Trotwaer. Jaargang 6

[p. 89]

Bartle Laverman
Literatuer as taelspul

Nei oanlieding fan de artikels fan Tr. Riemersma (side 289) en A. van Hijum (side 363) yn nû 6 fan jiergong 73, liket it mij net forkeard neijer op it forskynsel literatuer yn to gean. Ek in útspraek fan ús nije redakteur Willem Abma lansearre op it Krystkongres fan fryske studinteforienigingen to Frjentsjer t.w. dat de definysje fan literatuer wolris hjirút bistean koe dat literatuer net to definiëren is, jowt my oanlieding nei de pinne to gripen.

Ludwig Wittgenstein

Omt Trotwaer gjin filosotysk tydskrift is, giet it net oan hjir lange forhalen to hâlden oer de oars sa yntressante tinkbylden fan L. Wittgenstein. Ik sil my hjir dus biheine moatte ta in sumiere wjerjefte fan in troch Wittgenstein ûntwikkelde tins dy't ik yn dit artikel brûke wol.

It giet my om it bigryp ‘taelspul’.

Yn syn boek ‘Philosophische Untersuchungen’ seit Wittgenstein dat de fraech ‘hwat is de bitsjutting fan in wurd’, misliedend is omt hja ymplissearet dat alle mûglike bitsjuttingen hwat mienskipliks ha soene. Men kin heechstens freegje hwat in bipaeld wurd bitsjut en sels dan hat it gjin inkeld nut jin blyn to stoarjen op ien punt, as soe der earne in objekt wêze dat as bitsjutting oan dat iene wurd koppele is, lykas Wittgenstein yn in foargeand boek (de Tractatus) biweard hie. Né, seit Wittgenstein nou, as wy de bitsjutting fan in wurd witte wolle dan moatte wy nei de konkrete gebrûksgefallen sjen, de hieltiten wikseljende konteksten en sitewaesjes hwêryn't it wurd foar allerhande doelen brûkt wurdt.

Wittgenstein stelt nou de bitsjutting fan in wurd gelyk mei de wize hwerop't it yn it taelforkear brûkt wurdt. Tsjinoer de oanstriid bitsjutting as in soarte fan objekt to sjen komt nou de klam op it brûken. Dit brûken, dizze ferbale aksje, neamt Wittgenstein it taelspul. Neamde Wittgenstein earst allinne dàt taelgebrûk sinfol dat werom to bringen wie op in feitlike stân fan saken, nou ha ek ferbale aktiviteiten as bifelen jaen, forhalen fortelle, riedsels oplosse, fragen stelle, tankje, bidde, flokke en noch in oerfloed fan bisteande taelspullen en nij to bitinken fariaesjes bitsjutting.

De ôfsûnderlike wurden krije pas harren folle útwurking yn in taelaktiviteit dy't op syn bar wer ynkapsele is yn in gehiel fan hanneljen dat net allinne ferbael is. De wurden krije pas reliëf en effekt as se tsjinst dogge yn ien of oar taelspul en dit taelspul as gehiel is allinne alhiel to bigripen tsjin de eftergroun fan de kultuer hwer't it diel fan útmakket.

It bigryp taelspul hâldt dus in nauwe bân yn mei hanneljen en kultuer.

Tagelyk wiist it wurd taelspul derop dat wy yn in taelspul ek regels tsjin komme sille. In spul hat spulregels. Taelspullen komme net út de loft fallen, se bisteane by de graesje fan maetskiplike oerienkomsten en kinne neffens publyk

[p. 90]

kontrolearbere kriteria as korrekt of ynkorrekt bioardield wurde.

Dizze sosjale side fan it taelgebrûk achtet Wittgenstein wêzentlik.

Literatuer as taelspul

Literatuer is in foarm fan taelaktiviteit dy't om kommunikative redens meastentiids skriftlik fêstlein wurdt. As it dan sa is dat taelgebrûk allinne sin jown wurde kin binnen it taelspul hwêryn't it foarkomt, dan jildt soks dus ek foar it taelgebrûk dat literatuer neamd wurdt. Literatuer omskreaun as taelspul makket dúdlik dat wy oer in wize fan taelgebrûk prate, dat syn eigen ‘spul’-regels hat, in taelgebrûk dat in bân hat mei kultuer en ynkapsele sit yn in gehiel fan hanneljen dat net inkeld ferbael is, in taelgebrûk dat boun is oan maetskiplike konvinsje, in taelgebrûk mei in dominant sosjael karakter.

