Trotwaer. Jaargang 6

[p. 24]

J. de Haan
Gerrit Roorda: leginde of wurklikheit???

‘It libben fan Gerrit Roorda’
opskreaun troch Kerst Huisman útj.: Alternatyf / De Tille, 1973

Yn't lêst fan 1962 bistege de ‘Friese Koerier’ op 'e jongereinside ONZEZIN oandacht oan de sizwize ‘East is East and West is West, and Never The Twain shall meet’. Ik wie doedestiids meiwurker oan dizze pagina ûnder de treflike lieding fan Henny Siebel, en lei út yn in artikel dat it neffens my wol mooglik wêze moast dat de twa wrâlden elkoar better bigripe koene, at, ja at men oan beide kanten mar woe. Op dat artikel kamen in pear réaksjes: ien réaksje wie fan 'e hân fan Gerrit Roorda, in foar my feitliken legindarysk figuer út forfleine tiden. Kommunist, Stalinist, Forsetsstrider, Fjûrread, Antydemokraet en sokssoarte fan bigripen assosjearde ik op de namme Gerrit Roorda.

Foar party lju, binammen by de minsken ûnder de 35, giet de kennis omtrint Roorda hjoeddedei noch net fierder, nim ik oan. Nei't ik it boek ‘It libben fan Gerrit Roorda’ lêzen hie, ha'k in pear minsken frege hwat se wisten fan dizze man. It die bliken in bytsje to wêzen, sa likernôch dat hwat ik yn '62, en oan it útkommen fan it boek ta, heal en heal wist. In pear lju spikeren him hielendal fêst op it bigryp STALINIST, dus ûnminslik, dus diktatoriael, dus anty-demokraet, dus fassistysk.

Ik haw har oanret it boek, de delsfortelde libbensrin to lêzen. It is in wichtich dokumint. Hwêrom?

Yn't foarste plak is it in wichtich geskrift omt Roorda net hielendal allinne oer himsels praet, mar binammen in tiidrak (1900-1930-1950-1970) libjen docht, dat foar in soad Friezen in sletten boek wêze moat, en faeks bliuwt. Hwat hearre je as bern en opgroeijend jong minske oer de eigen skiednis? Krekt, de Hollânske histoarje, mar oer de pleatslike omstannichheden wurdt jin in bytsje forteld. De skoalmasters, en oare ‘oerbringers’, sjogge it net, doare it net oan, of hawwe net genôch gegevens oer dy tiid yn eigen streek. Allinne al yn dit stik fan saken is it troch Huisman biskreaune libben fan Roorda wichtich. Elke skoalle, elk foarmingssintrum, elke bibletheek soe it oantùge moatte. Net, omt it boek in folslein, of sels mar in objektyf byld jowt fan dy jierren, mar f'ral troch it faset lêsberheit. Elke net-ynwijde, elke heal-ynteressearde kin it mei nocht lêze, omt der in bulte punten yn nei foaren komme dy't oansprekke, yn wêzen yn dizze tiid foar jinsels werom to finen binne

Is it boek in ‘Vie Romancée?’ Ja, en né. Ja, omt Roorda lykas Hildebrand yn 'e Camera meastens in glorieuze rol spilet, altiten lok hat, der hyltyd wer út komt. Fansels, weromsjen op forfleine tiden sillet it gehiel: de al to minne erfarings wurde forgetten, en de moaije feiten komme it earst boppe wetter. Werom sjen bitsjut net by definysje in ‘Look back in Anger’. It jeugdsintimint, Roorda komt der net los fan, spilet mei. Hwat dat oanbilanget hie Kerst Huisman miskien sa út en troch yngripe moatten, en jow hwat folsleiner, mear objektiver feiten oer útspraken en tastannen. Oan 'e oare kant kin'k my yntinke dat de ynterview-

[p. 25]

foarm yn dit gefal minder foldien hawwe soe, it geheel hie wis en seker minder lesber wurden, en dat lêste is wichtich by sa'n boek.

