Trotwaer. Jaargang 6

[p. 20]

G. van der Meer
Tsjerkhofsblommen

Tr. Riemersma: Oant de dea dur op folget... Ferhalen. Koperative Utjowerij, Bolswert, 1973.

De ‘ferhalen’ dy't Riemersma yn Oant de dea dur óp fólget gearbrocht hat binne nijsgjirrich omt hja ús in klear byld jowe fan de ûntjowing fan de skriuwer. Hja binne yn kronologyske oarder ôfprinte, it earste is skreaun yn jannewaris 1970, it lêste yn desimber 1972; út it feit dat de oardering blykber net neffens téma is docht bliken dat dat lêste Riemersma ek net it measte skele koe. Myn yndruk fan it boek is dat de skriuwer hjir oan it útprebearjen is hwat er mei it koarte forhael dwaen kin. Mar dat net allinne: Riemersma wit dat er goed is yn it werjaen fan sfear, en it delskriuwen fan petearen. Forhalen as Twa oeren spraakklanken en Fwar de leafhavvers binne suver neat oars as demonstraesjes fan it formogen de minsken to bitraepjen by har rjochtingleaze, chaotyske praterij. Ek yn de oare forhalen, it iene mear as it oare, kin men in oerfloed fan ‘spraakklanken’ fine. Fansels kin men yn it gefal fan de twa boppeneamde forhalen kwalik mear fan forhalen prate, yn de deistige bitsjutting fan it wurd. Riemersma hat dat sels ek oanjown troch bygelyks Ik gean nei hûûs, jonges bigjinne to litten mei ‘leeg yn 'e pedaalamer en sette se wer óp 'e bar ûnder it flauwe ljocht fon 'e lampkes.’ Troch yn it midden fan in sin to bigjinnen forsterket er hjir it gefoel dat we in skoftlang tsjûge binne fan in lullige sfear en lullich gepraet sûnder doel, en sûnder bigjin of ein. As we dan ek yn it neikommende fan forhalen prate is dat allinne omt dat it handichst is, en de skriuwer it op it titelblâd sels ek docht.

Nou hat de boekbisprekker altyd oanstriid en sykje om it téma, of sels It Greate Boadskip fan in boek. Ik hâld net fan boeken mei in Great Boadskip, dat dêr ha ik mar net om socht. Mar in boek moat earne oer gean, moat dus dochs in téma ha. In forhalebondel kin fansels krektlikefolle témas hawwe as dat it forhalen bifettet, lykwols bin ik fan bitinken dat oer it ginnerael it hiele boek draeit om de wurden: ‘Olles folt ô’ (hjir fansels út har forbân sitearre) op side 55. ‘Ik wol forhalen skriuwe, fortellings, gewoane barmhertige forhalen oer tofreden minsken’ hat Riemersma yn it skiere forline ris sein tsjin Tiny Mulder. Dat is dan foargoed ôffallen. Alles falt ôf: de forsetsstrider komt raer to pas (Lykwydaasje), de lapkepoep rakket neat fan syn negoasje kwyt, mar wurdt ynsté it doarp útjage (Un fersetsje), Menaer Cohn kin de eagen wol slute foar de werklikheit, dy werklikheit is net to ûntrinnen (Ut is wer safier), it kliemske petear yn Nei de kremaasje jowt my al in fize smaek yn de mûle, mar Pier falt wol tige ôf as it forhael einiget mei de wurden: ‘Ut maksyfamke dêt ur neist stie dût er de wolrus ut jild taskode, lûûk de montel oer de knibbels’ (side 47), ensfh. ‘Spraakklanken’ wolle mar net ta kommunikaasje wurde, seksueel kontakt kin gjin brêge slaen (bg. Meskjin kom ik wer en Early in the Morning).

Alles ‘rint bijenwar lons en gjit oerenwar hinne, mar ut krúst enwar net en ut bótst net. Wonnear moetet mun de oar werklek? Unûntkómber? Hûfaak brônt de iene syn mark vn ut lichem fon 'e oar? Ut is ollegjer frijbliuwend, ut

[p. 21]

saksearret, ut is tydlek. (...) Onokke jónge, ut is ollegjer sinleas. Mar hôd de hólle rjócht’ (side 53). ‘Ach nee, olles is fragmint, is yn himsels ôrûnne.’ (side 70). It libben is net in forhaeltsje dat kreas in bigjin en in ein hat sa't it heart, en as der al sprake fan is dat der earne eat is dat yninoar past, dat slút, dan is dat allinne de sletten sirkel fan de rountsjemeallende tinzen dy't gjin útwei hat: it lêste sitaet is út Souvenir dat men oant yn alle ivichheit net út krijt omt it ein letterlik oergiet yn it bigjin.

