Trotwaer. Jaargang 6

[p. 35]

Petear
mei Jehannes Fortuyn

• Jo binne yn 1972 bigoun mei skriuwen yn Trotwaer. Hwa binne Jo eins. De lêzers fan dit tiidskrift sille dêr wol binijd nei wêze; Jo binne in nij talint.

(Fortuyn, hwat spotsk laitsjend, en fol oerjefte mei syn ballpen hiëroglyfen tekenjend op it stik papier dat foar him leit seit in heel skoft neat, is der kennelik hwat mei oan: Seit dan dat hy dizze fraech net fan hilang fynt foar de lêzers fan Trotwaer mar lit, nei't er oantrúne is om dochs mar hwat to antwurdzjen, hwat los). Myn heit wie skipper, hat it altyd tige muoilik hawn, koe soms mar kwalik soargje foar brea op 'e planke. Myn pake fortelde my, al fan doe'k sa'n jonkje wie (hâldt syn hân in foech 75 sentimeter boppe de groun) oer de 90-er jierren, doe't sy it finansieel alheel net bolwurkje koenen. Dy dingen ha my oan it tinken set. Doe't ik in jier as 10 wie binne myn heit en mem beide hastich forstoarn; myn heit, dêr bin'k wis fan, méi troch't hy troch de depressy, dy't yn it skippersfak trochsette, faillyt gie. Ik bin fierder great brocht troch in omke en muoike, dy't finansieel mear dwaen koenen as myn âlders. Yn Hollân ja. Nei't Gymnasium ha ik rjochten studearre. Ik bin nou sûnt 3 jier klear mar bin yn myn fak noch net oan 'e slach rekke, om twa redenen eins. (De hiëroglyfen wurde hwat langer hwat fûleindiger op it papier goaid). Ik woe gjin baen ha yn dit systeem binnen de advokatuer, hwant it iennige hwat je dwaen kinne yn dit systeem is bisykje de botste ûnrjochten hwat rjocht to bûgen en dêr sjoch ik gjin heil yn. Yn't twadde plak woe men my eins ek net ha; ik foun en fyn noch (hy stoppet mei it tekenjen fan syn hiëroglyfen en sjocht my foar it earst yn dit petear straelrjocht oan, greate, hwat wémoedige blauwe eagen hat er) dat je je by in sollisitaesje net kompromittearje meije en útkomme moatte foar jou ideology en dat kin dúdlik net binnen it rjochtse steatsje yn 'e steat dat advokatuer hiet. (hy bigjint wer heftich to tekenjen).

• Jo stopje nochal hwat maetskippijkrityk yn jou literaire wurk. Hoe steane Jo tsjinoer it fenomeen literatuer?

(Foar it earst yn ús petear lit Fortuyn ballpen en papier foar hwat se binne en bigjint foar it faderlân wei to praten. Fan nerveusiteit is neat mear to merken.) Jo bidoele winliken hwat kunst is tink ik. Sjoch, men kin as Trinus Riemersma tinke dat kunst amoreel is, bûten de maetskiplike oarder stiet (hy taest nei in nûmer fan Trotwaer dêr't Trinus kennelik oer dit ûnderwerp hwat sein hat). Ja, hjir ha ik it al.’ De minsken wolle allinne mar mear frije tiid, jild, waskmasines, bromfytsen’. Trinus moat wol presiis witte hwat in arbeider wol. It liket fordomd wol oft ik de Telegraaf sitearje. Sjoch, ik wit net sa presiis hwat de arbeider - hwa is dat trouwens - wol en net wol. It soe wol aerdich wêze as Trinus ris in ûndersyk die nei hwat dy arbeider wol.

[p. 36]

[p. 37]

• Lit ik myn fraech mar hwat eksplisiter meitsje. Jo ha kennelik it idee dat de maetskippij, hwer't Jo yn meidraeije moatte, foroare wurde moat en Jo tsjûgje dêrfan yn jou literaire wurk, is't net sa?

