Trotwaer. Jaargang 8

[p. 100]

Steven de Jong
In lytse Fryske hamelink

Bartle Laverman: Skimerlânskippen
K.U. Ljouwert 1975

‘Elke kritikus kiest, of hij wil of niet, uit estetisch gewaardeerde mogelijkheden. Zijn oordeel berust in wezen op de aard van zijn sensibiliteit, zijn objectiviteit is een ceremonie.’ Dit skreaunen yn 1960 René Gijsen en Hans Sleutelaar yn har blomlêzing, ‘met andere woorden’. Ut dy har skoalle kom ik en ik leau, dat wy mei sa'n opfetting in aerdich eintsje út 'e buert binne fan 'e neibloei fan Merlyn yn trotwaer ûnder redaksje fan Adri van Hijum.

Nou ha'k der nei dy tiid al in bytsje by leard en de objektivearrings yn trotwaer ha altyd myn sympathy hawn, mar it wiene analyses fan proaza, de poëzij wie der op ta. Men kin jin noch altyd ôffreegje: is der in systeem om poëzij to objektivearjen en dêrneffens in weardeoardiel út to sprekken? Fansels in for stannelike analyse fan in fers is mooglik, mar net absolút. By in literaire analyse liket in weardeoardiel ek sekundair. Dochs sil de dichter graech witte wolle en de lêzer ek fansels, hwat de kritikus der fan tinkt. Goed, litte se dan bitinke, dat dizze kritikus mar in lêzer is, i.c. ek noch in skoalmaster mei in tige nuansearre weardensysteem fan 1 o/m 10.

As ik Laverman dan op groun fan myn sensibiliteit in sifer jaen moat, dan krijt er in 7. Gjin great dichter dus, hwant dy krijt in 10, al is it mar om ien fers. Mar dochs wol publikabel. Sa, nou hat de kranteman, dy't trotwaer bisprekke moat genôch lêzen, at er al trotwaer lêst, mar ik gean fierder mei de seremony, hwant oars meitsje ik my der al to maklik ôf.

De motiven út dizze 17 fersen haw ik sammele. It motyf is slim to definiearjen. Ik wyt ek net oft in motyf wichtich is foar poëzij. Ik bidoel mei motyf dat, hwat my ynhâldelik opfalt. (ek in ûnfolsleine definysje, mar wy moatte dochs erges begjinne.)

motiven:

1.	nacht (titel, side 7, 9 moanne sliepte, 11, 14, 19, 20,) 7x
2.	de omkearde evolúsje (in Jaques Hamelink - motyf dus), (1, 16, 17) 3x
3.	identifikaesje fan plantaerdich en minsklik bistean (ek in JH-motyf) (1, 9, 10, 15, 16, 17, 18, 21, 23) 9x
4.	it religieuze motyf (8, 12, 18, 19, 23) 5x
5.	anty-ratio-motyf (8, 9, 12 selsbihâld, 16 ûnderbiwust, 17

[p. 101]

	forgetten, ûnkundich, 21 harsens silliger, 20 dei fol modder) 7x
6.	it natuermantsje-motyf (7, 9, 11, 12, 13, 14, 20, 22) 8x
7.	bang wêze foar de minske (8, 11, 12, 13) 4x
8.	seksmotyf (10, 11, 14, 15, 18,) 5x
9.	sadisme (12, 13, 14) 3x
10.	ik-figuer as god (18) 1x
11.	ik-figuer as natuer (19) 1x
12.	ironyske nostalgy selsspot (22) 1x
13.	metamorfose (10, 23) 2x.

Dat wiene se dan, wol in ûngeloksgetal, miskien bin der wol mear, miskien ha'k de wichtichste wol oerslein. Neffens my binne dy motiven it wichtichst, dêr't de measte siferkes achter steane en dat binne 3 (9x), 6 (8x), 1 en 5 (7x) en dan noch 4 en 8 (5x)

Sette wy se dus yn 'e folchoarder fan har kwantiteit, dan krije wy:

A.	identifikaesje fan plantaerdich en minsklik bistean
B.	it natuermantsje-motyf
C.	nacht
D.	anty-ratio-motyf
E.	religieuze motyf
F.	seksmotyf.

Al dizze motiven stean net los fan mekoar, men kin se mei in bytsje goede wil allegear wol yn A ynpasse. Dizze fersen bisykje in oant yn it absurde trochdreaune participation mystique ûnder wurden to bringen en bin as sadanich in protest tsjin 'e beton- en plastictechnokraty fan ús dagen. Weromsjen yn 'e evolúsje:

wurch fan it wurk fan
moarn en oaremoarn

Yn it earste fers spilet ek de tiid in wichtige rol. De skriuwer hat ûnder al syn fersen it jiertal fan ûntstean set. De earste 8 fan 'e 17 bin fan 1970, út 1971 ien fers, 1972 4 fersen en út 1973 ek 4. Ik nim oan dat er dizze fersen yn chronologyske folchoarder set hat. Bidoeling? Sjen litte hoe lang in frysk dichter wachtsje moat op publikaesje fan syn wurk? Of forwûndering oer it feit dat de wrâld noch bestiet?

