Trotwaer. Jaargang 7

[p. 235]

Geart van der Meer
Ynhald mei poëtyske foarm?

Josse de Haan: Skuttingskroat.
Koperative Utjowerij-Ljouwert
1974 - Cumulusrige nr. 743.

As men jin set ta it skriuwen fan in bisprek fan in bondel poëzij wurde je fuortendaelks foar de frage steld: hwat is poëzij, en hweryn forskilt it fan proaza? Dy frage is net ien-twa-trije to bianderjen, tomear omt it yn dit stik fan saken om in mear-of-minder, net in óf-óf giet.

It sil dúdlik wêze dat ien biskate foarm net it iennige biskiedende is. Forskillende kultueren en tiden hawwe forskillende foarmen fan poëzij kend. Dochs fynt men yn alle hegere biskavings de twillingen proaza en poëzij, en poëzij forskilt altyd, hoe dan ek, fan proaza. Ik leau dat de foarm it skaeimerk fan de poëzij is - hwa't dat ûntstride wol moat dan mar de frage biantwurdzje hwerom't poëzij altyd oars as proaza ôfprinte wurdt.

Poëtyske foarm utert him net sa bot yn rym en stêfrym bgl. (grif ûntstien yn it orale stadium om it ûnthâlden fan gedichten mooglik to meitsjen) mar mear yn it ûnforwachte: wurdfolchoarder, spesiale wurden, ritme, it brûken fan in wurd yn in oare bitsjutting, dûbelsinnichheit, ‘moaije’ lûding, gedachtespronkjes, ûnforwachte assosiaesjes, bylden, skokeffekten ensfh..

Al dy dingen kinne ek yn proaza foarkomme, mar oer it ginnerael yn poëzij yn mear konsintrearre foarm. As it yn proaza foun wurdt, hjit it fan poëtysk proaza. En de ynhâld da? Ik leau dat poëzij sûnder folle ynhâld allinne as taelmuzyk weardearre wurde kin, as ‘swietlûdige’ klanken, dy't faek in biskaet gefoel by de lêzer oproppe. De measte poëzij hat fansels al ynhâld, der wurdt hwat meidield, sein, leafst eat origineels; oars eat dat troch de originele foarm yn elk gefal op in nij om omtinken freget. Nei myn bitinken is in (faeks op himsels nijsgjirrige) ynhâld sûnder poëtyske foarm amper in gedicht to neamen.

Koartsein: in gedicht is foar my ynhâld mei poëtyske foarm.

Lit ús nou de bondel fan De Haan bisjen en hifkje. Neffens it kolofon hat de skriuwer Chomsky lêzen (hwat?) en doe de saneamde ‘stapel (steapel?) fersen’ skreaun. Nou kin men jin ôffreegje hwat it ûntstean fan sinnen yn in eksplisite taeltheoretyske biskriuwing to krijen hat mei it ûntstean fan sinnen fan in gedicht - ‘to generate’ is by Chomsky in suver matematysk bigryp en mei net bitiisd wurde mei it produsearjen fan sinnen troch de taelbrûker, dat binne twa net forlykbere saken. Nou seit de skriuwer sels dat Chomsky der net sa'n soad mear mei to meitsjen hat, mar dus dochs wol hwat?

Hoe dan ek, hwat is de funksje fan de steapels yn de steapelfersen? Ik leau dat op syn bêst dit prosédé it wiveljend sykjen om wurden symbolisearje kin, it groeije fan in idé, it stalkrijen-jaen fan de ynhâld. Op syn minst is it allinne it prosédé, dat neat symbolisearret. Dat lŝte is it gefal yn de earste helte fan systeem (7) dy't hjir folget:

[p. 236]