(Wylst ik dizze fraech stel tyspelt Fortuyn hwat mei syn ballpen om, bigjint wer even op syn papier om to skrassen, sjocht hwat helpleas foar him út mei in blik yn 'e eagen fan ‘hoe kin'k dúdlik meitsje hwat ik bidoel’). Der binne minsken dy't sizze dat literatuer frij is, mar dan freegje ik frij hwerfan. Hwer soe dy literatuer frij fan wêze? (Wachtet wer even). Literatuer is yn elk gefal net frij fan minsken hwant it binne by eintsjebislút minsken dy't literatuer meitsje. (hy sjocht my oan, as forwachtet er dat ik syn redenearring mei applaus bigroetsje sil; as ik neat siz giet er, tige hastich nou, troch). Hwerom meitsje dy minsken literatuer, allinne foar selsbifrediging? Dêr liket it faek wol hwat op. Is it om hwat by to fortsjinjen? Is it om ûnstjerlik to wurden? Neffens my is it net ien fan dizze saken. Ik sjoch literatuer as in sosiael forskynsel om't de literatuer him bitsjinnet fan it medium tael en tael is útslútend in sosiael forskynsel.

• Fael is útslútend in sosiael forskynsel, op groun dêrfan literatuer ek sizze Jo. Hwat moat men dan oan mei de oare kunsten bygelyks byldzjende kunst?

De oare kunsten binne krekt like goed as literatuer sosiale forskynsels. De bylden fan de skilder ha krekt like goed in kommunikative bidoeling as de wurden fan de literator. Elke kunstner is, ik soe hast sizze per definity, dwaende mei it meidielen fan syn ideeën, gefoelens ensfh. oan syn meiminsken.

Nou libje wy tafallich yn in kapitalistyske maetskippij. Yn dy maetskippij (syn finger giet bilearend omheech) ha je in bipaelde hiërarchy, dy't as gefolch hat dat de iene bifolkingsgroep ûndergeskikt is oan of minder foarrjochten hat as oare bifolkingsgroepen. Dat is eat, hwat gjin inkelde rjochtfeardiging ha kin. Tomear net as je bitinke dat wy hjir yn it Westen stikke yn it iten, in hele nije markt ûntdutsen ha fan minsken, dy't fan hun oerstallich fet ôfholpen wurde moatte, wylst yn lannen as Argentinië, Brazilië en in great tal lytsere Afrikaense steatsjes de minsken letterlik stjerrre fan 'e honger. As je dit sjogge, en je sjogge ek dat dit in gefolch is fan it kapitalistyske systeem, dêr't wy yn meidraeije (hy sit nou folslein ûntspannen to praten, stekt syn piip der by oan, hat nou, sa to sjen, totael gjin lêst mear fan it feit dat hy in bânrekorder as passive gesprekspartner hat) dan moat de konsekwinsje wol wêze dat je dit systeem omgoaije wolle. Dat kin je net mei literatuer dwaen, mar wol kin literatuer dy biweging, dy tendins om hwat to dwaen oan dit fordjerlike systeem, stypje. As dit systeem omgoaid wêze soe dan moat en kin de literatuer de dan bisteande maetskiplike status quo ûndersteune. Dan soene je dus sizze kinne dat literatuer yn sekere sin in foarm fan propaganda wurdt.

• Hwat is it fundamintele forskil tusken de literatuer, sa't Jo dy hjir as ideaelbyld tekenje - propaganda foar it systeem dat komme sil as ús kapitalistyske systeem omgoaid is - en de literatuer, sa't dy op dit momint oer it generael bioefene wurdt?

As dit systeem omgoaid is, dan ha wy de heilsteat noch net. Dan ha we, om de wurden fan Marx mar werris to brûken, de diktatuer fan it proletariaet en dat is,

[p. 38]

historysk sjoen, in net-ûnrjochtfeardige ûntjowing. (hy praet troch as hied er myn fraech alheel net heard, alheel yn de ban fan syn eigen bitooch nou). De bourgeoisy hat it proletariaet salang ûnderdrukt dat it net mear as genede is, dat it proletariaet nouris de kâns kriget de bourgeoisy der ûnder to krijen. Men soe sizze kinne in soarte fan historyske gerjochtichheit. Yn de perioade fan de diktatuer fan it proletariaet sil de literatuer in propagandistyske wearde ha kinne. As de heilsteat ienris stal krigen hat - dat sil dus wêze nei de diktatuer fan it proletariaet - sil de literatuer wer yn sekere sin frij wêze kinne. Frij om it systeem to bikritisearjen, frij om it systeem to propagearjen.

• Noch even werom nei it bigjin fan dit petear. Dêr seinen Jo dat û.o. Trinus Riemersma seit dat kunst amoreel is. Neffens my is dat in stelling dy't men net handhavenje kin.

