts Frysk Deadeboek - in seldsum moai útjown boekje; in wol hast bibliofile útjefte; jo wurde net steurd troch paginearring, ynhâldsopjefte, titels ensfh. - to bigjinnen:

‘De dyk wynt de bosk yn nei
de kroech: de klint dêr't útskot gearbosket.
Foddebosken. Eart dat gjin foer wurde mei,

mar stadich weiwurdt skimmelich stjonkend.
Naesje dy't sljocht leit hwat komt:
goarre dy't har bloed ûntbynt.’

Yn dit stikje proaza liket de lêste rigel noch it minst ûnpoëtysk: ‘goarre dy't har bloed ûntbynt’. Ik haw in medikus frege oft ûntbinen fan bloed mooglik is. Dat is it net. By hemolyze gean de reade bloedlichemkes stikken. Dêrtroch komt de reade bloedkleurstof dy't yn dy bloedlichemkes sit frij yn it bloed. Dit forskynsel is in gefolch fan dea, in fraech is noch oft it komselden ek oarsaek fan dea wêze kin. ‘Goarre dy't har bloed ûntbynt’, is dus in s.n. dichterlike frijheit. Wol is frappant yn forbân mei Wybenga's sterke agressy-eangst link dat it dichterlike byld fan bloed ûntbinen yn'e praktyk de status fan dea ûnderstelt, wylst it yn 'e tekst in

[p. 316]

forflokken ta dea is. Is, mei oare wurden, de formulearring ‘goarre dy't har bloed ûntbynt’ tafallich, os is er opstiigd út it disponibele ûnbiwuste dêr't de driften wol sa stellich binne en safolle frij spul hawwe dat se deadzje en deadzje ynsté fan biskaefd en forhuld dea forklearje. De drift liket yn dizze formulearring de rede passearre to wêzen.

Yn tekst twa wurdt ek wer omraek skolden. Nou gjin foddebosken mar útskot. ‘Dy't earm oer earm yn'e hoksen dounsje’, sil, it skotsen wol mei bidoeld wurde. It tafal wol dat it ek in primitive treurdouns is. Dizze bitsjutting soe de tekst ynkonsistint - om ris in term fan van Hijum to brûken - meitsje dat dat sil Wybenga net bidoele.

Tekst trije slút nei foarm en ynhâld alhiel by de earste twa oan. Om't de wurden bysteat binne de bitsjutting dy't se hawwe yn'e geast fan'e lêzer ta dúdlike bylden to transformearjen hat tekst fjouwer foar my hwat mear poëtyske sizzingskrêft. Boppedat is it stimmingsbyld hwat nostalgysk. En dat lêste soe ik in poëtyske determinant neame wolle. Foar my is tekst 4 in fers, it earste oant nou ta yn Lyts Frysk Deadeboek.

Ut tekst fiif komt ek wer hwat fan dy nostalgy nei foaren: ‘it âldmoadsk rûzjend reid of't beammesûzjen’. De foddebosken en it útskot wurde hjir kloftefolk neamd. Der is wer dy agressive toan oer it forlern gean fan it âlde fan foarhinne, de tiid fan de jeugd. Sa út en troch is der yn in tekst sprake fan in tredde persoan. Sa ek op side seis: ‘Skriuwt 'r steil nei steil wurd syn anathema's del/dan heart 'r op 'e dyk de learen jonges oangean/’. It feilichheitsmeganisme fan de anonymiteit jowt de dichter de illúzje dat er net forantwurdlik is foar útsprutsen forflokkingen. Der is ommers in tredden yn't spul. Hjir spilet lykwols noch in oar aspekt. Is de anonymiteit, it forskûljen in gefolch fan in oerweldigjende skuld, dy skuld is op har bar wer ûntstien troch de alles forwoastigjende agressy dy't hast altyd ûntstiet út selsagressy. It middel fan de elisy yn literair opsicht forwiist yn psychologysk opsicht nei de selslikwidaesjedriften fan de skriuwer. Yn dizze tekst wurdt de tried fan de earste trije teksten wer opnaem: ‘rude, geile fammen, dronken feinten’. Ek yn tekst sawn wurde Fryslân en de dichter dea forklearre. Side acht jowt in nostalgyske tekst. Foar my nei 4 it twadde fers:

‘Wer april. En't waeit. Bylden fan sinne en wyn wurde yn blyn
werfinen ien mei't bistean fan alear yn dit hûs. Wer rint de faem

oer it krizjende grint fan it túnpaed. As lang forlyn springt de wyn
djoeisk yn't ljocht hier.
Mei wiuwend goud kroand rint de slavin

[p. 317]

 

de slynske bek fan it skaed yn

 

sjongend sûnder euvelmoed’.