Wol freegje ik my ôf hwert Huisman knipt hat yn 'e bannen, hwerom dit hwat yn it boek stiet wol bilangryk is, en oare dingen wer net. Somtiden is it my allegearre hwat to leaf en to aerdich, mar nochris it prosedé bringt soks mei. Ofsjoen it boppesteande kinne je dochs wol sizze dat it boek yn syn geheel nèt in romantisearre libbensrin wurden is, om it deagewoane feit dat de wrâld om Roorda hinne, sawol letterlik as figuerlik aerdich stâl krigen hat. Hy sitearret bygelyks (út âlde oantekens moat ik oannimme) forskate lju, dy't har visy yn 'e Rie, yn 'e Steaten of op 'e kânsel joegen. Binammen it hâlden en dragen fan de establishmintsfiguren, en dêrfan f'ral de kommissaris fan 'e keninginne - Van Harinxma thoe Slooten - is tige nijsgjirrich oanjown. Ien sprekkend foarbyld:

Yn 1930 waerd deputearre Pieter Sjoerds Gerbrandy heechleraer yn Amsterdam, en naem ôfskie as deputearre. De Steateleden moasten har útsprekke oer in útstel om him, Gerbrandy, 22 goune pinsjoen yn 'e wike ta to kennen. Nei oanlieding dêrfan murk Roorda op: ‘Dat is twa kear sa folle as in heit mei frou en bern yn de wurkforskaffing fortsjinnet, as men dat tominsten fortsjinjen neame wol’. Van Harinxma antwurde doe: ‘Dat doet hier niets ter zake. U is buiten de orde’. Roorda wer: ‘Ik hie it al tocht dat dit alles foar jo en de measten fan dizze hearen hjirre net ter sake wêze soe’. Van Harinxma: ‘Dus u veronderstelde reeds dat de meerderheid der Staten zich wenst te houden aan de wet’. Roorda: ‘En dochs is it myn plicht op dizze wantastannen to wizen’. Op dat momint waerd Roorda (foar de safolste kear) it wurd ûntnommen.

Sokke foarbylden binne der noch folle mear to neamen en meitsje it boek tige nijsgjirrich. Je fiele as lêzer de botsing fan twa wrâlden (minsken), de steile aristokraet Harinxma thoe Slooten, in fortsjintwurdiger fan de wet en de goeije oarder, oan 'e iene kant, en oan 'e oare kant de tsjinpoal Gerrit Roorda, dy't it minslike aspekt foar de 100 persint nei foaren brocht, en it formele geâldehoer njonken him lei. Yn fjirtich jier tiid is der hwat dit oanbilanget net sa'n soad foroare, yn dy sin dat der hjoeddedei tomin ‘Roorda's’ rounrinne yn rieds- en steatesealen.

At je sokke steatesealynsidinten lêze, freegje je je as lêzer wol ôf hoe 't de Fryske parse op ditsoarte fan strideraesjes réagearre hat. Huisman hie, binammen foar it objektyf byld fan dy tiid, it boek noch in diminsje mear jaen kind at hy njonken sokke foarbylden de reaksjes fan 'e Fryske kranten jown hie. Libbe dit alles yn 'e krante, yn ynstjûrde stikken, by de minsken? Joegen de kranten de feiten? Of ûntholden se it lêzerspublyk ûnderskate gegevens? En, hwat miskien noch wol wichtiger wie: waerden sokke petearen út 'e steateseal fan kommintaer forsjoen, en kaem it eigen gesicht fan de krante nei foaren? Ik hie graech hearre wold fan Roorda oft dit alles fierder as de steateseal kaem, of dat it allinne dêr libbe, en gjin forfolch krige.

Sjoch, dizze dingen ûntbrekke yn dit boek. Allinne in folsleine dokumintaesje set in figuer as Roorda yn't ljocht dêrt er stie yn dy jierren. Miskien is it wol mooglik en set Huisman it geheel nochris yn in breder ramt, hy moat in goed archyf ha yn dit stik fan saken ha'k my fortelle litten, hwat ek al bliken docht út de opset fan dit boek.

