Trotwaer. Jaargang 3

[p. 33]

Witte de Vries / Profesy yn eigen lan

merktekens út: ferstekeningen/tekenfersen, fan Josse de Haan/Joop Huisman, Boalsert, Koperative Utjowerij (Cumulusrige, 711).

Dizze bondel is, lyk as safolle fryske útjeften fan 'e lêste tiid, ûntstien út in oparbeidzjen fan dichter (Josse de Haan) en byldzjend kunstner (Jopie Huisman). Soe dizze gearstalling fan tekst en byld ynhâlde dat de tael fan de hjoeddeiske dichter net byldzjend genôch is? En tagelyk, dat er it byld net misse kin? Soene sokke útjeften faeks de oansluting sykje by moderne lêsgewoanten en meipartsje yn it kommersiéle súkses fan byldforhael en strip? Of siket it hjir om in nije foarm fan kommunikaesje, oppenearret der him hwa wit in nij medium? Tekst en byld kinne mear as ien forhâlding meiïnoar ha. It byld is de yllustraesje by de tekst; de tekst is de útliz by it byld. Ids Wiersma makke syn printen by de Rimen fan Halbertsma; in foarbyld fan de twadde mooglikheit is bg. de smachtsjende fersrigel by it poeske fan 'e wike yn de Lach. Mar yn beide gefallen is it iene nei oanlieding fan, (dus ôfhinklik fan) it oare. De tekst bifruchtet it byld of oarsom, hja binne net kongenitael. Neffens de titel fan de bondel yn bisprek, giet it dêryn nou krekt net om de ôfhinklikheit tusken beide foarmen. As it net in frijbliuwend wurdspultsje is, soe it ‘tekenfers’ sawol de tekst as it poëtysk byld bifetsje. En yn de ‘ferstekening’ soe dan it poëtysk byld mei it fisuéle byld ta in ienheit gearrane. Yn beide foarmen leit dan it poëtyske byld as kiem bisletten en sprút it op de iene side út yn tael, op de oare yn lyn en flak. Dizze opset komt der it bêste út yn it fers Fjouwer Gedachten. Ider fan dy tinzen is roun en yn himsels bisletten, fjouwer sirkels. Dochs liedt de lêste gedachte wer werom nei de earste en riget se sa alle fjouwer yn in rountsje.

Fjouwer gedachten yn 'e romte
yn in mânske formule
twa pi R.

De tekening derneist lit it sjen: in broedtsje yn 'e jiskepanne. Mei dizze dúdlike útfiering fan de opset komt ek syn swakte foar it ljocht: fers en tekening sizze eins itselde.

De trije âldwrynske kruken by it fers De Nije Soldaten fyn ik in fynst en yn

[p. 34]

Ljochtkadans binne beide artysten, hwat opbou en technyk oangiet, op 'en bêsten. Dan stean der ek noch sawn lânskippen yn, allegear mei in hege hoarizon en de wenstige stekje-beamke-tuorke-symboalyk. Dêr kin ik, nei Ids Wiersma, de poëzy net mear fan priuwe. Somlike tekeningen sykje to bot nei in oerienkomst nei it fers en skaeije dan útsoarte út nei de yllustraesje, bg. Slinken Fan Leafde en Moerassen Fan Goudkoarts. Yn dizze wurkstikken en eins yn de bondel yn syn gehiel hat neffens myn gefoel de dichter justjes mear to sizzen, al forslokt men jin wolris yn nije leauwe.

Klisjé's fan it nije leauwe

Party gedichten wurdt yn bisocht in soarte apokalyptyske wrâldskôging to forbyldzjen. Soks kin; foarbylden út de hiele literatuerskiednis binne dizze mooglikheit treast. It gefaer is dat ditsoarte poëzy, wylst de wrâld jitte stiet, net boppe it dichterlik byld útkomt en omt hja perfoarst mear wêze wol, - hja wol tsjûgje, leare, it paed wize, - stiet hja mei harsels yn tsjinspraek.