Ut tekst 9 docht bliken dat de dichter in protte argewaesje hat fan ‘glêdde britsen’. Hwerom, freegje ik my ôf. Glêdde britsen kinne der ommers frekte oantreklik útsjen. Binammen yn spikerbroek, neaken is de spanning der gâns ôf. Né, mei de closereading-methode is neffens my fan dizze teksten in fordeald bytsje to sizzen. De tekst is as folget: ‘In frjemd yn it eigen âlde doarp, bismet mei kunst. /De glêdde brits yn't spikerpak garant foar geil/of oergunstich praet rint se de buorren troch:/ /objekt dat sels objekten skept út âld/ark en nij/sear, soms in adoraet jongfeint biskûl biedt/yn wiete fuorge en flokkend wer forstjit./

As men siket nei de efterlizzende motiven fan sok skriuwen dan sprekt der greate dépit en jalouzy út. De skriuwer mei der nei sjen en net oankomme. Hy is hors concours. Dat is knap sneu. De âlde bok sprekt syn flok út oer it griene bledtsje (en de jonge ‘snabbelers’).

Ek tekst tsien lit him sa maklik forstean. Sec bisjoen is it folslein ûnbitsjuttend hwat hjir stiet.

Tekst âlve is de earste fan in rige dêr't it huorkjen yn oan bar komt. It slagget Wybenga om eat fan it ‘unheimliche’ en ‘unheilverheiszende’ oer to bringen. It wurdtsje ‘geaspraek’ draecht it hiele fers. Je sjogge heide en wyn oerlizzen. Yn ien klap krijt hjirtroch ‘'t Hûs’ in folle rommere bitsjutting: honk, hiem, lân. ‘Evelsk’, is hjir net drommelsk, mar earder divelsk. Dit is in fers mei sterke metafoaren. It tredde fers.

Yn de teksten 12 en 13 binne de huorren sels presint. Net om dy reden, mar spitigernôch gjin fersen.

Op tekst 14 is de forklearring fan tekst 9 fan tapassing, al wurdt de kut hjir ûnforjitlik moai biskreaun as ‘'t Jewiel yn har ljisken’ dat dan ek noch ‘militair geheim’ is. Gjin minnaer mei tonei dizze omskriuwing forjitte. Op side fyftjin stiet in, foar my alteast, hwat tsjuster fers. Nuver genôch kin in tsjuster fers doch in prachtich fers wêze. Hwerom fyn ik dit in prachtich fers? Lês, mar harkje noch mear troch de skulpen:

‘Skulpen fordreame de gloed fan parlemoer
bringe de stim fan de stigende floed djip
it swijende lân yn. En hy bringt it lûd

fan 'e sé yn syn bernehân om of jowt de stim
fan sirenen en it wytgleone ljocht oer
't strân en de izige krêft fan de weach

[p. 318]

 

mei ien hântaest nij libben.

 

Hear fan skulpen en sé.’

It wurdstje fordreame is tige suggestyf: de dream ymplisearret it forgean fan de gloed. De twadde rigel is prachtich: mei de skulp oan it ear bliuwt men de sé hearren, hoe fier men it lân ek ynrint. Foar my is it tsjustere oan dit fers dat ik net wyt hwa't de ‘hy’ is. Ik hâld it derop dat it de dichter is, hwaens hân in bernehân wurdt as er de skulp en dêrmei it machtige elemint fan de sé yn syn hân hâldt. ‘En hy bringt it lûd fan de sé yn syn bernehân om’ d.w.s. hy draecht it lûd rounom, mar hy lit it ek forstomje troch it om to bringen (om it libben). Hâldt er de skulp yn in bipaelde stân dan kin er de sé yn al har forskiningsfoarmen op'en nij werfarre. Sa is er ‘Hear fan skulpen en sé’. Dizze tige poëtyske notysje past qua sfear en thema alhiel net yn dizze bondel. Fers fjouwer.

Yn tekst 16 wurdt skildere hoe't it irenyske yn it polemyske oergean kin. Yn de teksten 17 en 18 is wrangheit troef.

Yn tekst 19 sjocht Wybenga in rol as clown weilein foar de dichter hwannear't dy him oars foardwaen moat út selsbiskerming as er him wierlik fielt. Lykwols, de teksten 16, 17, 18, 19, 20 toane de dichter mear as charlatan as as clown.

De teksten 21, 22 en 23 forfetsje de toan fan de earste fersen fan dizze bondel.

Tekst 25 sit ek yn dizze sfear fan primair ôfreagearjen fan agressy, al moat sein wurde dat de kontrastwurking fan it ‘skriel wyt blomke’ it treflik docht. It stiet like forlitten yn it fers as yn it lân. Dêrom in slagge parallelly fan forwiismiddel en feit.

