Trotwaer. Jaargang 6

[p. 209]

Klaes Jansma
Strips leze: ek konsumpsje fan it Frysk

It soe foar it Frysk in goed ding wêze, as dermear ‘lektuer’ wie, lêsfoer dat massael fretten wurde kin troch minsken dy't op in stuit gjin forlet ha fan literaire pretinsjes. Wy hawwe net folle echte ‘fordivedaesjeskriuwers’. Hwat hjir oan boeken oan 'e merk komt, moat blykber óf tradysjoneel, óf literair(derich) wêze. As men de útjowersfounsen oer de lêste tsien jier ris neigiet, wurdt men forplettere ûnder de swiere en áldfrinzenige boeken. In goed, professioneel, foar de konsumpsje skreaun Frysk forhael, dêr moat men om sykje.

Dat hinget gear mei de ekonomyske sitewaesje fan de Fryske skriuwer. Breaskriuwers kinne wy net ûnderhâlde; hwa't hjir in boek produsearret, docht dat net om hwat to fortsjinjen, mar mei in oar doel. Dat doel leit ornaris earne yn 'e sfear fan de ‘persoanlikheitsréalisearring’. Foar de skriuwer makket it yn 'e praktyk net sa folle út, oft syn boek neffens Fryske forhâldingen ál as net sa goed forkocht wurdt. Ek de bêste bestseller leveret noch net genôch op, om in gewoan bistean mooglik to nieitsjen. Dêrom kinne Fryske boeken skreaun wurde mei op 'e eftergroun in Multatuliaenske bisef fan: ‘públyk, ik forachtsje jim’. Yn elk gefal wit elke Fryske skriuwer: ‘públyk, ik bin fan jim gunsten net ôfhinklik’. De Fryske skriuwer hat gjin professionele ynstelling; syn skriuwen is in frijetiidsbisteging, it is willewurk of in hillich moatten. It skriuwen fan in boek moat him persoanlik in geastlike bifrediging jaen, oars docht er it net.

Dizze sitewaesje is ien fan de oarsaken fan de to lytse bilangstelling foar it Fryske boek, foar Fryske lektuer. Men moat al ta de groep mei niget oan literatuer en it Frysk hearre, om elke moanne mei nocht in Frysk boek lêze to kinnen. As men bûten dy rounte sit, moat men it dwaen mei âlde titels en fordwaelde geloksgefaltsjes, sa't dy der alle jierren in stik as fjouwer binne. ‘Ik haw alle boeken al lêzen’, sei myn buorman om to forklearjen hwerom't er net mear nei de bibletheek giet om in Frysk boek, ‘nou ja, alle boeken foar ús soarte minsken dan’.

Lektuer, lêsfoer foar de mannichte, dêr heart ek de strip, it printsjeforhael, ta.

Lêzers fan stripforhalen fynt men yn alle rounten, binammen yn dy fan it ‘marginale lêzerspúblyk’, minsken dy't it net sa nedich fine om in boek to lêzen, mar dy't wolris in forhaeltsje tusken de oare dingen fan 't libben troch ha wolle. In printsjeforhael (en dan praet ik mar sûnder nuances oer de Greatste Gemiene Dieler fan it rike forskaet kwalitatyf ek oan strips) wurdt lêzen troch skoaljonges, jongfammen, âldfammen en manlju. De ûnderwerpen kinne fariearje fan oarloch oant leafde, fan sex oant polityk. De sfear kin satirysk wêze of earnstich, wreed of grappich. Mar altyd binne der plaetsjes om in mooglik tokoart oan forbylding op to foljen, om klear en ienfâldich to sizzen hwat yn 'e tekst net oerbrocht of sein wurde kin. It printsjeforhael kin verbael net sa bijeftige of net sa foarme of hwat loaije lju tagongjaen ta it skreaune medium.