Men fielt by it trochlêzen, dat de tekst boun is oan in bisteand, ekstern byld, - it byld yn 'e harsens fan de dichter. It gedicht hat in taek, it moat tsjinstber wêze oan dat idé-eftige byld fan de dichter en it bliuwt dêrom yn wêzen subjektyf. De tekst is net selsstannich, syn eigen subjekt en objekt, - hja is de biskriuwing fan in ekstern byld, in psychologysk proses, in breinroerige fisionaire nachtmerje.

Poëzy dy't tofolle en tolang forboun is mei in eksterne werklikheit, forwurdt ta klysjé. De ienris nije en byldzjende metaforyk wurdt it idioom fan de omgongstael; it ienris subtyl en ynderlik bilibjen wurdt it algemien tinkskema. Dizze bondel bifettet klisjé's yn soarten:

1) It gebrûkmeitsjen fan in bisteand, net poëtysk idioom: ‘opleine wetsregels’, ‘skerp formulearre’, ‘de faktor jild’, ‘sy en hy’, ik mei oare wurden wy’. wy’.

Termen dy't sa út de krante wei opskreaun wurde kinne. Dêr ha se in funksje, mar yn in fers, dêr't it uterste oan ekonomy neistribbe wurdt, binne sokke wurdforbiningen swak, leech en neatsizzend.

2) It brûken fan forsliten metafoaren:

‘de neakene feiten’, ‘de loft biswangerje’, ‘in sykte yn 'e tredde graed’. Dizze, út soarte dichterlike útdrukkings, hoege net mis to wêzen yn in fers, mar dan moatte se al, troch pleatsing en klam, de âlde biferzen forbylding op 'en nij toane. Sa út it spraekgebrûk wei opskriuwe is tarre op in oar syn klisjé's.

3) In dichter kin in eigen foarm sa faek en sa troch alles hinne brûke wolle dat hja ta klisjé wurdt. By De Haan is dit de forliking mei it bynwurdtsje ‘fan’. It docht jin nij yn:

‘krematoriums fan wille’, ‘ballerina fan stilte’, ‘eksters fan forlangen’. De knap konstruearde klimaks fan lûdbylden yn it fers Ljochtkadans biseit wol hoe tige de dichter dizze technyk bihearsket. Mei it wurdtsje ‘fan’ forbynt hy dingen mei inoar dy't in wrâld út inoarren lizze en wurdt de forliking in poëtyske parallel fan in absurd forskynsel yn 'e hjoeddeiske maetskippij. Mar hy rydt gauris tolang op dit hynderke om en relativearret syn eigen fynsten mei neatsizzende forbinings as:

‘konfeksje fan plestyk’, ‘maskers fan ferf’, ‘puollen fan ellinde’. (Omt

[p. 35]

dizze lêste eins in forsliten metafoar is, makket er fuort in nij klisjé: ‘moerassen fan goudkoarts’).

It foar en tsjin fan Dr. Meinsma en Dr. Marcuse

Yn in tal fersen bisiket de dichter in folslein byld to jaen fan syn fisy. De opbou fan sa'n fers is goed to folgjen yn Stêd Fan Peuken. In hjoed-de-dei wiid forsprate gewoante, - it smoken -, wurdt opblaesd ta apokalyptyske ôfmjittings: it jiskepantsje mei peuken kriget in ôfgryslik great formaet, en dan ‘oerwaekse de bergen fan ôffal it tinken’. It ynderlik fan de minske is dan sa fan de tabak fortard en bidoarn dat ‘de memmen de heiten as sjekjes hantearje’. Sa komt de wrâld, sa komt de minske der faeks út to sjen as jo poëtysk ien kantsje fan syn bistean ta âldtestamentyske jammerdearlikheit opblaze. De stêd dy't dit bilije moat ‘hâldt god sprekûre yn in lege seal fol smook’. It is de lêste stêd, it âlde Sion. Hjir wurdt biwust ien kant fan it hjoeddeisk bistean útweakke ta needlottich bistek, dêrom bliuwt it ûnk dat ôfskildere wurdt, in sektarysk byld, in apokalyps fan dokter Meinsma (ek in sektariër, mei alle respekt oars).

