Trotwaer. Jaargang 8

[p. 139]

Walter Schonau
Literatuurwetenschap en psychoanalyse

De reactie van Rudy Bremer in Trotwaer 1976/2 op mijn beschouwing ‘Over de waarde der psychoanalyse voor de literatuurwetenschap’ in Trotwaer 1975, 5/6 lijkt door zijn emotionele toon mijn daarin geponeerde stelling over de subjectieve irritaties, die een psychoanalytische benadering vaak teweegbrengt, te bevestigen. Op verzoek van de redactie zal ik hier op de bedenkingen van mijn bevriende collega ingaan en met name nog eens mijn opvatting over object en functie van de literatuurwetenschap trachten uiteen te zetten.

Pieter Vroon, de auteur van het boek ‘Bewustzijn, hersenen en gedrag’ zegt in een interview (in Basiskrant, maart 1976): ‘Je kunt je wetenschappelijk gezien geen enkele vraag stellen zonder te beschikken over een bepaald mensbeeld: de mens is zo en zo.’ Niet meer en ook niet minder bedoelde ik met mijn these over het belang van de anthropologische premisses, waarmee de wetenschap nu eenmaal werkt. Met de explicitering van mijn mensbeeld wilde ik een correctie aanbrengen op het door een verklaarbare beroepsdeformatie ietwat vertekende mensbeeld, dat in wetenschapskringen (en ook vaak in mijn brein) nu eenmaal geldt: dat van de mens als puur rationeel wezen. Geen zinnig mens zal desgevraagd ontkennen, dat de homo sapiens met nog andere eigenschappen begaafd is dan de Rede, maar dat wil nog niet zeggen, dat daarmee in de praktijk van het dagelijkse wetenschapsbedrijf ook altijd rekening wordt gehouden. Dat er zoiets bestaat als het onbewuste kan ook moeilijk weerlegd worden, maar wie trekt daaruit de nodige consequenties b.v. in zijn nadenken over literatuur?

Ik geloof niet, dat het besef van de macht der niet-rationele factoren mij tot een ‘aanhanger van een van de varianten van het laat-negentiende-eeuwse determinisme’ maakt, maar eerder, dat een holistische visie, die rekening houdt met de gehele mens en niet alleen met zijn verstandelijke vermogens juist in allerlei nieuwe ontwikkelingen binnen de wetenschap steeds meer veld wint. Maar goed, een aantal typerende zinnen in Bremers betoog vertonen het schema: ‘afgezien van de vraag, of...., of.... etc.’ Dat betekent niet veel meer dan het plaatsen van vraagtekens achter

[p. 140]

mijn beweringen, er ontbreken weerleggingen, gesteund door argumenten. Van deze vragen zie ik dus ook maar af. De kern van zijn artikel is de vraag, of mijn voorbeeld-problemen, waarop met behulp van de psychoanalyse een antwoord gevonden zou kunnen worden. wel iets met literatuurwetenschap te maken hebben. De vraag wordt door Bremer impliciet ontkennend beantwoord. Met een resoluut gebaar word ik met mijn hele geestelijke bagage uit ‘de grote dwaaltuin’ van de literatuurwetenschap gezet. De banvloek wordt als volgt gefundeerd.

De vraag naar de motieven voor het schrijven van literatuur vindt Bremer ‘onwetenschappelijk’, deze zou thuishoren in biografie of psychotherapie (alsof dat geen wetenschappelijke disciplines zijn - en verder: waarom eigenlijk therapie?). Hier is enerzijds sprake van een gebrek aan informatie, er is wel degelijk veel belangwekkende research verricht over creatieve processen waaronder literaire scheppingsprocessen, maar anderzijds ook van een blikvernauwing-door-wetenschap. Essentiële vragen, waarop de literatuurwetenschap met haar momenteel in zwang zijnde methodieken geen antwoord kan geven, worden eenvoudig weggeschoven. Les savants ne sont pas curieux (Anatole France). Er zijn heel wat artikelen, die een probleem niet oplossen, maar het in feite van het ene naar het andere vakje verschuiven, een door extreme specialisatie mogelijk gemaakt Zwarte-Piet-spelletje. De vraag, die aan veel literatuurwetenschappelijk onderzoek ten grondslag ligt: waarom lezen mensen eigenlijk?, m.a.w. welke behoeften (bewust en onbewust) worden door het lezen bevredigd? is voor Bremer niet een vraag met wetenschappelijk karakter, omdat, zoals hij herhaalt, zulke vragen onbeantwoordbaar zijn. Mijn antwoord luidt: ze zijn, afhankelijk van de gekozen methode, wel beantwoordbaar en ze zijn wel degelijk relevant, ook als ze vooralsnog niet exact en volledig te beantwoorden zijn.

