Trotwaer. Jaargang 6

[p. 213]

Bartle Laverman
Obelix yn't boerebeitsje

As it ‘jeugdsentiment’ dat de revival foroarsake hat fan Bruintje Beer, Erik de Noorman, Dik Bos ensfh. mei de tiid ek yn frysksinnige rountes trochkringt, dan is der gelokkich ien originele fryske strip dy't op'e nij útjown wurde kin: KOPKEWOARTEL, de skiednis fan in wâldmantsje. In strip dy't o sa populair west hawwe moat by de Frysk en Frij-lêzers fan koart nei de oarloch.

En torjochte, tinkt my; hwant hoewolt de strip nei 27 jier fansels datearre is, ha'k de forhalen mei nocht lêzen en ek de tekeningen, al hoe breklik en fout se bitiden ek binne, ha eat eigens. De skriuwer fan de forhalen wie Liuwe Brolsma fan Grou. De namme Kopkewoartel liende er út heites ‘Gesprekken op de Brug’, hwêr't in persoan mei de namme Kopjewortel yn foarkaem. De tekener wie Nicolaas Oeloff, berne to Hoorn, mar al ridlik gau forfearn nei Ljouwert hwêr't er oant 1955 ta wenne hat. Frysk en Frij-redakteur Enne Wijga wie forantwurdlik foar de gearwurking fan beide mannen dy't foar 1947 gjin kunde oan inoar hiene. Brolsma's skriuwtalint wie Wijga grif bikend, it finen fan in tekener sil in greater probleem west ha. Oeloff hie gjin ûnderfining mei it striptekenjen. Fan him wiene allinne in pear ‘kartoons’ forskynd yn it jeugdblêd ‘De Klaroen’. Dit brek oan ûnderfining by Oeloff is goed to folgjen yn it forrin fan de strip. De earste ôflevering wurke Oeloff mei potlead by hwat by de printerij cliché-swierrichheden joech. (sjoch side 214). Foar it boekje dat Fysk en Frij letter útjoech fan it earste diel fan Kopkewoartel makke Oeloff dan ek nije, nou O.I.-inket, plaetsjes (side 215). Plaetsjes dy't tekentechnysk yn in fierder stadium binne as de dêrop folgjende. En hoefolle kommintaer krige Oeloff net doe't er yn de twadde ôflevering in keal springe liet op in wize dy't elke rjochtaerde fryske boer de grize oer de grouwe gean liet (side 216). Ek it kader om de plaetsjes kaem pas nei de 8e ôflevering. De komposysje wurdt dan ek better, hoewolt der genôch flaters bliuwe oangeande perspektyf, skaedwurking, forhâldingen ensfh. Mar om te sizzen dat dy flaters slim steurend binne, is ek wer net wier. It knoffelige fan de tekeningen skynt op de ien of oare wize by de strip to passen, in primityf wâldmantsje útbylde yn primitive tekeningen. Dêrby went men oan in bipaelde wize fan ôfbyldzjen, in op'e nij tekene Kopkewoartel soe Kopkewoartel net mear wêze. It ûnderskaet tusken de figuren joech Oeloff oan troch bipaelde attributen. Oan it gesicht of postuer binne de personages suver net to wjerkennen. Kopkewoartel is hwat dûbeld, de byfiguren binne meastentiids hwat smel om'e kop, lykwols slim út inoar to hâlden sûnder bgl. de rute pet (Simen Kruk), boerebeitsje plus pet (Kopkewoartel), swarte jaske (Japik Krint), holledoekje (Sjutsje), rute pakken (bruorren Pik), geitehierren klean (Alfred) ensfh..

En as Kopkewoartel yn diel 4 yn fuotbaltenu moat, dan moat er syn boerepetsje wol ophâlde om fan de lêzers wjerkend to wurden. Krijt er yn diel 5 in arabyske holledoek, syn beitsje hâldt er oan. In great forskil dus mei Obelix en Asterix dy't men oan it postuer vn alle formommingen werom kent. Opfallend yn de tekenin-

[p. 214]

gen

[p. 215]

[p. 216]

[p. 217]

is dat alhoefolle der ek smookt wurdt, Kopkewoartel soks nea bisiket, hoewolt de tekst hjiroer neat seit. Wol biskiedt de tekst oer it blomke tusken de lippen en de stok yn'e hân op it lêste plaetsje fan alle fiif dielen.