It fers dêr't de faeije tastân fan de wrald mei syn hiele, nachtmerje-eftige ôfgong yn it Neat yn bisocht wurdt to skilderjen, is: Moerassen fan Goudkoarts.

Hjir notearret de dichter koartseftich bylden fan eangst en ûndergong. Foar de fisy dy't de dichter hjiryn útraze wol, is him it poëtysk byld fiersto swak en to moai. Hjir wurdt net byldzjend sprutsen, hjir wurde feiten steld:

-‘elts gefoel wurdt forsliten ta klisjé’, ‘oeral binne dokters foar en tsjin’, ‘in razend kranksinnige wittenskip’.

Dit fers is noch it meast yn oerienstemming mei it Marcuse-fragmint, dat de dichter yn syn titelblêd oanhellet: it ‘... sil bliken dwaen dat myn symboalen, metafoaren esf. gjin symboalen, metafoaren esfh. binne, mar just dat bitsjutte hwat se sizze.’

Dochs is dit ien fan de minst slagge fersen út de bondel, en faeks biwiist er dêrmei de ûnmooglikheit fan Marcuse syn adagium. De feiten binne sa oan it eksterne byld boun, de tael is sa oerhearske troch de sucht fan it signalearjen, dat it gedicht forliest syn hiele funksje as foarmienheit. Feiten en dingen kinne jo opskriuwe en jo kinne tinke dat dit feit, dit ding de folsleine wierheit is. Mar gearstald mei oare feiten en dingen, hâlde se net langer de wierheit foar harsels, se sykje it underling forbân fan it wiere fers. As de macht fan de foarm him oppenearret, wurde bg. wierheden, ûnder mekoar opskreaun (en allinne dêrom-de foarm!) ta forfeelsume tautologyen. It liket derop dat de dichter it brek oan foarm sels yn 'e gaten hie. Oan de ein fan it gedicht bisiket er der in foarm fan bûten ôf op to lizzen ‘... nijsblêdden laitsje ús ta’ (krantebirjocht) en hy einget mei gebet: ‘amen’. Dan bin ik dermei oan, of lêze se langer yn tsjerke de krante?

Deselde poëtyske artillery komt op jin ôf rôljen út: De Nije Soldaten. De feiten hawwe hjir oars gâns aktualiteit forlern, se wize nei de dizige wrâld fan de s.f. en fata banana:

‘burokratyske bunkers’, ‘pûnskaerten foar mechanyske kompjoeters’, ‘fotografysk stjûrde fleantugen’ (net foto-elektrysk?), ‘geastlike aelmoeze-

[p. 36]

nierderij’ (twa forknipte rotwurden, dy't inoar net forsterkje yn sa'n forbining).

It byld dat dizze feiten opsmite is al sa faek oer alle boegen útraesd en herhelle, dat it net langer foar fynst trochgean kin. Klisjé's út 'e Underground.

Mar as it byld út dizze trije fersen de feitlike tastân yn 'e wrâld is, hoe komt it dan mei dy oare werklikheit: dy fan minskene ynderlik en langst, dy fan it ‘ik’? Wurdt dizze alhiel fordôve en forwâlde, of bliuwt der romte om to sykheljen. Dit is it thema fan twa oare fersen, dy't safier al wer in stikhinne nijsgjirriger binne omt se twa réaliteiten foarinoar oer sette: it ynderlik en it uterlik.

Yn Slinken Fan Leafde stiet de wrâld jit yn syn makaber, driigjend stâl oerein en easket it hiele eachweid foar syn batske oanwêzigens. It ynderlik - de romte fan it ‘ik’ - moat oars omsjen nei plak:

‘de slinken fan ús inerlik
lizze bûten de tiid
yn kodeskrift’

Sa leit ek dyn ynderlik bûten de wrâld dy't ik waernimme kin en dy't ik haetsje. Fangefolgen ken ik dy net, hear ik dyn stimme net, fiel ik dyn tiid net. Mar dochs is der mooglikheit om dizze ynderlike werklikheit iepen to lizzen. Men kin freegje en harkje:

‘ik freegje en freegje
yn in tael fan leafde
en folje yn’

Yn Stasjon wurdt dizze mooglikheit foltôge. It werûntdutsen ynderlik bliuwt net langer ‘in fata morgana, in loftspegeling fan wille’, it hat net langer syn sté yn it luchtliddich, ‘bûten de tiid/yn kodeskrift/yn maskers fan ferf’. It bout syn eigen hus, yn 'e romte en yn 'e tiid, ‘foar moarn/foar nije wike/altyd’. De reis nei de sinne is makke, it doel is birikt, it hûs yn 'e bosk is it ‘einstasjon’.