 

dichtsjen

 

dichtsjen bitsjut

 

dichtsjen bisjut neat

 

dichtsjen bitsjut neat oars as

 

dichtsjen bitsjut neat oars as effisjensy

 

dichtsjen bitsjut neat oars as effisjensy yn it tapassen

 

dichtsjen bitsjut neat oars as effisjensy yn it tapassen fan euthanasy

Foar my ha de earste seis rigels net folle bitsjutting, en koe likegoed bigoun wurde mei de sawnde rigel. De helt is better:

it effisjent tapassen fan euthanasy op wurden is systematysk dichtsjen
it tapassen fan euthanasy op wurden is dichtsjen
euthanasy op wurden is dichtsjen
euthanasy is dichtsjen
euthanasy wurdt
dichtsjen
minslik

Steapelgedichten dêr't deselde kwael (dws. troch it systeem opieine, mar yn wêzen oerstallige rigels) yn oanwiisd wurde kin, binne: bineame (8), beareburch (9) (earlik sein forgriemen fan papier en inket), nul (23), perpetuum mobile (p.m.) (24), en eliminaesje (25).

Fansels bliuwe der dan in tal oaren oer dy't better binne. Ik kin se allegear net bisprekke, dat dêrom ien, en ek de bêste, hjir ôfprinte. De lêzer moat dan mar oardielje oft ik it by it rjochte ein ha as ik siz dat foarm en ynhâld hjir aerdich byinoar oanslute:

bern en berch

de berch stiet
de berch krûpt great
de berch klimt great foar it bern
de berch noeget great foar it bern omheech
de berch liket great foar it bern omheech yn'e wolken

de mânske berch is in freon
de mânske berch wurdt in bikende foar it bern

it bern klimt
it bern klimt op'e berch
it bern klimt op'e berch oer syn holle

it bern leart
it bern leart achter de berch
it bern leart achter de berch syn rige wurden

[p. 237]

 

nije wurden forbergje har nou net mear

 

nije wurden forbergje har net

 

nije wurden forbergje it bern

 

de berch berget in soad

 

nije wurden

 

it bern

 

nijbern

Ek qua ynhâld fyn ik dit gedicht ien fan de bêsten.

in kloat op reis of nim him of har dy't je forneatigje wolle (33) seit my alhielendal neat, en kin ik dus ek neat fan sizze.

De rest bistiet út ‘gewoane’ gedichten en trije kollaezjes. Gewoane gedichten wol sizze: net to lange rigels (oars liket it gjin gedicht mear) sûnder rym.

It ôfkappen fan de rigels wurdt faek syntaktysk bipaeld, liket my ta (der bigjint in nije sin of part derfan) òf troch de wil om in rigel net langer as syn buorlju to meitsjen. It earste liket my in goede reden, it twadde is suver arbitrair en wurdt faek brûkt om foar it each fan eat in gedicht to meitsjen dat it hielendal net is. Forlykje dûbeltsje wurdt kwartsje (20):

dûbeltsje wurdt kwartsje

wurden bigryp ik
omt harren bitsjutting
direkt is
forboun is
oan myn fielen
oan myn erfarings
ik kin my dan ek
min yntinke dat der lju binne
dy 't foar wier forklearje
dat se neuke sûnder wurden
klearkomme ofleaver omkomme
yn eigen oarfrous fonemen

By my is dit gjin gedicht, heechstens in miening fan Josse yn koarte rigeltsjes ûnderinoar opskreann. En hwerom yn godsnamme fonemen (lêste rigel). Foar my is foneem in taelkundich bigryp en hat it bûten dat ramt gjin inkelde ynhâld (Hiel inkeld hat De Haan mear dy oanstriid om djûre wurden to brûken; hwat to tinken fan ‘romtlike ynhâldsdiminsje’ (24)? Dizze wurden bidjerre foar my it dochs net sa gekke effekt dat it byld fan de mobile foar my hat).