De opset fan de tekeningen liet Brolsma alhiel oan Oeloff oer, dy't foar it útbyldzjen fan guon boerereau wolris op'e fyts moast. Koe Oeloff der net útkomme dan wie der noch altiten de trein Ljouwert-Grou. Mar meastentiids forroun it kontakt skriftlik. Brolsma stjûrde de tekst, Oeloff makke der de tekeninkjes by en soks smiet dan per diel fan 26 ôfleveringen foar elk f 150, - op. De twa boekjes giene bûten de beide mannen om en wiene bidoeld om nije abonnees mei to winnen. Fiiftûzen waerden der fan elk printe, ryklik heech. Faeks dat dêrom de oare trije dieltsjes net yn boekfoarm forskynd binne.

Sûnder wjerprintinge is it muoilik wiidweidich oer it forhael to skriuwen. Kopkewoartel is of net bikend of to fier yn it geheugen weisakke by de measte Trotwaerlêzers.

Nou is it ek net de bidoeling wiidweidich of djipsinnich oer dizze strip to skriuwen. De oandacht dy't yn dit Trotwaernûmer oan de strip jown wurdt, hat earder ta doel de bilangstelling foar fryske strips to stimulearjen. Omt Kopkewoartel in folslein fryske strip is, ek it karakter fan it forhael, is it miskien net forkeard koarte ynhâld to jaen.

Lykas út de ynfentaris al bliken dien hat, bistiet de skiednis fan Kopkewoartel út fiif dielen, hwêrfan trije in ûndertitel mei krigen hawwe.

diel 1: by Japik Krint

De lêzer komt yn'e kunde mei Kopkewoartel, dy't mei heit en fiif bruorren djip yn'e Wâlden wennet. Heit, mar fral Kopkewoartel strûpe foar it wurk op it boerespultsje op. Hjirtroch wurdt forklearre dat Kopkewoartel sa unhuere sterk is.

It aventûr kin bigjinne as in keal útnaeit, nei't Kopkewoartel it om syn dôfhûdigens nei de Sahara forwinske hat. It ienfâldige wâldmantsje dat nea fan heites lân west hat, komt nou, op syk nei dat keal, bûten de wâlden.

De earste moeting is mei de greidboeren. Fia in bollekeuring hwêr't er Hercules, de priisbolle, yn'e stokken krijt, komt er by greidboer Japik Krint, as feint.

In strieminne boer, lykas de namme al dúdlik makket. Syn tsjinspiler wurdt Simen Kruk, de sterkste keardel fan it gea, dy't tsjin in krachtpatser as Kopkewoartel lykwols neat yntobringen hat. Syn oerfloed oan kracht kompensearret Kopkewoartel mei in tokoart oan yntelliginsje sa wol de skriuwer ha, hoewolt soks net yn ekstremiteiten nei foaren komt.

Nei hwat fjochtpartijen mei Kruk (en syn maten) sil Sjutsje, de ûnkrease dochter fan Krint, har slach slaen en Kopkewoartel trouwe. De frou fan de ûnnoazele plysjeman stekt hjirfoar lykwols in stokje.

As Krint lang om let syn spultsje fanwege it net biteljen fan'e hier op in boelguod kwyt moat, komme de Amerikanen as redders yn'e need. Yn harren útwrydzkens keapje hja alle ‘rotsoai’ fan Japik dy't op slach ryk man is. Kopkewoartel is nou to min foar Sjutsje en sûnder in sint lean forlit er it hiem fan Japik Krint.