Mei dit gedicht komt de wrakseling om wrâld en ik to'n ein. Nochal hommels en ûndramatysk, as ik myn sin siz. De negaesje fan de greate, wylde wrâld giet sljuchte, biwende paden lâns: ‘wy moeten elkoar... omearmen elkoar... wy rounen... en founen it hûs... einstasjon,... stil’.

Koe ik mar...

Yn dizze krityk binne dingen sein oer merktekens fan poëzy yn it algemien. De wurdkar yn in fers soe laet wurde moatte fan in ekonomysk prinsipe; in fers soe earder in foarmienheit wêze as in ûnforskillich medium dat brûkt wurde kin om konkrete ynhâldlike saken oer to bringen. De fraech kin him foardwaen: Ut hokker estetika stamje dizze prinsipes? Hokker forhâlding hat dizze estetika mei de maetskippij fan hjoed?

Hwant it is by einsluten net ûnmooglik dat stylfigueren dy't ik klisjé's neamd haw, húsriem wurde yn in poëzy dy't langer net huverich is fan banaliteit. It klisjé as byld fan in banale wrâld. Hwerom soe sa'n poëzy in foarm erkenne, as rounom yn de wrâld foarmleazens en chaos omwâldet? Om in andert to krijen op dizze fragen moat de forhâlding tusken poëzy, kunst en maetskippij

[p. 37]

op 'en nij hifke wurde. Ien fan de greatste skelen liket my to lizzen yn it yndividualisme dat yn de kunst jit foar master opslacht, it ‘unike eachweid’ (Jo Smit), dêr't de maetskippij al lang mei ôfweefd hat.

It is krekt dit eigensinnige, hast binypte stânpunt fan it yndividualisme hwertroch, ien fan de fersen út de bondel boppe de oaren útkipet: Koe ik mar skilje.

It is hjir it yndividu, in ‘ik’, dy't it ûnder de wrede wrâld bilije moat. Mar dêr't de oare fersen sprekke fan apokalyptyske, bloedstjurrende ûndergongen, is hjir it thema: de dea. Dizze ienfâld fan thematyk, de forsobering en de ôfstân fan syn stof, de ynhâlden toan troch it hiele fers hinne, makket it foar my it bêste út de bondel. Nim dit byld fan de futiliteit fan de ‘lichte mominten’, fan ‘it lok’:

‘ik seach pompieren flinters fleanen
en helena boatsjefarren yn 'e sinne’

Hoefolle oertsjûgjender is dit as de eardere ‘byldforhalen fan paradyslike emoasjes’, dy't om itselde sochten!

Hjir de langst en de wanhope yn:

‘wachtsjend op 'e bus dy't allang foarby is
sûnder my to sjen nea komt.’

Fjouwer tsjinstridige refleksjes op ien feit. Hoefolle aekliker en fornederjender as it eardere: ‘miggen op 'e loer nei de spinnen yn it net fortize’.

Hjir troch pleatsing en klam twa folsleine bylden fan dea en forrotting:

‘apels dy't hol binne
parren mei forrotte kaken’

Hoefolle konkreter en foarmfêster as ‘mystike paddestuollen fol réaksionnair bloed’. Hoe krekt risse dizze twa bylden ta op de ûndraechlike wierheit fan de slotrigels! It Frysk is yn dit fers wis fan harsels en har útdrukkingskrêft. Boartsjendewei wurdt it idioom forrykt, it fers lit nammers ien (‘de dea’) winke ‘mei sawn pear hannen’. De fortuten fan dit fers gean lykwols fier út boppe dizze útwreiding fan it fryskeigen kabalisme.