Trotwaer. Jaargang 7

[p. 161]

Lieuwe Hornstra
Oer haiku

Haikû, fiif ieuwen âld, Japansk, bisibbe mei it Zen-Boeddhisme, kin men tinke as keatten fan it keatlingdicht renga, fan 'e 14e en 15e ieu, fakentiids yn 'e mande makke. It haikû-fers is tige biheind: sawntjin wurdlidden, meastentiids fordield oer trije rigels: fiif-sawn-fiif. Hwat is de ynhâld? Objektyf. Der is wol sein dat hy de wiere dichter is dy't in hynder in hynder neamt as wie soks noch nea dien. De moanne is de moanne, it wetter it wetter, it blêd it blêd. De dichter moat merkbite, waernimme. Sels bliuwt hy derbûten; hy sjocht dat ek yn de lytse foroaringen alles ivich itselde bliuwt. Gjin sentiminten, gjin emoasjes. Kosmyske wierheit yn de gewoanste dingen. Ek minsklike dingen. R.H. Blyth fortelt oer it ûntstean fan it forneamdste haikûfers fan de forneamdste haikûdichter Matsuo Basho (1654-1694). Syn Zen-learaer frege: ‘Hoe is de Boeddhistyske wet?’ Basho andere:

‘Greate blêdden binne great, lytse blêdden binne lyts‘. De learaer frege: ‘Hokker ynsjoch hawwe jo nou birikt?’ Basho sei: ‘Nei de rein is it griene moas fris’. ‘Hoe wie de wet fóar it moas grien waerd?’ Basho hearde in froask dy't yn it wetter sprong, en hy sei:

‘in kikkert springt fan 'e kant,
gelûd fan wetter’.

Syn learlingen woene dat hy ek de foarste rigel opsizze soe. Nei't de learlingen it bisocht hiene, sei Basho sines:

‘O âlde fiver!’

En allegearre wiene fol ûntsach. - It wetter is de djipte, de oarsprong, it wêzen fan alle dingen; wy kinne dat allinnich fornimme troch it libben, it lûd, op dit stuit: de springende kikkert yn it wetter, hjir en nou, konkreet.

Haikû hat masters en is tagelyk folkskunst. It binne gjin praetfersen. Der mei in binnenrym wêze, stêfrym, onomatopéën. It fers kin bigjinne mei in útrop, yn it Frysk it bêste: o! of och! of ha! Oan 'e ein fan de foarste of ek wol fan 'e twadde rigel kin der in kiel-lûd wêze, it telt net as wurdlid en wurdt oanjown yn westerske talen as! of -. By it sizzen fan it fers hâldt men dan efkes op. Der moat struktuer wêze, opbou. Der kin in klimaks wêze en al of net in anti-klimaks. Ek these, antithese, synthese. It hiele fers kin ien sin wêze (en dochs in strange bou hawwe); de foarste en twadde rigel kin ien sin wêze, faek is de trêdde dan de konklúzje of klimaks of forrassing; yn Basho's fers binne dúdlik trije rigels, lykwols stiet de foarste apart.

Men moat de struktuer, de bou, net sa dúdlik merkbite; ien sin fan twa of trije rigels rint gewoan troch. It liket soms oft mear as ien rigel in sin is; dat komt om't net altyd 5-7-5 oanhâlden wurdt, mar 17 wol.

Men kin net samar haikû skriuwe; men moat jierren oefenje. It is tafal (of in geskink) as in fers op ien dei skreaun wurdt; by my is it almeast twa moannen: in moanne fan tarieden, in moanne fan skriuwen.

[p. 162]

Guon minsken hawwe tocht dat de dichter âld wêze moat. Dat komt om't men der sa lang mei dwaende is. Dêrfandinne ek it misforstân dat de filosofy fan de haikû birêstend wêze soe: dat is hja net, hja is libben, waernimmend, konkreet, moedich:

Alf ridders ride
troch in flymjende sniestoarm -
gjin sjocht fansiden

Dizze is fan Shiki (1867-1902).

It Japansk hat in soad homonimen, d.w.s. deselde wurden mei in hiel oare bitsjutting, byg. mier as insekt, as sykte fan it fé, as hekel (hawwe oan), ensfh. Ik sil der ien foarbyld fan jaen yn it Frysk, mar it kin yn ús westerske talen net as yn it Japansk dat it brûke kin, paradoksael en humoristysk, yn de haikû.