Sûnder dat ik hjir tofolle útgean wol fan de mooglike trochstreaming fan strip-

[p. 210]

lêzers nei literatuerlêzers, wol ik it printsjeforhael as posityf elemint yn 'e literatuer/lektuer-konsumpsje en - produksje dochs hwat neijer bisjen. Yn in folsleine lektuerforsjenning mei it stripforhael net mist wurde. In tael dy't as kommunikaesjemiddel optimale mooglikheden ha moat, moat in sa folslein mooglike lektuerforsjenning ha. As it Frysk allinne boeretael, literaire tael, wittenskiplike tael of biwegingstael wie, wie it op elk oar mêd in deade tael. Hwannear't in lêzer foar syn stripforhalen ôfhinklik is fan hwat yn it Hollânsk produsearre wurdt, hat dat twa wichtige gefolgen.

- Hy lêst minder Frysk yn forhâlding ta syn totale lêskonsumpsje as mooglik wêze soe;

- By in oergong nei oare lekturale sfearen moat, neist alle oare bilangstellingsen wittensdrompels, de taeldrompel oerstapt wurde.

It sil dúdlik wêze, dat oft men de boekelêzer nou statysk (as konsumint fan in stik lektuer) of dynamysk (as minske mei in hieltyd foroarjende, him ûntwikkeljende bilangstelling) bisjocht, it foar it Frysk as tael in minne saek is, dat der net foldien wurdt oan in bisteand forlet oan fordivedaesjelektuer.

Men kin de saek ek noch fan in oare kant bisjen, dy fan de literatuerproduksje. Trochdat der gjin Fryske printsjeforhalen makke wurde, hawwe wy gjin eigen stripkultuer, mei syn eigen helten, nuveraerdige fêste sechjes, karakteristike skriuw- en praetstyl. Der is gjin gearwurking tusken tekener en skriuwer, dy't liede kinne soe ta karakteristike massaprodukten. In nijsgjirrich, hoe wol noch net folslein ûntdutsen en erkend fjild fan letterkundige-byldzjende aktiviteit stiet to úzes in hikke foar, dêr't nimmen oer hinne klimt.

It foargeande is in oantrún oan - dy't it kin - om dochs ris oer de hikke to klimmen. Autoriteiten en útjowers soene ris iepeningen meitsje kinne foar idéalisten en miskien professioneel wurkjende lju, om fordivedaesjeforhalen mei printsjes to meitsjen. De technyske mooglikheden binne nammers folle greater as tsien jier tobek. Fotografyske printmooglikheden meitsje de djûre klisjéëllinde fan de âlde tiden oerstallich: it Friesch Dagblad kin like guodkeap in printsjeforhael ôfprintsje as in gewoan forhael.

Foar de skriuwer is it lykwols net sa maklik, om de mooglikheden to gripen dy't der binne en dy't by in forstandich bilied fan subsidiënten en útjowers, ûntstean kinne. In printsjeforhael meitsje, bitsjut ornaris én foar de tekener én foar de skriuwer, jin oanpasse oan de eigen problemen en mooglikheden fan dizze foarm fan kunst/fordivedaesje. Boppedat moat de tekener him oanpasse oan de eigen persoanlike mooglikheden fan de skriuwer en de skriuwer oan dy fan de tekener. En om de kring, dy't yn 'e earste rigel bigoun is, wer to sluten: as de strip wier fortuten dwaen sil yn 'e lektuerforsjenning oan de Fryske lêẑers, moat der fan de kant fan de lektuermakkers in hwat professioneler ynstelling komme. Net meitsje hwat men kwyt wol, mar meitsje hwat men kwyt kin. Dizze lêste riddenaesje jildt, it seit himsels, allinne yn it ramt fan dit forhael mei dizze útgongspunten, mar hat dan wol ta gefolch, dat skriuwer en tekener by har wurk rekken hâlde moatte mei de fraech. Esotearyske printsjeforhalen hawwe wy, út Taelbifoarderingseachpunt bisjoen, net direkt forlet fan. Populaire Fryske strips soene in nije merk oanboarje kinne.