Yn it twadde fers wurdt de technokraet mei safolle wurden neamd. Gjin wittenskipsman yn 'e moderne sin, mar mear in skriftgelearde út it nije testamint.

It mantsje bonkel is syn tsjinpaol.

Metamorfose fortolket motyf A it dúdlikst. Ikelbeammen, pyst en woartel binne ek fallussymboalen. Dit fers hat mear as ien boaijem.

It fers ‘frjemdling’ springt der foar myn gefoel út troch it

[p. 102]

forspringen fan it perspektyf. De ‘er’ en de kat falle gear yn 'e lêste rigel, in knappe fynst.

Yn de flapper 1 en 2 falle technokraet en bonkel gear, de minske dus, sadistysk, mar de natuer is noch altyd sadistysker. Dêrby slút oan ‘yn it wâld miskien’.

Yn ‘koïtus’ stean foar myn gefoel rigels tofolle:

syn klean rûkten nei mos
syn blêdden
knopen har klean los
de wyn waeide se fuort
.....
hja huvere fan nocht
.....
op har skedel
stie noch in laits to lêzen
hie foar mij genôch west.

‘autobiografy’ en ‘hwat better to dwaen’ bin my hwat to serebrael. Yn dat lêste fers wurdt it point of view forpleatst fan 'e 3e nei de 2e persoan.

Yn ‘pastorale’ fynt men de 1e persoan. ‘klimplanten hannen’ is ‘gewild’, mar fierders tjûget it fers fan in greate spanning.

Dit fers wurdt noch sterker as men it fan ûnderen nei boppen lêst:

geikjend ûnder hounetong
myn dochter
sjoch ik eva
yn it flues fan dyn eagen
myn rein en myn wyn
dyn suchtsjen dyn switten
om dyn billen
span ik myn woartels
dyn hoeder
dyn hearre
oer dyn boarsten
welle sykjend
myn klimplanthannen

‘geikjend ûnder hounetong’ is in frjemde rigel. It wurd geikje kin ik net. It stiet ek net yn myn wurdboek. It liket hwat op geije, mar ek op geil. In houn is sûnder mis it geilste húsdier, dy docht it samar op strjitte. Yn dit fers fynt men ek de identifikaesje fan 'e ik-figuer mei god, lykas yn it folgjende fan 'e ik-figuer mei de natuer. Ek dat fers kin men fan ûnderen nei boppen lêze.

Yn ‘in dei tomjitte’ spilet it bonkel-motyf wer in rol. Tige negatyf stiet dat fers sûnder point of view foar de dei oer (fol modder).

[p. 103]

‘yn plak fan adfortinsjes’ fortolket de walging fan it libben (útkoarre, dit suorjend biwustwêzen), fortolket de dea.

‘lânfolk hie in moaije ôfsluting west foar myn gefoel.

Skrinend mar dochs wer dûbelsinnich yn it ramt fan Laverman syn thematyk bin de lêste 3 rigels

noch is harren tael
de tekens dy't ik skriuw
in ûnbrûkber rudimint

De dichter woe ommers werom nei de prehistoarje?

It lêste fers is net it sterkste. Laverman liket hjir hwat op 'e domeny, dy't de minsken wer út 'e put prate moat, dêr't er se earst yn holpen hat. Dêrom wurdt er miskien hwat retoarysk (rotsjende rein, swit......, sûr as môlke)

(hwat is in beitele stien
langer yn dizze sirkel)

Nettsjinsteande dit fers bliuwt de dea in binearjend probleem.

Ik leau net, dat it de taek fan 'e dichter is de minsken út 'e put to praten.

Mei dizze bondel hat Laverman troch syn bihearske kar in nij elemint tafoege oan 'e fryske literatuer. Hy moat oppasse dat syn natuertael net foar him bigjint to dichtsjen (natuerwurden binne fan âlde tiden ôf al poëtysk). Syn thematyk is net oarspronklik (Jaques Hamelink yn Nederlân), mar hokker thematyk is dat wol?

It ‘runenskrift’ fan Anne de Vries past prachtich by dy thematyk. Allinne ik bigryp net hwerom om elk fers, (krekt as yn trotwaer ek om de forhalen) in rourântsje moat. Ik bin noch net yn de stimming fan ‘in memoriam de fryske literatuer’ salang't der noch skimerlânskippen as fan Laverman bisteane.

12 - 1 - '76.