Trotwaer. Jaargang 5

[p. 124]

A. van Hijum
Mosken en Goaden
Roazen Ferwylje

Daniël Daen: Mosken en Goaden.
Tr. Riemersma: Roazen Ferwylje.
Koperative Utjowerij Bolswert, 1972.

It is langer net mear slochtwei in wille - om oer genot mar net to praten - redakteur to wêzen fan in Frysk literair tydskrift. Binammen net as men as de wichtichste taek fan dat tydskrift sjocht it kritysk biglieden fan de eigentiidske literatuer. Hwant - mar fortel dit net fierder, om't suver nimmen dat noch sjoen hat - der binne gjin literatoren mear yn Fryslân, dy't forlet ha fan krityske biglieding. Dy literatoren dy't wy yn Fryslân noch ha binne allegearre - nou ja allegearre?; ik ha't mar oer in man of trije-fjouwer - wol safier dat se net folle biglieding mear nedich ha. ‘Nachwuchs’ is der eins net. It heucht my net dat der de lêste fiif jier noch ien literator yn spé by kaem is yn Fryslân. En as it lân der sa hinne leit, kinne je jesels ôffreegje oft it noch doel hat en stek in stik fan jins frije tiid yn sa'n tydskrift.

Mar lit ik mar ophâlde, it wurdt dochs op dizze manier wer lekskoaijen.

Op myn tafel lizze twa bundeltsjes, dy't om bisprek freegje; dus mar wer hwat frije tiid forgrieme mei it skriuwen fan in artikeltsje dat troch in hânfol minsken lêzen wurdt. ‘Trotwaer’ wol de literatuer kritysk bigliede, dus lit my bisykje dizze bundels kritysk to hifkjen.

It giet om de bundels ‘Mosken en Goaden’ en ‘Roazen ferwylje’ fan respektyflik Daniël Daen en Trinus Riemersma.

As ik de hele bundel ‘Mosken en Goaden’ trochrin, wurd ik in bytsje bifêstige yn myn miening dat de Fryske literatuer - alteast op it mêd fan de poëzij - gjin ôfspegeling is fan de literatuer út ús bourlannen.

Ik sjoch yn ús literatuer tradisjonele tendinzen, it bisykjen om oan to slúten by it soart poëzij dat mannen as bygelyks Obe Postma en Douwe Tamminga skreaunen oan 'e iene kant. Oan 'e oare kant, en de lêste jierren hwat langer hwat mear lykwols, ûntstiet de tendins fersen to skriuwen dy't de praterige kant it neist binne. Nou is der mei dat praterich neat negatyfs bidoeld. Fersen dy't op dy manear skreaun binne ha foar de lêzers hwat makliks. De lêzer hat dan net sasear mear de plicht sels dwaende to wêzen mei it fers dat er ûnder eagen krijt. It stiet der sa dúdlik en fan púzzeljen hâlde de minsken dochs al net mear.

Ik mis in lyts bytsje yn ús literatuer dichters, dy't sjen litte dat se har der tige goed fan biwust binne dat se dwaende binne mei in materiael - de tael - dat folle minder sekerheit jowt as men sa op it earste gesicht tinke soe. Ik mis yn ús literatuer - alteast op it mêd fan de poëzij - dichters dy't my as lêzer de mooglikheit jowe sels wer dwaende to gean mei it fers dat ik ûnder eagen krij. Ik mis yn ús poëzij fersen dy't my as lêzer de mooglikheit jowe op 'e nij to kréearjen. Ik mis koart sein, yn ús poëzij minsken as hwat yn Hollân de ‘Vijftigers’ wiene. En dat is spitich tinkt my, hwant krekt ditsoarte dichters foarmen in tsjinwicht tsjin de praterige dichters dy't ek yn it hollânsk taelgebiet by de rûs foarkamen en foarkomme. In needsaeklik tsjinwicht liket my.

[p. 125]

In literatuer, it hege wurd moat der dan dochs mar út, kin net stean bliuwe by fersemakkers dy't folsteane mei praetfersen. Wis, foar in kear is it aerdich, mar it is foar in folweardige poëzjjkultuer to meager.

It praterige fers, it fers dat min ofto mear lâns assosiative wei ûntstien liket to wêzen, hat foar de dichter hwat attraktyfs. Hy kin samar hwat hinne filosofearje en sjoch alwer in fers. Mar sa is it dochs net alheel, bin 'k bang. Krekt ek by it praterige, assosiative fers moat de dichter him der goed fan biwust wêze dat hy wurket mei bidraechlik materiael. Dat is dúdlik to meitsjen oan de bundel ‘Mosken en Goaden’.