[p. 26]

Njonken Huisman moat ek Roorda in goed archyf hawwe, of in geweldich ûnthâld, mar sûnder biwarre skriftlike gegevens liket it hast ûnmooglik sa'n boek gear to stallen. It bistiet út alve haedstikken: JONGESJIERREN, TIMMERMAN YN DE STATES, OARLOCH, BIWUSTWURDING, WEROM NEI HUS, STAKINGSLIEDER, RIEDS- EN STEATELID, KRISIS EN OARLOCHSDRIGING, WER OARLOCH, UT DE PARTY EN DE TYNJE EN DE WRALD.

At je de haedstikken goed lêze, leau'k dat der in pear binne dy't feitliken to min ynformaesje jowe, en dan haw ik binammen it each op it haedstik ‘UT DE PARTY’ en it haedstik ‘BIWUSTWURDING’, dy't in soad meielkoar to krijen hawwe. Troch it hiele boek spilet it kommunistwêzen - soms oertsjûge, dan wer twifeljend (mar it earste mear) - in greate rol, mar it is my net dúdlik wurden hokker achtergrounfilosofy Roorda nou feitliken oanhinget, en hwat noch wichtiger is, hoe't hy inerlik achter it kommunistwêzen stean koe en kin.

Yn it haedstik ‘Biwustwurding’ sjogge je de tried rinnen dy't liedt ta it dwaende wêzen mei de wrâld, en mei himsels yn dy wrâld. Mar sa'n ûntwikkeling hoecht net perfoarst de wei nei Stalin to rinnen tocht my. It boek jowt foar my alteast gjin andert op de frage hwêrom't dizze wei by him allinne mar dy wei wêze koe. Ek hjir wer in to min oan sydynformaesje (Yn dit stik fan saken soe miskien Freark Dam hwat mear útliz jaen kinne, omt Roorda Dam op in stuit tsjin komt yn Farmsum by Delfzijl hwert se in bulte diskusearre hawwe, neffens Roorda). Achter sokke losse opmerkings leit fansels in hiele wrâld en dan wurde je nijsgjirrich: hoe seach in oar it doe yn dy tiid yn deselde omstannichheden? (moetsjen Dam op side 227).

Twaddens, en it hat meielkoar to krijen, fyn ik it haedstik ‘Ut de Partij’ (= CPN) fiersto dizenich. Hwêrom jowt Roorda net hwat mear feiten oer Paul de Groot en oaren. Nou moat de lêzer it folslein dwaen (at er gjin oar materiael by de hân hat) mei syn visy. Kin er net mear jaen, of wol er net mear jaen? Op sokke mominten hie de ‘werforteller’ Huisman soargje moatten foar lykwicht. Al wer itselde biswier hwat ik niis oanjown haw: it is soms tofolle monorail mei as bigjin- en einstasjon De Tynje. It is to faek Gerrit Roorda oer Gerrit Roorda, en to min Oaren oer it ‘fenomeen’ Gerrit Roorda (in ‘fenomeen’ bliuwt it, hoe dan ek). Fansels, ik nim sûnder twifeljen oan dat it boek de wierheit sprekt en bifettet, mar it is mar ien wierheit, ien ljocht op in komplekse sitewaesje. Fuotnoaten mei forwizingen nei Steatestikken, Riedsstikken en Preken fan oanhelle dûmnys hiene de lêzer de kâns jown de útspraken to kontrolearjen. Nou moat er it sa mar oannimme, en dat is by tiden wolris hwat tofolle fan it goeije.

