Trotwaer. Jaargang 6

Séen fan misbigryp

‘Os ik ut goed begryp, de Haan, volle jo de fryske stavering ôhingje litte fon ut hollônske fonologyske systeem’. Sa bigjint Riemersma syn Vjerlûûd en Fervar yn Trotwaer 1973-5. Ik moat sizze, Riemersma, dat jo my dan min bigrepen hawwe. Nou kin dat fansels hielendal myn skuld wêze, hoe't ik ek myn uterste bêst dien haw om dúdlik to wêzen. Gelokkich skriuwe jo der daedlik by, dat ik oer fonologyske systemen swijd haw. Dêr sit in moaije kâns yn, dat ik it misbigryp net oproppen haw, mar dat it earne oars wei komt.

Jo hawwe great gelyk, Riemersma, as jo skriuwe, dat ik leafst swij oer fonologyske systemen. Ik haw dêr krekt genôch oer lêzen om to witten, dat men jin dêrmei op tige glêd iis weaget mei gâns wjekken deryn. Jo treaste my ek net bot oan om dat risiko to nimmen. As ik by jo lês: ‘Myn stavering gjit tebek op ut fonologysk systeem sat Fokkema dot beskreon hat. Dot doogt net, mar fwar de stavering makket dot neat út’, dan freegje ik my ôf en sil elkenien him wol ôffreegje, hwat dy hiele fonology der dan by moat. Sa'n troch josels oproppen fraech past my krekt, om't ik fan bitinken bin, dat men stavering en fonology net trochinoar helje moat. By in alfabetyske stavering lykas alle westerske talen dy hawwe, giet it om it sa handich mooglik brûken fan in biheind (to biheind) tal symboalen foar klanken, letters. Fonetyk en de dêrút fuortkommen fonology binne wittenskippen dy't it terrein fan de spraekklanken sels ôftaeste om to kommen ta in

[p. 59]

wittenskiplike biskriuwing fan dy klanken en har funksje yn 'e tael.

Hâldt men dy saken net goed útinoar, dan is men ‘nergens’. Dêr binne wy mei de staveringskwestje sahwat oanlanne en it doel fan myn artikel wie gjin oar as to bisykjen om it skipke dat op 'e krûme ie fan de stavering fêst sit, wer los en op gong to krijen. Jou réaksje jowt net safolle moed, mar yn elts gefal de oanwizing dat de lju dy't der hwat oan dwaen wolle, oppasse moatte, dat se de fonologysk-systeemlju op in ôfstân hâlde, likegoed as dy fan de âlde-jaskepartij. Se moatte mei ‘baide fwotten op 'e grûn stean’, Riemersma, sa is't mar krekt, en dy groun leit der sa hinne:

Yn't fourste plak hat it Frysk lykas gâns oare talen to min letters ta syn foldwaen om it hiele forskaet fan spraekklanken op skrift oan to jaen. In stavering bliuwt altiten in bihyplik bihelp.

Twad leit it feit der, dat yn 'e ûnderskate kultuertalen in min of mear fêste stavenngstradysje ûntstien is, dêr't de lju dy't yn 'e kultuersfear fan sa'n tael libje, út wiis wurde kinne en har sahwat mei rêdde, de iene fansels better as de oare.

Tred stiet it nou ienkear sa, dat yn in twatalich gebiet de stavering fan de ‘lytsere’ tael net los stiet en net los stean kin fan de staveringsgewoanten yn de ‘greatere’ tael. Tochten jo, Riemersma, dat wy it Frysk staverje soenen, sa't wy oant nou ta dogge of dat jou eksperimint net hiel oars wêze soe, as wy ieuwen lang yn in dúts- of ingelstalich gebiet opnommen west hienen?

Sa steane de saken en as ik dat saeklik konstatearje en siz, dat wy dêr mear rekken mei hâlde moatte, as wy it Frysk bettere kânsen jaen wolle, dan falt it my ôf, as in anti-biwegingsman as jo wêze wolle, bigjint oer ‘ut hollônsk sa nai mooglik oankrûpen’.

En nou de bonkjes: Hwerom net fiets? Antwurd' Om't wy yn it Frysk dúdlik ûnderskied hearre en meitsje tusken wyt en wiet, ryd en ried etc. en wy gaedlike middels hawwe om dat oan to jaen. Dat achtsje ik wichtiger as de ûngelikense stavering fan Ned. fiets en Fr. fyts. By dyk-dijk en ryd-rijd etc. pearet it al wer aerdich. Mar moat ik nou fanwege dy fyts ek in sygaret opstekke of yn in mylytêre sliepsek stappe? Binne jo hjir net hwat rûchhouwerich, Riemersma? Soenen jo net hwat leare kinne fan de Nederlânske stavering, fiets-militáír? (Ik brûk Ned. hjir dochs mar as taelkundige oantsjutting, de bineaming Hollânsk jowt Hollân tofolle eare.) Gjin mylytêre sliepsek foar my dus, mar de lykfoarmigens dyk-dyken liket my net gek ta.