De omskriuwing fan literatuer as taelspul liket my bysûnder forhelderjend.

Der moatte noch altiten lju wêze dy't ha wolle dat itjinge dat yn in roman biskreaun wurdt wier bard wêze moat of alteast de oanstriid hawwe it biskreaune as wier bard to biskôgjen. Sokke lju ha net troch of forjitte dat literatuer in oar taelspul is as in prosesferbael, krekt lykas riedsels oplosse in oar taelspul is as bidde. Literatuer sjoen as taelspul makket it maklik literatuer relatyf to sjen. Literatuer is boun oan maetskiplike konvinsjes dy't de spulregels fêstlizze. Kultuer, plak en tiid ha harren ynfloed op dy spulregels. Yn de antropology is de bân tusken tael en kultuer in bûten diskusje steande saek. Antropologen definiearje tael dan ek gauris as datjinge hwat men kinne moat om kommunisearje to kinnen mei sprekkers yn in mienskip. Tael wurdt sjoen as in wichtich ynstrumint by it sosjalisearingsproses fan it yndividu, de ynwijing yn de kultuer.

(In algemien akseptearre kultuerdefinysje is dy fan Tylor: ‘Kultuer is dat komplexe gehiel, dat ynslút kennis, leauwen, kunst, morael, wet, brûkme en alle oare formogens en gewoanten dy't de minske forworven hat as lid fan de gearlibbing). It taelspul-karakter fan literatuer leit nochris de klam op it feit dat literatuer in minsklik produkt is. Dit lêste wiist op de dynamyk fan literatuer. Hja foroaret mei de minske en syn omstannichheden. Hwat hjoeddedei literair neamd wurdt hoegt oer 100 jier net mear sa to hieten. Wol sil it oer 100 jier literair-historysk hiette, hwat bitsjut dat it opnaem is yn de skiednis fan it literair-proses.

Ek synchronysk is literatuer relatyf. De spulregels fan it taelspul binne û.m. boun oan de kultuer is hjirboppe sein. In oare kultuer kin dus oare spulregels foar syn literatuer ha. Literatuer fan in Zoeloestam hifkje neffens de spulregels fan de westerske literatuer kin sa in foarm fan kolonialisme neamd wurde fan it soarte dat bleate negers yn 'e broek ha wol. Oan 'e oare kant forsint Wadman him as er earne yn Kritysk Konvooi ha wol dat der foar nederlânske en fryske literatuer forskillende mjitstêven bistean soene. Fryslân heart û.m. mei de rest fan Nederlân ta de westerske kultuer. (Forskillende kulturen hoege net altiten forskillende talen en forwante kulturen hoege net altiten forwante talen to hawwen, leart de antropology. Tael skynt minder hurd to foroarjen as oare kultuer-aspekten. Troch de moderne kommunikaesje mûglikheden is de kultuerassimilaesje ôfgryslik, sadat it tal kulturen definieard neffens Tylor hurd minder wurdt). Troch syn tael sil de fryske literatuer op syn bêst in oare kleur ha mar yn in oar taelspul bifynt hja har perfoast net. Fryske literatuer is in ferbael hanneljen dat him mei de fryske tael yn it taelspul westerske literatuer bifynt en hwêrfoar

[p. 91]

de regels fan dat taelspul jilde. As Fortuyn op side 39 fan 74-1 seit dat der om de Sineeske literatuer fan hjoeddedei hjir grif lake wurde sil, dan komt soks omt wy dy sineeske literatuer binaderje mei de ymplisite literatuer-spulregels fan de westerske (‘bourgeois’) kultuer, wylst dy sinezen hiele oare spulregels foar it taelspul literatuer hantearje.

Foar de fryske literatuer liket it lykwols wichtich dat, wol hja as literair bistean bliuwe, hja iepen stiet foar de ûntjowingen op literair mêd yn de westerske kultuer út hokker kultuer har taelspulregels komme.

Sanet, dan sil de fryske literatuer efterbleaun d.i. provinsiaels of ûnderûntwikkele bliuwe en gjin oerlibbingskânsen ha of alteast gjin oansprek fine by de moderne minske dy't de fryske tael bihearskje sil. (de dream...)