By myn witten wie it earste Fryske haikû-fers: ‘Murns’ (Trotwaer 1973-4):

wyt skûmjende mar!
yn 'e lijte fan 'e bosk
triljend in rébok

Dit is boud op these (it natûrgewelt), antithese (de stiltme), synthese (spanning). Dan komme fiif fersen (Trotwaer 1973-6) hwerfan fjouwer oer de hjerst; twa foarbylden:

dize en motrein
reade en giele blêdden
fesantehoannen

Dúdlik trije rigels. (Meastentiids ûntbrekke de lêstekens, útsein! en -) De bou is evenredich ta in klimaks; foarst de wiete en grauwe hjerst, twad de kleuren, trêd it kleurige libben. It is ek de kosmos: wetter, planten, dieren en de wjerspegeling fan it ynderlik. As libbenshjerst is it treastfol.

wite swannen tsjin
graulaeijen himel fleane
nei it suden ta

Ien sin. De foarste en twadde rigel hearre byinoar, hoewol't it in tsjinstelling is: it wurdt tsjin hat in dûbele bitsjutting. Der wurdt net sein, mar al ûndersteld dat de greate, machtige, fruchtbere fûgels ‘nei it suden ta’ geane om werom to kommen.

It boartsjen mei ien wurd kin inkeldris yn it Frysk, byg. yn ‘moaije hjerstdei oan it klif’ (Trotwaer 1974-1):

de einen driuwe
op it wetter sûnder ein -
twa kear de sinne

Der wie gjin hoarizon to sjen: is der forskil tusken ûnder en boppe? Filosofyske fraech.

As Fryske ‘pendant’ fan it fers mei de ridders fan Shiki dit winterfers (selde tydskriftnû.):

it reid is brutsen
reedridend sjongt my it iis
myn eagen trienje

De natûr is dea, lykwols troch it reedriden sjongt it iis^*). De minske kin soks dwaen, mar bitellet derfoar.

*) It liket grammatikael net suver. De sin is in forkoarting fan: ‘Bin ik reedridend, dan sjongt my it iis’; reedridend stiet foar in hiel sinsdiel.

[p. 163]

Fan de Hollânske dichters ien namme: J.C. van Schagen. Ik jow foarbylden.

enkel een boom zijn
een boom van grond tot hemel
een boom zijn en staan

Dêrtsjinoer:

geef me het flegma
het flegma van de bomen
die worden geveld

Net hielendal krekt, dizze moaije:

toen je stamelde
zei je bijna alles
nu je mooi spreekt - niets

Klassyk:

zachtjes wiegt de tak
de tak voor mijn kleine raam
in de winterwind

Lykwols it twa kear brûken fan ‘de tak’ mei perfoarst net yn haikû. Ik koe wol trochgean, út dizze bondel ‘Ik ga maar en ben’. Dochs foldocht it de dichter net, hy makket der ek wol 5 of mear rigels fan. Ek de 5-7-5 hâldt hy him net altyd oan; út Narrenwijsheid:

zo regent de regen
daarom geef ik geen namen
ik ga maar en ben

It liket hwat brutael en neam Van Schagen syn prachtich dichtwurk typysk Hollânsk, hwant hy is in Sieu; west-Nederlânsk dan, mar hwerom? in haikûtradysje hat Nederlân net. Syn fersen rinne fan ympressionisme nei expressionisme, sels mei sensitivistyske trekken. Hy is nea kosmysk, altyd de minske mei syn fielen en langstmen. Foar de Japanske haikû is hy net objektyf en net konkreet genôch; syn stiltme is gjin Japanske stiltme. Syn birêsting en syn wysheit binne fierôf fan it Zen-Boeddhisme.

Yn de Foriene Steaten is it skriuwen fan haikû al jierren greate moade. Dy is alhiel net Japansk, net kosmysk, mar yndividueel, sosiael, sentiminteel, anekdotysk. Nijsgjirrich binne dêrom de haikû-fersen fan Otome Hutheesing, fan India, Heal-Japanske, dy't yn New York wennet. It docht bliken dat se dúdlik Amerikaensk binne, wol sosiael engagearre, mei de konklúzje meastentiids yn 'e trêdde rigel. ‘Mama’ en ‘Grandmother’ lykje my de bêste, Japansk binne se net. Ik haw der alve útsocht.

Ik bislút mei in eigen fers, gjin haikû, as tank oan dyselde Otome.

Literatuer û.o.:

J. van Tooren, ‘Haikû - een jonge maan’; Meulenhoff Amsterdam 1973. Ik haw ien en oar dêroan ûntliend. Efteryn in ridlik wiidweidige literatuer-opjefte.

J.C. van Schagen, ‘Ik ga maar en ben’; van Oorschot Amsterdam 1972.