(Fortuyn, helemael op syn iepenst nou, giet hastich oerein, - pakt in skjin fel papier en bigjint wer to tekenjen). Ik tink dat men yndie net stelle kin dat kunst amoreel is. Nim nou Riemersma sels. In maetskippij dy't Riemersma de frijheit jowt om in heal jier bitelle fakânsje to nimmen foar it skriuwen fan teksten foar ien hear hwer't de gewoane arbeider neat oan hat - ja, it soe fansels hwat al to gek wêze as Riemersma dy maetskippij bistride soe. It spitige foar Riemersma en 99% fan de oare skriuwers yn Fryslân en Hollân is dat se maetskippijbifêstigjend wurkje. Se dogge folop mei oan de prestaesje fan dit kapitalistyske systeem.

Der is op twa manearen in forskil tusken de skriuwers, dy't it mei de opfetting fan Riemersma iens binne en skriuwers dy't myn opfettingen oer literatuer dele. Polityk sjoen is der in forskil om't Riemersma c.s. de bisteande maetskiplike oarder steune, wylst ik myn wurk stel yn tsjinst fan 'e striid tsjin dit bistel.

Der is lykwols ek noch in oar forskil: Riemersma c.s. réalisearje hun alheel net dat se yn feite de bisteande oarder steune, krekt oarsom, se fine dat se mar moai tsjin dit systeem oanskoppe - se ha kennelik noch nea heard fan it bigryp repressive tolerânsje wylst ik my der mar al to goed fan biwust bin hwat ik doch mei myn literair krewearjen.

• Hwat is jou yndruk fan de literatuer yn de Sovjet-Uny?

Mei de literatuer sa't dy op dit momint yn Ruslân skreaun wurdt, bin ik net sa goed op 'e hichte, ik doar dêroer dan hjir ek gjin útspraek to dwaen, wol kin ik fansels it wurk fan skriuwers as Nabokov en Solsjenytsjyn. Yn tsjinstelling mei in hele hoop Friezen, en dat sil my wol net yn tank ôfnaem wurde, bin ik fan bitinken dat de intellektuelen en de technokraten de saek yn Ruslân forret ha. As jo folslein sosialistysk dwaende binne, dan is it bigryp frijheit, hwer't bipaelde dissidente skriuwers sa de klam op lizze, in tige relative saek. It is yn feite in wol nei to kommen saek dat dy skriuwers dy't it systeem yn opbou ôffalle de maetskippij útrangearre wurde, fine Jo ek net? (hy sjocht my oan as forwachtet er dat ik nou in gewear pakke sil om him foar syn tige rjochtlijnige ideeën direkt to straffen; as ik neat siz of doch taest er wer nei syn hope en bitrouwen: de ballpen en fordocht de kommende 2 minuten mei it meitsjen fan noch mear hiëroglyfen; der lizze nou al 3 foltekene papieren). Dy minsken binne yn feite dwaende mei it ôfbrekken fan it sosialistyske stelsel sa't dat yn Ruslân

[p. 39]

wie. Nou wol ik net sizze dat dy skriuwers dêr allinne debet oan binne, hwant de technokraten yn 'e partijtop lykas Brezjnev, Podgornin en dat soart mannen ha al in alheel kapitalistyske steat fan Ruslân makke.

· Mar komme je dan net yn konflikt mei de fundamentele frijheit fan mieningsúting?

