Trotwaer. Jaargang 3

[p. 29]

Drs. R. Straatsma / Taelbifoardering en literatuer

Oer de forhâlding tusken Fryske biweging en Fryske literatuer is al gauris skreaun. Biwegung en literatuer wiene yn de 19e ieu tige oan inoar forboun. It earste biwegingsselskip hiet net om'e nocht: Selskip foar Fryske Tael- en Skriftekennisse. It doel dêrfan wie binammen: troch folksskriuwerij it lêzen fan it Frysk to bifoarderjen.

Nei 1915 hat foaral Douwe Kalma mei it idéalisme fan syn Jong-Fryske Biweging bisocht it Frysk foar mear literair wurk to brûken, lykas yn de 17e ieu Gysbert Japiks dat dien hie. It gie eins om de emansipaesje fan it Frysk as literaire tael.

De proklamaesje fan de skieding fan biweging en literatuer yn De Tsjerne nei 1945, kin sjoen wurde as in fuortsetting fan dit stribjen. It gie der nou net mear om de brûkberens fan it Frysk as literaire tael oan to toanen, mar om it nivo fan de Fryske literatuer. By de generaesje fan Trotwaer leit it wer efkes oars: by harren giet it om de literatuer sûnder mear. Oft dy nou yn it Frysk skreaun is of net, dat docht der net ta.

Op himsels is it in skoan ding, dat foar dizze skriuwers it Frysk skriuwen gjin probleem mear is, dat der foar frysktalige skriuwers gjin idéologyske motivearring mear nedich is om dêrta it Frysk to brûken. Dy fanselssprekkendheit fan it Frysk taelgebrûk kin sjoen wurde as in folgjende stap yn de rjochting fan de emansipaesje fan it Frysk as tael.

Twataligens

Dochs is it de fraech, oft dy fanselssprekkendheit wol ea folslein wurde sil. Hwant Fryslân is in twatalich gebiet, yn safier dat dêr twa talen njonken inoar brûkt wurde, mar noch net yn safier dat ek alle ynwenners twa talen ta har foldwaen hawwe. De fan hûs út frysktaligen moatte nou wol allegear it Nederlânsk as har twadde tael oanleare, mar de fan hûs út hollânsktaligen hoege noch gjin Frysk to learen. Yn dy sitewaesje forkeart it Frysk yn in swakke posysje, hwant it Frysk kin net elk lêze en wy hawwe ommers allegear Nederlânsk leard.

[p. 30]

Yn dy sitewaesje kin dy fanselssprekkendheit fan it Frysk taelgebrûk nea tige great wêze, hwant ornaris kin men ek wol oars. Hwerom skriuwe de measte frysktalige skriuwers dochs Frysk? Faeks omdat hja harren mei it Frysk makliker rêdde kinne, of it Frysk him foar harren wurk mear lient, of omdat it Frysk nou ienris de tael is fan it formidden fan Fryske skriuwers dêr't hja harren oan konformearje?

As dêr hielendal gjin sosiale motiven bykomme, lyk as solidariteit mei it Fryske publyk, liket my dit in frij swakke basis. De meast effektive manier om dêr hwat oan to dwaen liket my it foroarjen fan de posysje fan de twataligens yn Fryslân. As ek it Fryske ûnderwiis forplichte waerd, soe de forsteanberens en de lêsberens fan it Frysk yn Fryslân frijwol algemien wurde.

Foar de ôfset fan it wurk fan de Fryske skriuwers is dat fan greate bitsjutting. Der binne net folle minsken dy't safolle direkt bilang hawwe by it sukses fan de taelbifoardering.

It bistean fan de Fryske literatuer is nou ienris net los to tinken fan it bistean fan de Fryske tael, en dan binammen fan de kennis fan dy tael. Troch forplichte Frysk ûnderwiis yn de basisskoalle en de ûnderbou fan it fuortset ûnderwiis kin it Fryske lêzerspublyk útwreide wurde, wylst it eksamenfak Fryske tael- en letterkunde op havo en v.w.o. in positive ynfloed hawwe kin op it skreaune Frysk.

Taelsoarch

By dat lêste tink ik net iens yn it foarste plak oan it tal Fryske skriuwers, mar binammen oan de kwaliteit fan it Frysk dat hja brûke. Hwant troch ús greatere mobiliteit en troch de ynfloed fan de kommunikaesjemiddels en it folle langer ûndergean fan de hollânske ynfloed yn it ûnderwiis, wurdt de kwaliteit fan it Frysk hurd oantaest. De skriuwers kinne dêr meiïnoar wol hwat oan dwaen; net yn it foarste plak troch har wurk op to sieren mei in soad âldfrinzich taeleigen, mar troch kréatyf mei de tael to wurkjen, troch mei oan taelfoarming to dwaen.

Meastal nimme wy mei ham en gram frjemde wurden oer yn it Frysk, as ús net sa gau in Frysk wurd yn't sin komme wol. Yn guon gefallen is der dan wol sa'n wurd yn it Frysk, mar heart dat net ta ús taelbisit. Yn oare gefallen is der yn it Frysk ek net in wurd foar en dan soene de skriuwers en dichters sels wurden meitsje moatte. It is sûnder mear dúdlik, dat dit lêste net kin sûnder bihoarlik bihearskjen fan it Frysk.

Der is dus in dúdlike wikselwurking tusken de bilangen fan de skriuwers en dy fan de taelbifoardering: de skriuwers hawwe der bilang by dat der mei troch taelbifoardering in greaters merk foar harren wurk komt, wylst it foar de taelbifoardering fan bilang is, dat der yn it Frysk skreaun wurdt en dat de skriuwers flyt dogge op harren tael.