It iepeningsfers fan de bundel soe ik rangskikke wolle ûnder it praterige assosiative type:

hoefolle fearkes hast
hoelyts binne dyn eachjes
hoekoart is dyn snavel
hoe kinne dyn flerkjes dy tille
hoe ûnforsteanber stil.....
stil
mosken en goaden anderje net
wolle se mosken en goaden bliuwe

Dit fers wurd neffens my net sterker of minder sterk as nei de fjirde regel in tal regels ynlast wurde lykas:

‘hoe fyn binne dyn poatsjes’
‘hoe helder is dyn lûd’
‘hoe wichtich dyn sturt’
‘hoe fragyl dyn fuortplantingsmechanisme’
‘hoe treflik dyn kleur’

Allikemin foroaret dit fers essentieel as bygelyks de twadde en/of tredde sin weilitten wurde soene.

De kearn fan dit fers leit yn de 5-e en 6-e sin. Hwat dêrfoar sein is soe súver as libitum útwreide wurde kinne, it soe ek biheind wurde kinne.

Yn lêste ynstânsje draeit dit fers om it taelkundige grapke fan it wurd stil dat yn twa bitsjuttingen brûkt wurdt: as adverbium en as imperatyf. Dat taelkundige grapke krijt in sekere dimensy troch de 7-e sin fan dit fers, hwer't it tiidwurd anderjen diametrael stiet tsjinoer de imperatyf stil.

It is lykwols de fraech oft dat foldwaende is om dit fers yn syn totaliteit to rêdden. Ik tocht eins fan net. In fers, dat op dizze manear ôfprinte wurdt is neffens my krekt to min fers om fers neamd to wurden. Dêr komt dan noch by dat ik net ynsjen kin hwat de reden is fan it feit dat yn de 7-e sin fan dit fers as in deus ex machina goaden ynfierd wurde.

Hjirmei kom ik yn feite op it biswier dat eins ynherint is oan it fers dat praterich, assosiatyf is: de dichter kin it him to maklik meitsje, hy kin to gau tinke dat it der sa wol mei troch kin, en dat is sa net.

[p. 126]

In fers wurdt earst in fers as der gjin wurd tofolle en gjin wurd to min yn stiet. Kin in roman it noch wol ha dat der minder sterke fragminten ynsteane, hoecht in roman om in minder sterk fragmint noch net alheel forsmiten to wurden, dat leit by in fers heel oars. In fers kin it deagewoan net forneare dat der in oerstallige regel of sels in oerstallich wurd yn stiet.

In oar foarbyld fan in hwat praterich fers is it twadde fers út de bundel ‘Mosken en Goaden’. Ik sitearje it folslein:

In flinter yn myn keamer finzen
haw ik de frijheit jown
ik bin biheind yn eigen grinzen
al is de ferve fan syn flerken
oer myn fingers roun

de frijheit is yn flinterflecht fordwoun
ik haw oan kleur net oan bifrijing woun

Ut dit fers blykt neffens my heel dúdlik dat de fersen dy't ik assosiatyf neamd ha net allinne mislearje kinne fanwegen it feit dat der tofolle of to min sein wurdt, mar ek fanwegen it feit dat se net logysk konsistent binne.

Dit fers bygelyks, hat as titel meikrigen forflein. Neffens my kin dy titel allinne mar bilutsen wurde op de frijheit fan de minske. En as ik bisykje moat oan to jaen hwat der mei dy titel bidoeld is, dan soe ik it ûngefear ûmskriuwe kinne mei: de frijheit fan de minske is forflein. Dizze útliz fan de titel lykwols is stridich mei rigel trije fan dit fers. Dêr wurdt sein dat ik yn eigen grinzen biheind bin.

As ik lykwols konstatearje moatte soe dat ik yn eigen grinzen biheind bin, dan soe it ûnsinnich wêze om to sizzen dat de frijheit foar my forflein wêze soe.

Dy frijheit soe dan nea bistien ha. De stelling dat ik yn eigen grinzen biheind bin is neffens my wol korrekt. Mar in fers dat basearre is op dy stelling kin sa'n titel net mei goed fatsoen meikrije.

Itselde biswier dat bistiet tsjin de titel fan dit fers jildt mutatis mutandis foar de op ien nei lêste rigel fan dit fers. De frijheit is yn flinterflecht fordwoun kin allinne mar slaen op de frijheit fan de ik-figuer, dizze frijheit lykwols bistiet net neffens rigel 3 fan dit fers.

It sil dúdlik wêze hwer't it biswier tsjin dit fers op delkomt: Dit fers is basearre op de net-bisteande parallel tusken de frijheit fan de minske en de frijheit fan in flinter. It byld is ophimsels tige foar de hân lizzend, mar as men bisiket nei to gean oft dizze byldspraek korrekt is blykt dat net it gefal to wêzen. Dit ymplisearret dat dit fers mislearre is.

In fers dat ik ek assosiatyf neame wolle soe is tokoart.

leafste
ik ken dy net
omt ik net leavje kin

[p. 127]

 

it minste is dat ik bimin

 

in misbigryp fan eigen sin.