(Fortuyn rekket nou dúdlik hwat yrritearre, forfrommelet de papieren mei hiëroglyfen en goait se yn'e prullemand neist him, sit even oer syn antwurd nei to tinken). Dat is in bilachelike opmerking, hwant hwat is de fundamintele frijheit fan de minske. Sjoch, de minske is net frij en it is in bourgeoisopfetting om to tinken dat de minske frij is. Hwat is frij? De bourgeoisopfetting fan frijheit is ‘Allen voor zich en God voor ons allen’. Mar hwat soe dan de frijheit wêze fan bygelyks in arbeider yn 'e sloppen fan Harlem of in Súd-Afrikaense neger dy't syn libben yn 'e minen slyt. It is yn 'e opfetting fan saneamde linkse intellektuelen en semi-intellektuelen altyd bysûnder ta de saek dwaende om to sizzen dat de frijheit fan it yndividu yn Ruslân en oare sosialistyske lannen lang net ta syn gerak komt. (Hy stekt foar seker de fjirde kear yn ús petear syn piip oan - noch it earste stopsel - en bigjint forheftich to sûgjen.) Sjoch, ik bidoel, salang at safolle minsken yn 'e wereld net to fretten ha, moat je net prate oer sokke ûnsin as frijheit. Boppedat, hwat moatte je mei in bigryp as yndividuele frijheit. Minsken kinne foar elkoar gefaerlik wêze, dat ha se biwezen altyd as der mear as ien minske wie. Yn it kontakt mei elkoar, it sosiale, binne se kontinu in bidriging foar elkoar, dêrom sjoch ik it sosiale as wichtiger as it yndividuele. En boppedat, it bigryp frijheit is net to hantearjen yn feite. Absolute frijheit is, filosofysk sjoen, krekt soksahwat as de éénhoorn. It bistiet net. Men kin op syn bêst prate oer in relative frijheit. Ik bin dochs hwa't ik bin mei troch it feit dat myn heit it maetskiplik sjoen net roaid hat? (heel selsbiwust nou en op elk wurd klam lizzend) Frijheit bistiet net en elk yndividu kin syn yndividualiteit allinne mar forwêzentlikje yn 'e marge fan syn bistean. Mar it is ek nochris sa dat it yn feite tiidforgriemen is om dwaende to wêzen mei bigripen as frijheit en yndividualiteit, salang't der op sosiael mêd noch safolle dingen lizze to wachtsjen.

· Hwat is jou bitinken fan de tsjinhinger fan Ruslân: China?

Ik fyn it sosialisme yn China op in heel hwat bettere manear forwêzentlike as yn Ruslân en dat hat ek wol gefolgen foar de literatuer tocht ik, ja. Hjir yn it Westen sil de literatuer út China faek wol hwat bilachlik makke wurde, tink ik, om't men yn China dúdlik op de propagandistyske en moaralistyske toer giet. Hjir yn it Westen mei oan literatuer yn feite nammers gjin morael meijown wurde. Sjoch mar nei útspraken fan mannen as Trinus Riemersma, dy't sizze dat literatuer amoreel is.

Dochs sil men hjir yn it kapitalistyske Westen leare moatte to libjen mei de gedachte dat de kunstner yn China him solidair forklearret mei it sosialistyske systeem yn syn lân en dêrfan tsjûget yn syn wurk.

[p. 40]

· Hwerom binne Jo mei it skriuwen yn it Frysk dwaende. Jo moatte dochs ynsjen dat it brûken fan dizze tael gefaren ynhâldt. Gefaren fan ing-nationalistysk en nationael-sosialistysk tinken.

It feit dat jo de Fryske tael brûke hâldt noch net yn dat Jo ing-nationalistysk tinken geane. It forskil tusken my en party oare jonge Fryske skriuwers is dat ik in streng-sosialistyske opfieding hawn ha. En dat ik wierskynlik gjin lêst krije sil fan ing-nationalistysk tinken, mei bliken dwaen út myn literaire wurk. De literatuer sa't dy troch sahwat alle Fryske skriuwers bidreaun wurdt hat net safolle to meitsjen mei de gewoane man dy't Frysk praet. It giet party Fryske skriuwers, tink ik wolris, mear om har plak yn de Fryske Akademy en har stoel yn it Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaesjesintrum as om de gewoane Frysk-prater. En as se har al rjochtsje op de gewoane Fryske arbeider, dan is it noch faek sa dat de boeken dy't se skriuwe oars neat dogge as de foaroardelen fan dy gewoane arbeider bifestigje.

· Hwat fine Jo fan de rjochting dy't Trotwaer ynslein is mei struktueranalyse en datsoarte saken?

Dat is fansels neat, dy hele struktueranalyse. Ik bigryp ek net sa goed, hwerom't Sa'n Van Hijum sa syn stimpel drukke kind hat op Trotwaer. Dy jonge soe dochs ynsjen moatte kinne dat nimmen dy artikels fan him alheel trochwrotte wol. En boppedat, sels al soe de analyse fan romans, sa't hy dat foarstiet in sekere sin ha, dan noch achtsje ik it op dit stuit net relevant. Der is op sosiael mêd noch sa'n soart to dwaen yn dit Fryslân, dat dy analyses neffens my op dit momint op syn freonlikst sein kwalifisearre wurde moatte as lúxe.

(as ik troch Fortuyn der út litten wurd seit er, in bytsje skrúten)

Ik krij dit petear noch wol even opstjûrd nou, ear't it publisearre wurdt.

K. JANSMA