Literatuer sil yn biweging wêze en bliuwe moatte. Soks bitsjut in pleit foar it literaire eksperiment. Eat hwêr't dit tydskrift him neffens de krantestikjes fan J. Noordmans sa drok mei dwaende hâldt. Dat it eksperimint net altiten like slagge hoegt to wezen, is dúdlik. Soks leit yn it karakter fan it eksperimint bisletten.

Dit biweegjen fan de literatuer kin men dus in út it sosjale aspekt destilearre kaeimerk fan dit taelspul neame. Sûnder eksperiminten gjin literatuer. Foar de fryske literatuer bitsjut soks in neifolgjen fan útlânske biwegingen, hoewolt in ynitiatyf as Operaesje Fers hjirop in net genôch to wurdearjen útsûndering liket to wêzen¹⁾

Tael sit ynkapsele yn in gehiel fan hanneljen dat net louter ferbael is, is hjirboppe sein.

Lolle Nauta seit yn Argumenten voor een kritische ethiek (side 42) yn dit forbân dat de minske forgelike mei it bist relatyf instinkt-earm is, oars sein: mar min programearre is. Meigefolgen dat er dy programearring sels útfiere moat en soks bard nou foar in great part mei tael. Tael makket de minske wis fan in sekere regelmjittigens dy't er ‘natuerlik’ sjoen mist. Mei tael kin de minske dêrby syn hannelingsmûglikheden enoarm útwreidzje. Fral tanksy it wurd wurdt syn hanneljen reprodusearber en refleksyf. De minske kin him ôffreegje hwat er dwaen sil, hwat oaren dogge, ensf. ensf.

De minske is net allinne in hanneljend wêzen, hy is in refleksyf hanneljend wêzen. En dit refleksive bistiet foar in great part by de graesje fan tael.

1) It takennen fan de G.J.-priis oan Operaesje Fers yn 1969 tsjûget dan ek fan fisy by de doe-sittende jury!
It yn 1971 oanlûken troch de doe-sittende Trotwaerredaksje fan A. van Hijum om syn op útlânske biwegingen basearre literatuer-krityk is in oar posityf forskynsel yn de fryske letterwrâld.

Literatuer en hanneljen; forantwurdlikens

De relaesje literatuer-hanneljen en de dêr mei gearhingjende forantwurdelikens fan de skriuwer sa't ik dat yn jiergong 1973 bihannele ha, hat by de skriuwer Tr. Riemersma nochal hwat bitizing jown sjoen syn bydrage op side 289 (1973). Ik sil bisykje dizze relaesje hwat to fordúdlikjen.

[p. 92]

Hjirboppe hie Nauta it oer de relaesje tael-hanneljen. Yn hoefier kinne wy prate fan in spesifieke relaesje literatuer-hanneljen. It publisearjen fan in boek (d.i. it publyk meitsjen fan in bipaelde taelaktiviteit) is in hanneling yn in maetskiplike kontekst. Dizze hanneling sil yn dy maetskiplike kontekst in bipaeld effekt ha. In probleem hwêrmei't ik my yn 1973-1 en 4 dwaende holden ha, is, oft men hanneling en effekt loskoppelje kin en mei. Ik ha my op it stânpunt stelt dat as immen hwat docht hy ek forantwurdelik is foar de gefolgen fan syn dwaen. Dit is in teoretyske stelling dy't noch neat sizze wol oer alle praktyske konsekwinsjes. Dizze stelling sa yn de praktyk to setten soe liede kinne ta dogmatisme.

Yn 1973-1 ha ik dizze stelling foar de skriuwerij sa formulearre: ‘Hij (de skriuwer) is mei forantwurdelik foar it brûken en misbrûken fan syn wurk’. Riemersma is tsjin dizze formulearring nochal heftich tokear gien en komt op side 289 fuort mar oan mei fascisten en kommunisten, fjûrpeleton, ûnthâlden fan subsydzjes en sknuwferboden.

Yn feite in tryst misbegryp.