Gedichten as dûbeltsje wurdt kwartsje binne der mear yn dizze bondel, net allegearre like min, mar dochs to karakterisearjen as taeluteringen mei ynhâld dy't net troch de foarm ta gedicht makke wurde. Lit ús ien nimme dy't hwat mear de kant fan gedicht opgiet:

[p. 238]

 

alles is relatyf

 

 

 

in balpen is in balpen

 

in fyts is gjin balpen

 

balpen en fyts binne forkearsmiddels

 

op myn balpen ryd ik nei myn buro

 

en skriuw mei myn fyts in sirkel

 

 

 

op papier kin alles

 

papier is geduldich

 

in platitude foar bychtstoel

 

liichstoel ôflaetbuis

 

útlaetklep

 

 

 

útlaetklep

 

 

 

mei oare wurden

 

myn fyts Hat dit skreaun

 

hwant myn balpen rydt roun

 

mei gedachten

 

 

 

allinne it ljocht is to faek read.

Hjir wurdt yndie bisocht poëtyske foarm oan in ynhâld to jaen - mar by einsluten is dy ynhâld dochs amper mear as yn de titel stiet, en de foarm is net goed útwurke. Nei it bigjin (rigel 1-5) binne der noch mooglikheden om fierder to gean mei de útwurking, hwat folget (6-10) is ynsté lykwols in útliz fan it earste idé, en oan útliz - yn gedichten alteast - haw ik in gloeijenden hekel. It lêste part is to swak om noch de tried wer op to nimmen.

Dan binne der noch twa gedichten dêr't ik op wize wol omt dy net hielendal ta weismiten keard binne: skroat (34) en AMBYLD (44). Ik leau dat skroat it wol ridlik goed docht omt jeugdoantinkens dochs altyd hwat by de lêzer oproppe. Yn AMBYLD ‘spylje’ it heakjende ritme mei de fan it iene yn it oare slaende ynhâld op oannimlike wize it barren, en al is it gedicht hwat tsjuster hjir en der, der wurde dochs assosiaesjes op gong brocht dy't ta in poëtysk effekt liede. Hwat einlings de kollaezjes oanbilanget: my sizze se neat, dat ek hjir falt net folle oer to sizzen. Ik sil der wol net de rjochte fieling foar hawwe.

It is njonkelytsen wol dúdlik dat ik it greatste part fan dizze bondel ôfwiis omt (1) by de steapelfersen de foarm faek oplein is troch it prosédé, net troch de ynhâld; (2) by de ‘gewoane’ fersen der faek gjin form is, en de ynhâld net folle mear is as in geastlike opstiging-risping fan de skriuwer oer politike ensfh. saken. Mieningen ha ik neat op tsjin, mar se moatte dochs noch eefkes ta gedichten makke wurde troch taelbisliping. En dêr mankearret it wol ris oan: je ha net altyd it idé dat der flyt op de tael dien is, forlykje bygelyks de titel fan de bondel. By my is ntl. ‘schutting’ yn it Frysk noch altyd skud. Sa soene der noch wol mear

[p. 239]

foarbylden to neamen wêze fan slof taelgebrûk. Neffens my binne dit de symptomen fan de tokoarten fan dit soarte dichterskip: sok dichtsjen is to maklik. Earder wie der in faek slimme foarm, en de oerwinning fan dy foarm easke masterskip oer de tael. Tsjinwurdich is soks taboe: dingen as rym en fersskemas binne net mear ‘yn’. Nou meitsje dy net allinne in gedicht sillich, mar as ek op oare gebieten bliken docht dat it oan virtuositeit ûntbrekt, falt der foar my neat to genietsjen. Yn dizze bondel ha ik dy virtuositeit faek omdôch socht.

Noat

(Ik ha hjir myn miening oer foarm nei foaren brocht. Dy miening is fansels persoanlik, en kin bistriden wurde. Soe it net nijsgjirrich wêze hjiroer yn Trotwaer ris de miening fan in saekkundige to hearren, dat is to sizzen de miening fan in dichter fan namme?)