At ik sokke krityk delskriuw, wit ik dat it yn wêzen in foute konstatearring is: de titel fan it boek seit ommers genôch oer de wurkwize fan de ‘werskriuwer’ ‘It libben fan Gerrit Roorda’ (mar hie útwreide wurde moatten mei: forteld troch Gerrit Roorda). Op sa'n wurkwize as sadanich is op himsels neat oan to merken, allinne je wolle as lêzer faeks útspraken hifke hawwe, je wolle om it mei oare wurden to sizzen sels ta in oardiel komme. Dat leit mei dit boek, op dizze menier brocht, in bytsje slim, mar it is der net minder weardefol om. Sokke boeken oer (fan) sokke minsken moasten der mear forskine, en at it heal kin yn in breed ramt, yn in wiid forbân. Dan wurdt it allegearre hwat relativearre en hoege je je net to snijen oan persoansforhearliking dert se yn de kommunistyske steaten likefolle oan mei dogge as hjir yn't westen.

[p. 27]

Op side 288 biliedt Roorda nochris syn trou oan Stalin, en omt ik fyn dat soks eigentlik net by sa'n man past, jow ik it yn konkreto as lêste sitaet:

‘it die my f'ral goed dat ien fan de earste nammen dy't ik op 'e muorre fan't Kremlin seach dy fan Stalin wie (yn 1970 bisiket R. de USSR nochris). In soad minsken hjirre meije krityk hawwe op Stalin, en hy sil faeks ek wol to skerp en to trochsettend west ha, mar hy soarge der dochs mar foar, dat Hitlers legers de iene nei de oare forpletterjende slach krigen’.

Op sa'n stuit siz ik út 'e groun fan myn hert NE en nochris NE!!! De ynlieding op it boek kin dan noch sa moai sizze, dat forskate lju it faek net mei him iens wiene, mar him as minske heechachten, ik leau dochs dat je dan in great forsin meitsje, itselde forsin hwat ús as bern oer Napoleon forteld waerd, hwertroch je in idé krigen fan sa'n man dat er de Superstar tichteby kaem. Fan Hitler hear je hjoeddedei hast itselde, en at tsjin myn bern aensens op skoalle oer Hitler luld wurdt sa't der tsjin my oer Napoleon praet is, dan protestearje ik. En sa leit it mei Stalin krekt sa, dêr kin je net om hinne, dêr moatte je boppe op. Yn 1970 stie Gerrit Roorda op it Kremlin, op datselde stuit siet de skriuwer Amalrik yn in kamp yn Siberië; yn 1970 op dat Kremlin seach Roorda mei blidens de namme Stalin. Soks is fout, hwant dyselde Stalin hie yn '39 Mendelstamm en x-oaren de dea ynjage, en at je dan yn in boek lêze dat sa'n man miskien hwat to skerp (hoe wurdt soks bidoeld?) en hwat to trochsettend (hoe wurdt soks bidoeld?) west hat, dan is myn iennichste andert: minsken dy't sa tinke, tinke dat it doel alle middels hillich makket, en foar sokke minsken moatte je oppasse, sokke minsken kin ik net heechachtsje, sokke minsken sil ik bistride, mar wol mei middels dy't minslik binne.

Sjoch, sokke dingen mis ik tofolle yn dit boek, sokke dingen wurdt net oer praet, en sokke dingen binne miskien noch wol folle wichtiger as de petearen tusken Van Harinxma thoe Slooten en de hear Gerrit Roorda. Frijheit fan tinken, frijheit fan drukparse, frijheit fan eigen miening, frijheit yn 'e kar fan libjen, frijheit yn 'e kar fan ûnderwiis, dat binne wichtige saken.

Nochris, ôfsjoen fan boppesteande fûle krityk, ik haw it boek mei nocht lêzen. Ik haw in soad ynformaesje krigen dy't ik brûke kin. Ik heechachtsje in man as Roorda net, ik respektearje him al (hwant it is syn eigen miening), mar mear ek net. Kerst Huisman hat in goeije noas hawn en nim in man as Roorda as earste, hwant ik hoopje al dat de ‘opskriuwer’ Huisman mear dielen oer oare minsken folgje lit, en miskien dan yn in hwat breder kader: stânbylden hawwe wy gjin forlet fan, fan mearsoartige ynformaesje nammestomear.