Nûmer 24 set nei myn smaek moai yn: ‘Djip út se wei wjukkelt'r skoar tsjin'e loft’. Ek fierder is dit in fers dat nettsjinsteande syn negativisme bg. ‘waedrioel, goare wetters, foaze brot, rotsjen, huorrich’, jin meinimt troch de suggestive wurdkar op oare plakken.

De lêste rigel is in moai foarbyld fan it stêfrym dat Wybenga jerne brûkt: ‘En bearende Bataven bisette it beton’.

‘De stafrijmen zijn gelijk stapstenen, waarop men steunt met de stemme, latende al wat daartussen valt maar vluggelings en in't voorbijgaande uitgesproken’, skriuwt Guido Gezelle. Yn'e âldgermaenske poëzij skynt it dizze funksje wol hawn to hawwen. Al is dy bitsjutting langer forwettere, it is in fraech oft it springerige stêfrym yn dizze bondel net hwat fan it effekt fan hwat in fûle oanklacht wêze wol, weinimt. Yn de sitearre rigel net, mar op oare plakken drige it my faken fan de quintessens fan in tekst ôf to lieden.

Metrum en rym bipale as ornaminten net de wearde fan in fers lyk as bg. it ritme wol. Mar al dizze saken steane yn dizze bondel yn it

[p. 319]

skaed fan it - yn't bigjin fan dit bisprek al signalearre - hast alles oerhearskjende enjambemint. Fan de 25 teksten bisteane der trettjin út seis rigels. Dy seis rigels bisteane wer, fan inoar skaet troch spaesje, út twa terzinen. Alve teksten bisteane út acht rigels: twa terzinen en in slotstrofe fan twa rigels. Der is ien tekst, side 21, dy't bistiet út njoggen rigels, trije terzinen. Oer't ginnerael brûkt Wybenga it enjambemint sa dat de biwende funksje derfan alle rjocht dien wurdt: It lêste wurd fan de fersrigel komt eefkes yn'e picture, lyk as it earste fan de nije rigel. It forgreatet de direktens en yntensiteit fan de tekst.

De achtrigelige fersen hawwe myn foarkar. Sa binne de al neamde nostalgyske fersen ek achtrigelich.

Under de 25 teksten sitte fjouwer fersen, nei myn smaek dan fansels. Dat is in heech persintaezje. ‘Fan de measte bondels dy'tst ûnder eagen krijste, hâldst mar in pear fersen oer, dy'tst wier lije meiste. Dy oare fersen hiene der net yn hoegd’ (Yn petear mei Jan Wybenga, de Tsjerne, 1968-7/8).

Goed of min fan de bondel moat elts foar himsels mar oer oerdielje. It thema fan de bondel stiet my slim tsjin, en meast ek de wize dêr't it thema op stal jown is. De bitrutsenheit fan de dichter by de rotsjende en huorkjende Friezen is blykber dochs to great om de bek to hâlden. Myn earste primitive opstiging wie, moatte wy Friezen ús dit arrogante, lêbbige geskel en gerach fan in grinzer flatfries oanlynje litte. Lit him yn syn stellingwerven barste. En dan... nou lit mar, dit boekje is al misledigjend genôch. Mei dêrom en om prinsipiëel theoretyske reden haw ik it closereading-prosedé biwust mijd. De dichter en hwat him biweegd hat binne sa yn it bisprek bihelle. In mear yntuïtive en psychologyske bineijering dus. En bileaven net de pretinsje fan in s.n. rasjoneel poëzijbisprek yn 'e fan Laverman bidoelde sin.

Om ôf to sluten in pear útspraken fan Jan Wybenga (De Tsjerne, 1968-7/8): ‘Ik wyt net hoe't men oars oer poëzij oardielje kin as to sizzen: dy en dy hat it skreaun, dat en dat stiet der sahwat yn en ik ha it idé dat it mei de kwaliteit sahwat sa en sa sit. Men kin fansels in fers hielendal útelkoar raffelje en dêr fan alles by slepe. It is de fraech oft it resultaet dêrfan hwat om de hakken hat. Krityk op poëzij is gjin ienfâldige saek, omt it yn wêzen miskien hwat ûnmoogliks is.’ ‘Mar hat poëzijkrityk wol folle doel? Der binne net safolle minsken dy't har ynteressearje foar poëzij en dy't dat wol dogge foarmje in soarte fan gemeente. Dy gemeente wyt wol oare middels om har in oardiel to foarmjen oer poëzij. Sokken sykje yn boekwinkels harres wol út’.