[p. 31]

Taelbifoardering is mear

Hwat in tael ûnderskiedt fan in dialekt is foaral it bistean fan in literatuer. Mar in literatuer kin ek net op him sels bistean; dy moat woartele wêze yn in taelmienskip, en kin allinne mar bistean, salang't dy tael yn dy mienskip yn libben gebrûk is. Dêrom sil de taelbifoardering him net biheine kinne ta de literatuer.

Yn dit forbân is it faeks wol gaedlik, dochs noch mar efkes werom to kommen op de Tichelwurk bylage fan Trotwaer nûmer 3/4 (1971), dêr't G. van der Zwaag krityk yn leveret op in stikje fan my yn De Stiennen Man oer de subsydzje-regeling foar Fryske tydskriften. Ik haw dêr net earder op réagearre, omt ik it gefoel hie, dat wy it as it der op oan komt dochs wol in hiel ein iens wiene.

Sa't guon lêzers faeks noch wol witte, gie it der om, dat neffens dy regeling allinne subsydzje jown wurdt foar de Fryske teksten yn tydskriften dy't foar op syn minst 3/4 frysktalich binne. Yn prinsipe bin ik dêr foar, omt it hjir op't lêst giet om it bifoarderjen fan it Frysk taelgebrûk; in lytse kompensaesje foar de neidielige posysje fan it Frysk yn ûnderwiis, tsjerke, administraesje, kommunikaesjemiddels, ensfh.

Nou hat Van der Zwaag hjir út ôflaet, dat ik tsjin ‘de artistike kommunikaesje yn meartalichheit’ bin: ‘Fan Straatsma meije der yn in Frysk literair tydskrift gjin Hollânske teksten stean’. Neat is fansels minder wier. Hwer't it hjir om giet, is allinne oft Hollânske teksten wol in provinsiael subsydzje hawwe moatte as se yn foar mear as 3/4 frysktalige blêdden steane en net as dyselde teksten yn hollânsktalige of foar minder as 3/4 frysktalige blêdden steane. Men hoecht dat kommunisearjen yn meartaligens op't lêst ek net to forsearjen.

Ik hie dan ek earder biswier forwachte tsjin de willekeurige grins fan 3/4. Hwerom wurdt der gjin subsydzje jown foar fryske teksten yn blêdden dy't krekt ûnder dy grins bliuwe? Yn it ramt fan de taelbifoardering en ek om it kommunisearjen yn meartalichkeit to bifoarderjen, soe it opnimmen fan Fryske teksten yn net-frysktalige blêdden bêst hwat oanmoedige wurde meije. Allinne om praktyske redenen is dy grins fan 3/4 mar to fordigenjen; dy wurdetellerij jowt fansels in soad administrative rompslomp, en allinne dêrom soe der miskien ek wol hwat foar to sizzen wêze, blêdden dy't foar mear as 3/4 frysktalich binne mar alhielendal to subsidiearjen.

Fierders docht út Van der Zwaag syn stik hielendal net bliken, dat it by dizze subsydzjeregeling net yn it foarste plak gie om literaire tydskriften, mar om frysktalige tydskriften yn it algemien. Hwat hy seit oer kommunikaesje mei oarstaligen en oer fortalingen jildt binammen foar literaire blêdden. Foar de biwegingstydskriften leit dat hiel oars.

Gjin isolemint

De kontakten tusken Fryske en Hollânske skriuwers en dichters hawwe der grif ta bydroegen dat it Fryske taelgebrûk nou yn bredere rounten as normael

[p. 32]

akseptearre wurdt. Dit hat grif mei fan ynfloed west op it nou folle gunstiger klimaet foar forplichte Frysk ûnderwiis yn de provinsje Fryslân.

Van der Zwaag wit wol, dat dy twataligens hiel wol past yn ‘de tinkwrâld fan de Fryske biweging’ sa't dat ta utering kommen is yn it bilied fan de Ried fan de Fryske Biweging. Dat bilied hat der op rjochte west, it Frysk út it isolemint to heljen, troch de oardeltaligens yn Fryslân to foroarjen yn echte twataligens, yn elk gefal yn safier dat alle ynwenners beide talen op syn minst forstean en lêze leare moatte. Allinne dan is der kommunikaesje mooglik, sûnder dat de iene him foar de oere hoecht to forbrekken.

Forsprieding fan Fryske boeken

Foar de Fryske literatuer is it foaral fan bilang, dat der mear dien wurdt oan de forsprieding fan Fryske boeken. It omsetten fan de Fryske Bibleteek yn in boekeklub, kin dêr faeks in bydrage oan leverje. Mar dêr sil it wol net mei ta kinne. Der soe by it Buro foar Taelbifoardering in meiwurker komme moatte, dy't him alhiel ynsette kin foar it stimulearjen fan produksje en ôfset fan Fryske boeken.

De takomst fan de Fryske literatuer hinget dus tige ôf fan de taelbifoardering: fan it ûnderwiis as it giet om de kennis fan Frysk lêzen en skriuwen; fan subsydzjes as it giet om it útjaen en forsprieden fan Fryske boeken.

De Fryske literatuer is, tinkt my, sa stadichoan wol sa fier emansipearre dat iepentlik tajown wurde kin, dat de bilangen fan de Fryske skriuwerij en de Fryske taelbifoardering tige meiïnoar gear hingje.