[p. 218]

diel 2: op 't Amelân

Nou't Kopkewoartel de smaek fan it reizgjen to pakken hat, moatte se it thús nou mar sûnder him opknappe. Troch in lekke bân fan in autobus rjochting Holwerd komt er op it Amelân tolânne, nei't er earst de steger yn mosterd fearn hat. De fjouwer plysjes dy't him arrestearre foar dizze knoffelichheit kinne him net oermansk as hja him 15 jier sel ta ha wolle. Kopkewoartel naeit út de bosken yn. Nei in wylde efterfolging komt er op it Oerd, hwêr't er yn'e kunde komt mei Wylde Rixt en har soan Rien, dy't libje fan hwat de sé harren opleveret. Dat giet dan mei falske ljochtboeijen en in fingearre wrak, hwat Rien ta loads makket foar de priis fan benzine en proviand. By in Ingelskman rint it spultsje lykwols mis. Rien ûntsnapt mar Kopkewoartel komt yn'e touwen. Lokkich nimt de kapteinsdochter it foar him op. Hja jowt him iten en makket him los. Mei in swimfest slagget er nei de wâl, hwêr't nou in jacht op Rixt en Rien útein set. De smjunten ûntsnappe lykwols.

Kopkewoartel wurdt as special person nei Ljouwert brocht, hwêr't it krekt fémerk is.

diel 3: yn it wetterlân

Op in fémerk wie Kopkewoartel fansels noch nea west. In bulte fordivedaesje fynt er dêr. Sa is der it hynder dat de bruorren Pik kocht ha, dat net yn'e wein wol. Gjinien kin der hwat mei, oant Kopkewoartel him der mei bimuoit. Sa'n baes feint is krekt hwat foar de Piks, dy't harren foardogge as greate boeren mei in eigen stamboek, it Pik stamboek, mar dy't yn wurklikheit gjin sint om hannen ha. Mei harren moai praet kinne hja it oars aerdich rêdde. Kopkewoartel set mei harren en harren sútrich fé ôf nei it wetterlân dat men him by Grou yn 'e omkriten tinke kin. As hja ûnderweis nei it healân in syltonne meinimme, krije hja it oan'e stok mei de hurdsylders: it rint op slaen út. Brolsma liket hjir hwat fan syn argewaesje kwyt to kinnen: ‘Hurdsylders binne dan wer in klasse apart. Harren mei net in strie yn'e wei lein wurde. As der hurdsyld wurdt, hawwe hja leafst dat elk dan syn boat mar by de wâl opskuort, om mar safolle mooglik rûmte to hawwen’.

Dit oangeande liket der dus neat foroare yn 27 jier. Brolsma bringt dy hurdsylders fia Kopkewoartel in gefoelige slach ta: der sinke 3 reinbôgen, 2 sawn en 4 sechtsjin meters, in fjûrflie en in sutelskou, om fan it tûch mar net to praten. Stoarm bringt in pream hea nei de Wetterhôf en de Piks binne ûnearlik genôch om it soadtsje yn to pikken. De boeren pûr fansels. Der wurdt in strafekspedysje op tou set. Yntusken is der op it Wetterhôf bisite kaem: studinten út allerhande naesjes mei syltjalken. Soks draeit op feest en sjongen út, de Piks pikke in skiep en slachtsje dat, Kopkewoartel moat him mjitte mei de ôfgryslik sterke Alfred. De útslach docht de lêzers gjin nij. Dêrnei komme de boeren, hwêr't ús helt ek mei ôfweeft. In kollekte fan de studinten bringt genôch jild op om it hea to biteljen, de boeren draeije by en op'e nij wurdt it feest.

As Kopkewoartel lykwols eat fornimt oer it gedonder dat komme kin fan it skieppestellen fan de Piks, wurdt er sa binaud dat er mei de skou útnaeit. Op it kanael wurdt de skou troch in kustfarder mei hout (foar Halbertsma?) oerfearn,

[p. 219]

de molkfarder bringt Kopkewoartel oan lân en sa pesjantelt er de wrâld wer yn, neisjoen troch de skriuwer fan it forhael (side 220).

diel 4

Hy bidarret by in syl. It waeit in stoarm en in sleepboat mei tsjalken kin it mar amper rêdde. Lokkich stiet Kopkewoartel op wâl as de tros brekt. It izeren wâldmantsje lûkt de fiif skippen dan mar troch de syl.