Literatuer kin net a-moreel wêze, omt de minske net a-moreel is. Literatuer is net moraliserend, sjoch side 172 (1973). Spitigernôch binne der noch wol altiten a-morele (oare bitsjutting!!) skriuwers ensfh. Lju dy't yn in bipaelde sitewaesje wol de relaesje lizze tusken harren bistjûren fan in auto en it dêrtroch omriden fan in muorke, mar it fortikke in relaesje to lizzen tusken bgl. earmoede of kwiksulverforgiftiging of loftforûntreiniging en harren eigen deistich hanneljen. It omfier riden fan dat muorke is in direkt en konstatearber gefolch fan harren hanneljen. It lêste is gjin direkt gefolch fan allinne harren hanneljen en wurdt troch de yndirektens as eat unpersoanliks sjoen, foroarsake troch soksahwat as de ‘de maetskippij-struktuer’, sûnder to biseffen dat it de minske is dy't dy maetskippij foarmet en foroaret.

(Strukturalisten sille it dus mei dizze klam op de minske net iens wêze, sjoch 1973, side 175).

In soartgelikese koartsichtigheit (partionele rationaliteit, seit de krityske teory) sjocht men bgl. by de chemisi en biochemisi dy't foar it Pentagon wurkje.

Harren wurk is it dwaen fan ûndersyk op chemysk en biochemysk gebiet, faeks neffens omline probleemstellingen dy't fan de opdrachtjower komme. Hwat der mei harren ûndersyk dien wurdt is eat dêr't dizze wittenskippers harren net foar forantwurdlik fiele. Harren rationaliteit giet net fierder as de laboratoriummuorren. Yn de yrrationaliteit fan it politike bilangenspul wurdt harren kennis brûkt foar it forsterkjen fan machtsapparaten en it fierder ûntminsklikjen fan de wrâld.

Ek op in algemiener nivo sjocht men dizze partionele rationaliteit: in bieangstigjend perspektyf!

It tryste yn Riemersma's misbigryp is nou dat hy in soartgelikese partionele rationaliteit foarstiet yn de skriuwerij. It earder neamde effekt fan de publikaesjehanneling fan in skriuwer is net-persoanlik en yndirekt en dêrtroch net sifermjittich wer to jaen of persoan-oanspraeklik to meitsjen. (Dit bitsjut dus dat it ûnbisteanber is dat in literator foar it mûglike effekt fan de ynhâld fan syn wurk foar de rjochter sleept wurde kin.)

Likemin as men in pentagon-fysicus direkt forantwurdelik stelle kin foar it ûntblêdderjen fan bosken yn Vietnam omt er de XCY-formule (ik siz mar hwat)

[p. 93]

útwurke hat, kin men in skriuwer fan rascistyske boeken fan foar de twadde wrâldkriich direkt mei-forantwurdelik stelle foar it moardzjen ûnder joaden en sigeuners yn dy perioade.

Yndirekt is der lykwols wol sprake fan forantwurdelikens omt dit hanneljen meiboud oan in sfeer, in tastân dy't ûnminsklikheden mûglik makket. Gjin juridyske mar morele forantwurdlikens dus.

It loskoppeljen fan hanneljen en effekt en it ûntkennen fan morele forantwurdlikens foar dat effekt tsjut op in partionele rationaliteit dy't meiwurket yn in hjoeddeiske tendens nei maetskippy systemen hweryn't yndie fjûrpeletons etc. wer foarkomme kinne. Just om soks foartokommen is it needsaeklik dat hanneling en effekt net loskoppele wurde mar dat men de folsleine morele forantwurdelikens nimt foar syn hanneljen, hwat dus û.m. ynhâldt dielname yn bislútfoarmingen.

De forantwurdlikens hwêr't men as skriuwer foar komt to stean weegt net op tsjin dy as pentagon-fysicus. Skriuwerij bistjûrt yndie it wrâldbarren net, de oarlochsyndustrie spitigernôch noch altiten. It ek neamen fan it ‘misbrûken’ yn myn stelling wiist op it ‘goede bedoelen’ fan de skriuwer, eat dat Riemersma op side 289 torjochte ‘net relefont’ neamd. Dy rascistyske skriuwer fan foar de twadde wrâldkriich sil it grif wol goed bidoeld ha, yn elts gefal sil er oan útroegjen fan joaden nea tocht ha. It mûglike rascistyske effekt fan syn wurk sil liy in misbrûken achtsje. Mar sa't Riemersma seit, goede bedoelingen telle net.