It boppesteande klinkt faeks slim patétysk en swiersettich. Sa is dat net bidoeld. Neffens my is it forkeard om op dat aspekt alle klam to lizzen. Yn it earste plak is it tofolle sein om it hiele boek op to hingjen oan it iene boppeneamde téma, de bisprekker moat foar in part forantwurdlik steld wurde foar dizze skématyske foarstelling fan saken. Mar as in skriuwer in tal forhalen bondelet tusken twa kaften yn, is oan sa'n skématisearring suver net to ûntkommen. Twad, sa't ik yn de earste stikmannich rigels al útkomme litten haw, is it de skriuwer earder to dwaen om it ekspérimint. Riemersma sil grif net úthâlde dat de ynhâld sa botte origineel is; hwer't wy dêrom yn it foarste plak nei sjen moatte is it hoe, net it hwat.

De earste trije forhalen falt net it measte oer to sizzen, it binne noch de tradysjoneelste fan allegjearre. Foarsafier't de persoanen net sels oan it wurd binne wurdt it forhael ‘forteld’ troch de net as sadanich nei foaren kommende forteller, dy't yn Un fersetsje en Ut is wer safier ridlik objektyf is, yn Lykwydaasje lykwols hwat him ôfspilet sjen lit troch de eagen fan Paul. It gesichtspunt is statysk.

Dat is it ek yn Nei de kremaasje. Mar mear noch as yn it dêroan foarôfgeande forhael is yn dit forhael de rol fan de neutrale forteller werombrocht ta it absolute minimum, wylst der boppedat minder sprake is fan in ‘forhaeltsje’.

It folgjende forhael Ut rotfanke is it earste fan de forhalen dêr't it perspektyf hieltyd forspringt, en it gesichtspunt dus net statysk is. Om mear klearrichheit to jaen oer hwat ik hjir bidoel, lit ik hjir de earste rigels folgje út Ut rotfanke, by it lêzen hwerfan't spesiael letten wurde moat op de wurden hij, ur, en ik, en it wikseljen fan doe- en noutiid: ‘Dur stienen trije frôlje yn 'e hal dût er de beide glêzen dwarren fwar him ópklappe liet. Jees, wêróm dóg ik dot, os wie 'k un meter breed, ik kin maklek tróch ien doar. ‘Jûn’, sei ur. Weadeg, krekt os wól ik jerre litte dot ik mijsels net te heeg achtsje om disse trije fertrutte frôlje te groetsjen.

Yn Fersoeningskomparysje, Tillefoanpetear, Meskjin kóm ik wer, Ik gean nei hûûs, jónges, Gjin plak foar twa en Krystnacht wurdt itselde prosedé tapast, yn it iene mear, it oare minder. Hjir folget noch in foarbyld (side 112): ‘Se stapte ut bêd út en rûn nei de keamer óm sygretten. Ut reinde, seag se. De jonges troffen ut net. Oars soe 'k mij der net drók óm makke ha, ut kin mij neat skele wot ur útheeft, mar joet. Se gyng weróm nei de sljipkeamer en bljo un momint fwar de spegel stean. Se waad fet. En ôd. Od fwarol. Dy pear kyloos soe'k dur noch wól ôfkrije kinne, mar myn hols en bwasten, dot is ôd. Se glied wer tusken de tekkens en lûûk ut jiskebakje op 'e hûkke fon ut nachtkosje. Ik wist ut ol un tydsje, ut is net fon joet of juster, gjin wurgens óf sa, ik wurd ôd’.

Ik ha niis it wurd prosedé falle litten. Dat wie omt ik leau dat dit net in forsin is, hwat ek al bliken docht út de heakjes dy't yn Meskjin kóm ik wer en Ik gean nei hûûs, jónges om de ik-parten setten binne, grif bidoeld om dy stikken hwat mear