Bremer vervolgt met zijn eigen literatuurtheoretische geloofsbelijdenis. Dit is een credo over de zijnswijze van literaire teksten als het eigenlijke object van onderzoek. Als ik nu het Zwarte-Piet-spelletje zou spelen, zou ik kunnen zeggen: ontologische problemen horen thuis in de filosofie, tekstwetenschap ligt ‘ergens naast’ de literatuurwetenschap, teksten op zich zijn voor de literatuurtheoreticus niet interessant, daar hij alleen te maken heeft met gelezen, d.w.z. psychisch verwerkte teksten. Ik kom hier nog op terug. Zijn vergelijkingen van de relatie tussen tekst en lezer met die van fiets en fietser, berg en bergbeklimmer, ster en astronoom zijn er helemaal naast. Het gaat er niet om of, zoals de fiets zonder fietser de tekst zonder een lezer wel of niet bestaat, maar of er zinvolle uitspraken mogelijk zijn over een tekst zonder

[p. 141]

lezer, dus een ongelezen tekst. Wie dat gelooft, gelooft in een illusie. Zo ergens dan geldt in de literatuur: ‘die Sache selbst ist immer schon erfaszte Sache’ (Leibfried).

Aanvechtbaar is ook de bewering, dat interpretaties alleen het literatuuronderricht zouden dienen. ‘Men schrijft geen interpretatie voor de lezer, die de tekst toch wel begrijpt, maar voor degene, die hem niet begrijpt.’ Zo eenvoudig ligt het niet. Begrijpen is in allerlei gradaties mogelijk. Een goede interpretatie verdiept immers het begrip of corrigeert eventueel een verkeerd begrip. Het maakt voorts een ietwat inconsequente indruk, als eerst mijn vraag-voorbeelden van de tafel worden geveegd en er dan tenslotte gezegd wordt: ‘Men kan zich n.l. heel wel afvragen waarom of waardoor een bepaalde tekst pakt of aanslaat, waardoor een andere tekst zich langdurig handhaaft in de gunst van het publiek, en bovenal waarom of waardoor bepaalde literaire teksten beroemd worden of blijven.’ Want dit zijn immers drie vragen van precies hetzelfde soort, die ik als belangwekkend had genoemd en waarbij een literatuurpsychologische benadering adequaat is. Afgezien van de vraag, wat men onder ‘pakken’ of ‘aanslaan’ dient te verstaan en of dit wel wetenschappelijke begrippen zijn...

Genoeg gepolemiseerd. Misschien kunnen we het toch nog eens worden over de volgende gedachtengang. Object van de literatuurwetenschap is de literatuur. Wat is literatuur? Zeer zeker niet de gedrukte of geschreven tekst, net zo min als de partituur de muziek ‘is’. Deze is slechts vehikel. Literatuur is, hoe men het ook wendt of keert, een psychisch produkt en als zodanig onderworpen aan psychische wetten. De tekst is een noteringswijze van dit produkt, er op gericht, door een lezer ‘verwerkt’ of zo men wil: geactualiseerd te worden. Als ik literatuur een esthetisch proces noem, onderstreep ik daarmee het dynamisch karakter van productie en receptie, waartussen zich de tekst als enig statisch element bevindt. Het kernprobleem van de literatuurwetenschap is dus, dat haar object een subjectieve psychische entiteit is. Wie nu, de moeilijkheden hiervan beseffend, de tekst tot onderzoekobject maakt, kan tot allerlei waardevolle inzichten komen, maar hij mist de hoofdzaak. Niet de tekst, maar de wijzen van tekstverwerking (om een term van Götz Wienold te gebruiken) dienen centraal te staan in de literatuurtheorie. Daarmee blijkt bovendien de speurtocht van alle linguistisch georiënteerde teksttheorieën naar het verschil tussen literaire en andere (pragmatische) teksten zinloos te zijn. Het literaire (de zogenaamde literariciteit) is niet een eigenschap van de tekst, maar van de tekstverwerking, zoals nog recentelijk door Horst Steinmetz op het Nederl. Filologencongres overtuigend werd

[p. 142]

betoogd. In de moderne beeldende kunst is dit mutatis mutandis nog duidelijker waarneembaar. Wat er zich tussen tekst en lezer afspeelt en wat men als het literaire communicatieproces of de literaire receptie kan omschrijven valt dus wel degelijk binnen het gebied der literatuurwetenschap en niet ‘ergens er naast’. Dit inzicht is tegenwoordig algemeen verbreid. De meningsverschillen ontstaan, omdat men aan dit basisfeit, dat Wolfgang Iser eens omschreef als: gelezen worden is de belangrijkste eigenschap van een tekst, verschillende conclusies verbindt.

Ik voor mij ben ervan overtuigd, dat het receptieproces mede bepaald wordt door (deels onbewuste) psychodynamische mechanismen. Hoewel deze zich uiteraard in het individu afspelen en moeilijk objectiveerbaar zijn, kunnen ze daarom nog wel bestaan en intersubjectief boven water gehaald worden. Maar ik vermoed, dat ik met deze laatste bewering het terrein van mogelijke overeenstemming al weer heb verlaten.