By ‘heislek’ helje jo Ned.-lijk op 'e lappen, hwerom is my in riedsel. Ik haw neat oars sein, as dat ik yn dit -lek gjin heil seach. Moat men dan foar foroaring wêze allinne mar ‘foar de foroaring’? Ik haw dochs dúdlik skreaun, dat stavering-foroarings foar my allinne doel hawwe, as dy helpe kinne om de frysktaligen fan har skriuwfrees ôf to helpen. Dy is noch helte slimmer, as men (myn eigen persoan ynbigrepen) tinkt of leauwe wol. As ien jin opbellet oer in namme as ‘de stove’ en forbaesd is, dat it sa gewoan is en dat der wier gjin kapke ofsa op hoeft, dan wit men wer, hoe let it is en wol ik my graech hwat pseudo-nasionael gegûl treaste om fan dizze bidroeftastân ôf to kommen. Dêrom siz ik mei jo: Fuort mei aep, skriuw gewoan aap; fuort mei de stomme r, al sille jo en ik beide wol foar twivelgefallen komme to stean. Moatte wy dêr nou oer tsiere? It docht my suver komyk oan, hoe't jo alles hwat ôfwykt fan jou eksperimint, ôfwize: As ik foar uu-ue deselde regel útstel as dy't yn de gongbere stavering foar eu-eo jildt

[p. 60]

(en ast my net mist ek yn útstel 1 fan de (al to) brede kommisje), dan wurdt de bisteande offisiële stavering mij op it dak skoud: ‘Fjidders wol de Haan ut eo-lûd fwar r as eu skriuwe.’

Foar de û(û)-oe kom ik net mei in oplossing oansetten, Riemersma. Ik haw skreaun: Miskien soe dy socht wurde kinne (ik skriuw dit tige skruten) troch.... En as slot skriuw ik dan noch: Mar ik jow dizze suggestie graech foar in bettere. Jo binne blykber al lang út 'e rie: Utstel 1 fan de brede kommisje jowt neffens jo de bêste oplossing. Mei ik myn twivel hawwe, as ik sjoch Ned. boek-Fr. bûk (selde lûd, ûngelikense stavering) en Ned.hoed-Fr. hoed (ûngelikens lûd, stavering gelyk). It wûnderlikste stikje polemyk fan jo, Riemersma, is dat om kot-kat hinne. As ik it yn jo priizje, dat jo kot skriuwe en de lju dy't altyd wer mei kant-kont oan-draven komme, der earstens op wiis, dat wy soartgelikenze doubletten yn 'e gongbere stavering ek al hawwe en har dan in sitaet ûnder de noas hâld fan Joast Halbertsma, dy't dochs de grounslach lein hat foar de tsjintwurdige stavering, om harren sjen to litten, dat dy perfoarst net de a brûkt om kant fan kont to ûnderskieden, dan haw ik it wer glêd bidoarn by jo. Hwerom mei joast witte. Ik wol moal en mâl net lykskeakelje, mar krekt as jo moal en môl skriuwe. Dy a-â wol ik lykas jo kwyt en wol, om't dy it frije Fryskskriuwen yn 'e wei steane en dat achtsje ik in folle greater biswier as gefaltsjes as kònt-kónt. Mar ja, ik haw it net oer jou streekjes hawn en om't jo dêr blykber swier oer tille, wol ik jo nou wol sizze, dat ik hielendal gjin biswier haw tsjin hwat útspraektekentsjes yn skoal-boeken, mar dat forplichte streekjes op alle ops en oms lestich binne foar 't skriuwen en net noflik by't lêzen. Nochris, de stavering is gjin dépendance fan de fonology, mar in deagewoane folkssaek yn artikels foar daegliks gebrûk.

In nijsgjirrige kwestje is de fêstroune rjochtlinichheit by wuodden of leaver it fêstrinnen op it snijpunt fan twa rjochte linen. De iene lijn wie: net uo mar wo, dus bworren, dworje, fwotten en.... hwodden, mar dat wie twa hollen yn ien hoed. Krekt wie de hw út hwa, hwat, hwant forfalle en dêr stie er wer. ‘Goede raad was duur.’ Hwodden mocht net, wodden koe net en sa kaem wuodden út 'e bus en dêrmei de forspeine uo as in duveltsje út syn doaske. Jo wolle it nou mei wast bisykje. Riemersma, mar soenen dêr klanten opôf komme? Sjoch, Riemersma, ik gean akkoart mei wa, wot ensa, mar moat dêrom de h yn hwodden ek fuort? Dêr hat er in funksje by't lêzen. Sa bin ik mei jo foar jest, jir, joed (net mei t), mar hjekken as meartal fan heak is net gek.

As lêste splinterbonkje noch in stikje út in mearke: Ut dwergehûûs stie tusken twa bergen, un grutte berg en in lyts bergje. ‘Pas op’, seit master tsjin it famke út fes 78 fan Teksten fwar ien Hear, ‘mast berchje skriuwe, oas soet opbergjen wêze kinne’. Nou freegje ik jo: Is dat fonology of skwalmasterslullefikaesje? De opposysje ch-g is yn it Frysk net to finen; sels ‘wij lagge ons krom te lache’ is der net by. Hwerom soe in lytse berg dan net as bergje op skrift meije?

Dan noch it antwurd op in bilangrike fraech n.l. hwerom't ik myn artikel net yn myn eigen stavering skreaun haw. Om de klandyzje, om't ik graech hwat lju birikke woe, dy't stikken yn in ôfwikende stavering meast oan kant skouwe. Boppedat hat it syn foardiel, as men net in komplete eigen stavering útwurket.

Der is dan great gefaer dat men jin tofolle engagearret en dan sitte wy mei de oankrûperij dy't wy krekt net hawwe moatte.

M.J. DE HAAN

P.S. Ik haw dochs noch in g-ch opposysje foar jo foun, Riemersma: ‘Hwa'tyn 'e pogge sit, moat net sa poche’ mar moat in earm lyts barchje dêrom mei chyn 'e modder ombargje, dêr't de greate bargen samar yn ombargen?