Hy komt sa op de ‘Zeventien Gebroeders’ dy't in pear wylde tigers as ‘herstelbetaling’ fan Hamburg nei Artis bringe mei, hoewolt Brolsma earst seit dat se foar in Amsterdamsk sirkus binne.

Kopkewoartel pakt de bisten stevich oan, sadat se al ridlik gau sa nuet as kninen wurde. Troch de senuweftichheit fan de Amsterdammers giet it lykwols mis, de tigers komme frij op'e kaei to stean. Alteraesje fansels. De plysje kin der wer neat mei wurde, Kopkewoartel wol en de Parse wit ek fan wanten. Spitich dat in lifeútstjûring fan'e radio sa troch de tigers bidoarn wurdt: se frette de mikrofoan op. Twa officials fan it Nasjonale Fuotbalteam sjogge wol hwat yn dizze Kopkewoartel. En sa bilannet it mantsje dat nea in bal sjoen hat yn it nasjonale team as in foarrinder fan Neeskens hwat it skot oanbilanget. De Ingelsken sille der grif noch oer fortelle kinne. Slûchslimme Italianen strikke Kopkewoartel foar in profkontrakt. Hy set ôf nei Italia, mar is gau wer werom hwant hwat moat dat wâldmantsje dêr?

diel 5

Yn diel fiif yntrodusearret Brolsma in parallelliteit fan barren. Kopkewoartel is mei guon soldaten hwat mei in sweeffleantúch oan't boartsjen, wylst russyske straaljagers de twadde russyske atoombom op Nova Zembla smite sille. As dit lêste bart, sit Kopkewoartel krekt yn it sweefmasien. De ûntploffing bringt in swiere stoarm oer de wrâld en soks bringt it sweefmasien fan Kopkewoartel nei de Sahara, hwêr't it delploft. Yn'e hjitte en iensumheit fynt Kopkewoartel noch it grêf fan'e swalker Anes Sierd fan Abbegea. Liket it dat it mei Kopkewoartel deselde kant út sil, komt der in karavaen dy't de moaije Fatima nei har brêgeman bringe sil. Lokkig hat ien fan'e Arabieren lid west fan de oankeapkommisje fan frysk stamboekfé dat taelproblemen binne fuort út'e wei. Troch in sânstoarm rekket de karavaen it paed bjuster, Kopkewoartel krijt de skuld mar wit troch graven de oase to finen.

In oare karavaen komt harren tomjitte: de brêgeman. Dizze sheik is in woeste keardel dy't fan Kopkewoartel neat ha moat. It slagget Kopkewoartel lykwols en wês by it houliksfeest bywêzich. Mei it forslaen fan de krachtpatsers Korint wint er de fan ynboude kompas en radio forsjoene kamiel Zephyr, hwêr't er mei útnaeit nei it Noarden.

Opfallend is dat Kopkewoartel yn dit lêste diel syn keal net werom fynt dat er yn it earste diel nei de Sahara forwinske hie. It forhael hie sa in logysker ein krigen, liket my. Dit lêste diel kin men it minst slagge neame fan'e fiif. It liket wol as de skriuwer der ek net safolle nocht mear oan hie. Sa kin men útspraken as:

[p. 220]

[p. 221]

‘Einliks giet de wyn lizzen ('t forhael moat ek wer fierder) en...’ of ‘en nou is it ringen safier dat de sheik, dêr't Fatima mei trouwe sil, op't aljemint komme moat.’, útlizze.

De skriuwer hat ek net folle aventûr yn dy sânflakte sjoen, hwant folle forrassing bart der yn dit diel alhiel net. In karavaen dy't rountsjes draeit, dat kenne wy, sa ek in sheik dy't trouwe wol, in feest dat neat yntressants opsmyt. Dat Kopkewoartel dy bruorren Korint forslaet, sil ek gjin lêzer nij dien ha. Kopkewoartel is to fier fan hûs en hiem rekke om noch to boeijen. Oer de Sahara binne bettere forhalen skreaun, oer de greidboeren, it wetterlân of it amelân minder. Just dat pielen fan Kopkewoartel yn'e eigen streek makke de strip sa populair, tinkt my. De lêzer fan Frysk en Frij koe him yn it regionale swalkjen fan Kopkewoartel weromfine. Mei it oer de grinzen gean, komt in poarsje ûnbihagen. Yn diel 4 seit de radioreporter: ‘Die brullende tijgers die worden daar beetgehouden door een heel eenvoudig gekleed ventje, een boertje zouden wij hier in Amsterdam zeggen, maar ik moet ook om de luisteraars in de provincie denken en dus zeg ik een eenvoudige jongeman met een blauwe kiel en een petje op zijn hoofd, zoals wij die mensen wel in de vakantie op de Veluwe of op zulke plaatsen ontmoeten...’.