[p. 22]

fan de rest to skieden. De fraech is nou fansels oft dit forspringen fan it perspektyf forantwurde is. Neffens my net: ik siz dit net omt ik fan bitinken bin dat yn in forhael of langer stik proaza it perspektyf absolút net foroarje mei, mar omt it yn dit gefal to hurd hinne en wer giet. Yn de boppesteande sitaten forspringt it suver hast fan sin op sin, sadwaende in hwat rommelich gehiel efterlittend. It meast befrediget my noch de oplossing mei de heakjes: op dy manier steane de ik-parten bûten de rest fan it forhael, en hawwe se mear de funksje fan kommintaer op hwat him ôfspilet. It bliuwt fansels in nuodlike saek om to rieden hwat Riemersma hjirmei foar hawn hat. Foar it neiste hâld ik it der op dat er it perspektyf forbreedzje wollen hat, troch mear as ien gesichtspunt nêstinoar to setten. Nei myn gefoelen hat er hjir fan twa wâllen ite wollen: oan de iene kant mei er graech allinne de wurden werjaen mei út en troch in pear koarte sinnen fan de leafst sa neutrael mooglike forteller as ‘setting’ en forbinende tekst; oan de oare kant mei er graech werjaen hwat de persoanen tinke - it earste ferget in sobere styl mei in objektyf perspektyf, it twadde ferget ûnderskate subjektive perspektiven. Beide stilen trochinoar mjuksjen is neffens my eat dat ta gefolch hat dat it net hielendal ‘klikt’.

Souvenir is wol wer konsekwint fanút itselde gesichtspunt (de ik-figuer) skreaun. In flater yn it perspektyf hie hjir fansels ek deadlik west sjoen de sletten sirkel fan it forhael. Hie it oars west, dan wie de sirkel tobrutsen.

Twa oeren spraakklanken, yn wêzen toaniel, falt net folle fan to sizzen. As werjefte fan it bisite-praet op in sneinoerdei dat hieltyd yn itselde rountsje mealt is it treflik. En fansels is it ek in logyske trochsetting fan in al earder signalearre tendins ta hieltyd mear spraekklanken en minder forbinende teksten.

Early in the morning springt der út trochdat it konsekwint folhouden perspektyf oars is as yn alle oare forhalen yn dit boek. It is yn de noutiid skreaun en de manlike haedpersoan fortelt sels it forhael. Net yn de ik-foarm lykwols, mar troch middel fan ‘mun’ en ‘do’. Dat is net samar: it effekt is dat de forteller de yndruk jowt nearne by bilutsen to wêzen - dat ek net to kinnen - en dat er himsels en syn hâlden en dragen sûnder gefoel fan op in ôfstân bisjocht. Dit perspektyf past folslein by de ynhâld, en dit forhael is hwat dat oanbilanget tige slagge.

It lêste forhael Fwar de leafhavvers is in treflike werjefte fan it praet yn in bakkerswinkel (al soe men wolle dat yn in echte winkel it frysk ek sa goed wie...). Nou't ik alle forhalen foar de stok op neamd en besprutsen haw, kin ik net langer om de frage hinne: is dit in goed boek, of net? It hinget der mar fan ôf hwat men ûnder ‘goed’ forstiet. As men siket om It Greate Boadskip, dan net. As men siket om ‘sterke témas’ dan net. As men ‘spannende’ forhalen ha wol, dan net (al kin men net sizze dat forskillende forhalen net ridlik spannend binne). Mar as men it nijsgjirrich fynt om to sjen hwat in skriuwer mei syn stof dwaen kin, dan soe ik sizze: ja, ôfsjoen fan boppesteande krityk, it koe minder. Ik siz dus net fan ‘goed’, lit stean fan ‘geweldich’. Nei myn bitinken is Riemersma (noch altyd) dwaende to sykjen om syn meast geskikte foarm, en dan bin ik bilânne hwer't ik bigongen bin yn de earste alinea: it is útprebearjen, miskien om boustiennen to garjen foar in takomstich, greater bousel.

As de pretinsjes net great binne, binne de resultaten meastentiids dêrneffens: net alto bêst, net alto min. Op de omslach fan it boek stiet in foto fan in tsjerkhôf

[p. 23]

mei grêfstiennen: wy ha it ommers al sjoen, alles falt ôf. Ik hoopje dat Riemersma nou't er de deaden to hôf brocht hat, mei de libbenen dy't him oerbleaun binne him werris ta it skriuwen fan in greater wurk sette sil. Faeks hat er op it tsjerkhôf genôch wiisheit opdien om ‘de brede sleat tusken jeugd en folwoeksenheit’ to nimmen dêr't Tiny Mulder it oer hat yn har ynlieding ta har petear mei Riemersma yn de Tsjerne. Eins is mei dit boek de oanloop al nommen.