De spulregels fan it taelspul literatuer

Minsken dy't biweare dat literatuer net definiërber is, sille gauris in literatuerbinadering ‘mei de wiete finger’ foarstean. Literatuer is net definiërber: dus as men as bisprekker foar in literair tydskrift roppen is ta hifkjen op literaire wearde, dan is der neat om op werom to fallen. Wat literatuur is weet bijna niemand, ommers.

De yntocht fan de autoriteiten! Dizze autoriteiten ha gottank goeije smaek, of in bipaeld antennetsje yn 'e kop of in spesiale gefoelichheit foar it útmeitsjen hwat wol en hwat net literair neamd wurde mei.

Fan dit wiete finger gedoch moat dizze redaksje net safolle ha.. Mar oer it hifkjen op literaire wearde yn it folgjende haedstik mear.

De deskriptieve definysje fan literatuer as in taelspul, dat as kultuer-aspekt kunst neamd wurdt, bifettet al in bulte ynformaesje oer it forskynsel literatuer, mar noch net genôch. Dizze definysje seit dat der spulregels binne en seit dat dizze spulregels bisteane by maetskiplike konvinsje. It probleem is nou to omskriuwen hwat dizze regels binne. It is net sa dat der binnen de westerske kultuer dit oangeande ienstimmigheit wêze soe. Dêrfoar is dizze kultuer to plurifoarm, der binne streamingen yn dizze kultuer to ûnderskieden. Yn 1973-4 ha ik it hawn oer de stalinistyske, de strukturalistyske en krityske rjochting.

Lykas yn it literaire wurk in ûnderskieding oan to bringen is tusken formele en ynhâldelike aspekten, is dit ek mûglik oangeande de spulregels. Guon spulregels hâlde harren dwaende mei de ambachtlike kant fan it taelspul literatuer.

Dizze regels sille troch harren mear empirysk oriënteare karakter minder oanlieding ta forskil fan miening jaen as de mear filosofysk oriënteare regels dy't direkter út in kunstopfetting fuortkomme.

[p. 94]

De ambachtlike (esthetyske) regels hâlde harren dwaende mei de opbouw fan de tekst. It perspektyf bgl. Van Hijum hat der siden oer fol skreaun. Yn part II fan it bisprek yn 1973-1 bin ik mei spulregels foar de ynhâldelike kant fan de tekst kaem omt ik fan bitinken bin dat men foar adekwaet hifkjen fan in tekst op literaire wearde net eindigje kin by de ambachtlike kant fan de tekst. Dizze ambachtlike kant kin net mist wurde yn dit hifkjen mar hja seit op harsels net folle oer de literaire wearde fan in tekst. Of men moat dizze ambachtlike kant kunst neame en foarby gean oan de ynhâldelike kant fan de tekst.

Dat is dan in kunstopfetting dy't ik net ûnderskriuw. Yn 1973-4 ha ik sein hokker kunstopfetting ik wol ûnderskriuw t.w. dy hokker Adorno formulearret.

Dizze kunstopfetting biargumentearret dat allinne dat kunst neamd wurde kin dat maetskippykritysk is. Maetskippykritysk bitsjut it pleit foar in mounich minske. In mounich minske is in minske dy't net yn partionele rationaliteiten libbet, mar dy't forantwurdlikens drage wol en kin en dy't him biwust is fan de forantwurdelikens dy't er oangiet yn syn sosjael hanneljen.

Kunst makket gjin mounige minsken, mar pleitet der foar en dit pleitsjen makket har ta kunst as ek oan de oare spulregels foldien is lykas dy omtrint de ambachtlike (esthetyske) kant en de regel fan originaliteit.

Foar de ynhâld fan dit pleitsjen forwiis ik nei de siden 168 o. & m. 174 (1973). om net tofolle yn herheljen to forfallen. Yn 1973-1 hie ik it oer de skriuwer dy't mei syn literair wurk bydrage moat ta de forbettering (transformaesje) fan 'e maetskippij’. Ek dit hat Riemersma my net yn tank ôfnaem. Wiisde ik yn dat nûmer al nei de kontekst fan de krityske teory (Franfurter Schule), yn nû 73-4 ha ik dizze kontekst eksplisitearre opdat dúdlik wêze soe dat ik mei forbetterjen it mounich meitsjen fan de minske bidoel.