It superioriteitsgefoel fan'e lêzer foar dat domme mantsje djip út'e wâlden oer wurdt wei, hwant wurdt elk dy't de son in de see siet sinken net as in Kopkewoartel biskôge dêrre’

Obelix yn boerebeitsje stiet boppe dit artikel. Yn krêft liket Kopkewoartel suver net foar syn gallyske kollega ûnder to dwaen, mar it brek oan yntelligensje dat wy sa moai fine yn Obelix komt by Kopkewoartel alhoe dúdlik de skriuwer ek op de geastlike binyptens fan syn helt wiist, binammen yn diel 4, net mei klam nei foaren. Faeks dat it ûntbrekken fan in handige, slûchslimme maet hjir mandelich oan is. Alle domkoppen ha suver sa'n tsjinspiler dy't relief jowt oan dizze en ek oare eigenskippen. Faeks hie sa'n maet of tsjinspiler ek mear fariaesje yn it forhael bringe kind. Ek karakterologysk hie der mear út Kopkewoartel to heljen west. De klam leit nou hwat to folle op syn krêft, syn bleuëns foar froulju oer bgl. bliuwt marginael.

Fierders foldocht Kopkewoartel alhiel oan itjinge dat yn de ynlieding oer de ynhâld fan de measte strips sein is. Binammen de plysjes komme der yn harren stereotypearring net alto best foar wei: sleau en ûnnoazel.

It earste diel, hwêryn't Brolsma hwat forwurke hat fan de satire Pibe-eartiids yn it Jongereinblêd-, liket kwa forhael yn forskate opsichten op diel 3, Kopkewoartel yn it Wetterlân. It avontûr yn diel 1 set útein op in bollekeuring, yn diel 3 bigjint it op'e fémerk. Is yn diel 1 de bolle Hercules dwars, yn diel 3 is der in hynder dôfhûdich. Foar beide gefallen wit Kopkewoartel in oplossing hwat him in baentsje as boerefeint opsmyt by in strieminne boer. Wol binne de bruorren Pik hiel hwat plesieriger yn'e omgong, mar lykas by Krint: it fé is suterich en de sinten binne op. Is yn diel 1 Simen Kruk de sterke man, yn diel 3 ha wy de Switser Alfred. Yn beide dielen binne it de bûtenlanners dy't mei harren jild de boeren út'e knipe helje.

Opmerkelik is ek dat Kopkewoartel hieltiten sterker wurdt. Bigjint it forhael dermei dat er in keal net hâlde kin, al ridlik gau lit er de sterkste feint fan it gea yn it sân bite, tilt in hynder de wein yn, gnjiddet in pear tigers en forslaet yn diel 5 de trije bruorren Korint, hoewolt Simen Kruk en syn maten yn diel 1 noch

[p. 222]

bysteat wiene en wyn him yn'e touwen. Dochs bliuwt Kopkewoartel mei al syn neamde en net-neamde lekken en brekken in humoristyske fryske strip dy't fanút taelbifoarderings eachweid bêst op'e nij útjown wurde koe. Hwant it frysk oangeande sil men Brolsma net sa folle forwiten meitsje kinne. Der is forlet fan fryske lektuer stelt Klaes Jansma yn in boppesteand artikel. Yn Kopkewoartel is fordivedaesje to finen, ek foar ‘marginael lêzerspublyk’. Yn elk gefal soe de strip in oantrún wêze moatte om, hwêrom net yn Frysk en Frij, op'e nij útein to setten mei dit medium.

Oan Oeloff sil it him net lizze.