Yn dit fers stiet gjin wurd tofolle en gjin wurd to min, yn dit fers kin ik ek gjin rigel oanwize dy't stridich is mei ien fan de oare rigels; dit is in fers hwermei't Daen biwiist dat hy net om 'e nocht de namme hat ien fan ús dichters fan nivo to wêzen. Dochs is it spitich dat foar in bundel as ‘Mosken en Goaden’ net in bettere seleksje makke is út it wurk fan Daen. Ik hie leaver in bundel sjoen dy't de helte tinner wie, mar dan wol fan it earste oant en mei it lêste fers fan kwaliteit.

Myn konklúzje sil dúdlik wêze: Neffens my is dizze bundel fan Daen to ier útkommen. Der steane gewoan tofolle fersen yn mei dúdlik oanwiisbere lekken en brekken.

De bundel ‘Roazen ferwylje’ fan Tr. Riemersma bistiet út 25 nûumere fersen fes 51 oant en mei fes 75. Fan dy 25 fersen binne der in stik of fjouwer eins aforismen.

hasto noch wot te sizzen?
ik ek net

du weist ich glaube nicht an Gott
aber es freut mich dasz Er doch da ist

du solst leben
aus Rache auf das Leben

ik kin net oer gedónder
mar ik kin dur noch minder sónder

Ik leau dat it muoilik is fierder op dizze aforismen yn to gean; se moatte mar foar harsels sprekke.

Oer de fersen út dizze bundel is neffens my ek net safolle to sizzen. Riemersma docht my hjir en dêr sterk tinken oan inkelde Tachtigers. Ien fan de útgongspunten fan de Tachtigers wie: Kunst moet zijn de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie.’

Dizze forliking fan Riemersma mei inkelde Tachtigers is lykwols net alheel sa't it heart, hwant hwat men fan Riemersma's poëzij ek sizze kin, seker net dat de wize hwerop't hy him úteret it gefaer rint ûnbigryplikheit yn 'e hân to wurkjen. Wol is it sûnder mis wier dat Riemersma yn syn fersen syn tige subjektive fielen kenber makket. Hy is sa'n bytsje it proto-type fan in lyrysk dichter, ek al seit er sels fan net:

[p. 128]

Fes 57

 

seryeus jónges jim kinne mij

 

ik bin gjin lyrykus

 

ik sees net mear

 

os ik wiermeitsje kin

 

mar os un frau dij oansjógt

 

mei dûnkere bwarjende eagen

 

dyt dij ferlamje en útdaagje

 

en tagelyk hôd bij dij sykje

 

ost tinkst disse ponter kin mij ferskwórre

 

en yn myn jermen spinne

 

disse frau jesus disse frau

 

san frau haf ik nea met

 

sant kin dur mar ien wêze

 

echt wier don doar ik olles oan

 

en dot soe 'k seze wólle

 

mei dij doar ik olles oan

 

mar ik sees olinne mar:

 

wólst noch un sherry?

Sa'k al sei: De útering fan Riemersma's tige subjektive fielen. Mar ek foar de net-Riemersma's ûnder ús sûnder mis forsteanber. Hwant it is nou ienris sa yn dit wrâldsje dat elk individu wol unyk is, mar syn unykheit - de wize hwerop't hy him ûnderskiedt fan alle oare individuen - leit yn de marge fan syn bistean. En earst as dat yndividu him bijowt yn syn allerdjipste gefoelens bistiet de mooglikheit dat oaren net mear nei- en meifiele kinne hwat hy bidoelt.

Oan 'e oare kant, men kin ek fan de stelling útgean dat it net sa ynteressant is hwat de dichter bidoelt of bidoele kinne soe. Men kin nammentlik ek sizze: Foar de lêzer is allinne mar fan bilang dat hy op syn tafel in tal fersen lizzen hat dy't troch him ta libben brocht wurde moatte. Ik fiel wol hwat foar dy stelling. As it goed is spilet him yn de lêzer fan in fers, mar krekt like goed yn de lêzer fan in roman, by it lêzen fan dat fers of dy roman in kréatyf proses ôf. In fers is dea salang't it yn in boekje stiet. In fers wurdt libben, in fers wurdt in fers, sadré't de lêzer him der mei dwaende hâldt, de wurden op 'e nij ynhâld bisiket to jaen.

Nou is it tinkt my, net sa dat Riemersma's fersen tige poly-interpretabel binne. Hy wurdt dreaun fan gefoelens, dêr't de lêzer, alteast dizze lêzer, in stikje fan himsels yn werom sjocht:

‘soms tink ik wólrus nei
en dan tink ik
matst dy neane yn fêstbyte
olles is tydlek en fergónklek (...)’

Ik tink dat dit ek de reden is dat syn fersen op my sa maklik oerkomme. Syn poëzij komt op my oer as wurk dat net bol stiet fan de pretinsje.