Lêzers fan myn artikel yn 73-4 sille bigrepen ha dat it pleitsjen foar in mounich minske gjin foarm fan propaganda wêze kin foar ien of oar -isme. Dit soe bitsjutte dat kunst syn skyn-karakter opjowt en langer gjin kunst mear is. De opmerkingen van A. van Hijum op side 363 (1973) kin ik dan ek net fan tapassing achtsje op de ynhâld fan myn artikel 1973-4. Wol forfelend dat myn namme dêr samar tusken stiet. It feit dat in tekst net foldocht oan kunstteoretyske kriteria kin allinne bitsjutte dat dy tekst net literair neamd wurde kin neffens dizze eksplisitearre kriteria. De tins-kronkel dy't Riemersma der ta bringt oandrave to kommen mei skriuwferboden, fjûrpeletons etc. (side 289), kin ik dan ek alhiel net neikomme.

It rationeel hifkjen

Op side 364 (1973) seit Adri van Hijum: ‘Myn punt is (...) dat it wol deeglik mûglik is om datjinge hwat it literaire kunstwurk neamd wurdt, bisprekber to meitsjen; to heljen út de sfear fan mystyk en to mjitten oan mjitstêven basearre op in tal rationiele oerwegings’.

Yn oare wurden hwat yn it bigjin fan it foarige haedstik sein is oer it definiërber wêzen fan literatuer en it ôfwizen fan ‘wiete-finger’ gepiel.

Dochs geane beide oanpakken werom op in ‘belief’, in oanname: dit is kunst en dat net. Adri c.s. fordigenje in ‘evidentially held belief’, de ‘wiete-finger-groep’ in ‘non-evidentially held belief’. It earste bitsjut dat it ‘belief’ biargumintearre wurdt, by it lêste bard soks net, men moat it mar op gesach oannimme. It ‘belief’ sels hat Van Hijum nea eksplisitearre, yn 1973-4 ha ik bisocht dat to dwaen. Dit

[p. 95]

‘belief’ is in bipaelde implisiete of eksplisiete kunstteory, stuolkjend yn kultuer en maetskippy.

Dizze kunstteory is in oanname, in op konvinsjes birêstend gehiel, in tinskonstrukt dat gjin empiryske realiteit hat. Soks yn tsjinstelling ta bgl. it bigryp gewicht dat wol in empirysk korrelaet hat. It bigryp gewicht stiet foar it forskynsel dat hwêr op ierde ik ek tahâld it boek dat ik yn myn hannen hâld in beweging nei it ierdopperflak meitsje sil as ik dit boek loslit.

Foar it bigryp kunst is in soartgelikese objektyf konstatearbere, mjitbere bigrypsynhâld net realisearber. Har bigrypsynhâld bistiet by de graesje fan de konvinsje. De konsekwinsje hjirfan is dat it net mûglik is in like objektyf oardiel to jaen oer it gewicht fan in boek as oer syn literair-wêzen.

Just dit bilief-karakter fan it literaire hifkjen makket it sa needsaeklik de argumintaesje fan jins hifkjen, it forrin nei it oardiel oan to jaen, om it oardiel kontrolearber to meitsjen foar de lêzer en sa it taelspul karakter dúdlik bleat to jaen troch mei jins argumintaesje jins hifkjen diskutabel to stellen.

Literatuer is relatyf en soks bitsjut rûmte foar diskusje. Yn yrrationele krityk is gjin rûmte foar diskusje en soksoarte hifkjen stiet literatuer dan ek allinne mar yn it paed. Dat dizze diskusje net ta doel ha kin útslútsel to jaen oer ‘hwat literatuer is’, sil dúdlik wêze sjoen it ‘bilief’-karakter fan literatuer. Wol moat dizze diskusje de stânpunten fan de diskussie-partners fordúdlikje en wize op lekken en brekken yn bgl. logyske konsistinsje.

Literatuerkrityk yn de foarm fan in ‘evidentially held belief’ jowt de lêzer kâns literatuer as eat relatyfs to sjen en wie dat net ien fan de kaeimerken fan it forskynsel literatuer??

Bedum 29-1-1974.