Trotwaer. Jaargang 3

[p. 24]

Leo Popma / Jan-Pyt Knor: diel 2.

Jan. J. Bylsma. Altyd like fleurich; fersen. Drachten, Laverman, 1971

Fan it drachtster front dochs wer nijs. Utjowerij Laverman N.V. docht wer mei? Of allinne op 'e rendabele linen? Fan Jan Jé Bylsma forskynde okkerdeis in nije fersebondel: Altyd like fleurich, de twadde fan syn hân, nei Strip-tease dy't in jier as fjouwer forlyn útkaem.

Neffens it omslach fan dizze nije bondel is de earste fan Bylsma útforkocht. It kenlik súkses fan dizze fersen jowt fuort oanlieding genôch om ris to bisykjen achter it geheim fan dizze poëzy to kommen. Hwant hoewol't der forskillen binne tusken de earste en de twadde bondel, oer it generael binne de toan en de teneur wol likernôch deselde. Bylsma mikt dúdlik - ek neffens eigen sizzen (Strip-tease: s. 6, b.g.) - op in greate rounte, en hy hat de middels ta syn foldwaen om dy to birikken. Dat is trouwens net sasear in saek fan biwuste kar, mar fan predisposysje. Hy mijt de geheimtael, de ‘slimme wurden’, de tael fan de massa is sines. En dy tael is - en dat makket de kearn fan syn geheim út - tige visueel. Fierwei it greatste part fan dizze poëzy bihannellet in sichtbar barren. It tilt op fan de lytse scènes, de tafrieltsjes, dy't de oanrin ta de morael of de clou fan de fersen foarmje: op it sportfjild, yn de supermarket, it sirkus, it kafé en foaral ek mei bitrekking ta oaren, de oare minske yn syn hâlden en dragen en yn syn binaude en boargerlike omstannichheden. De sichtbere wrâld fan al den dei, de sichtberens fan de bûtenkant, dy't yn dizze poëzy oan 'e oarder is, slút oan by it gemak fan, en de fraech nei hieltyd mear visuele kommunikaesje.

It forheljende, it anekdoatyske karakter fan dizze fersen skept dy taestbere wrâld, dy't troch de massa weromkend wurdt. En dat forheljende wurdt wer birikt troch in proazayske opbou: it gebrûk fan min-ofte-mear folsleine sinnen yn hiel forsteanbere sprektael. Allinne de - yn it gefal fan dizze bondel, ûnbigryplike - typografyske oardering en it ûntbrekken fan ynterpunksje, jowe de skyn en it konvinsionele uterlik mei fan poëzy.

En hwat dan by einbislút hielendal de garânsje foar dy populariteit forklearje

[p. 25]

kinne soe - hwant it visuele en it proazayske allinne hoege dat perfoarst net - dat is de partij-kar. De kar foar de bisochten. En dan net dy fan de bûtensteander dy't it opnimt fóar, mar de dúdlike blyk fan lotforbounens méi. It jin ôfsetten tsjin rounten en ynstellingen of opfettings dy't de ienling, of de kliber fan ienlingen bihearskje, dat makket de wiere toan út dêr't men elkaor oan ken.

B.G.: ‘mannich kearen/ha'k myn nocht/fan dy sosjalisten/dy't it allegearre/ sa goed witte’ (s. 16); of: ‘hjir bin net/safolle út/op in karrière’ (s. 20).

Yn dy teneur komt in essinsiëel minsklik forlet ta utering: de jildingsdrang, de erkenning, de solidariteit, de kammeraetskip: it wêze of net-wêze.

De kommunikaesje is einliks it Leitmotiv fan dizze bondel. Alwer, net biwust, mar as in reade tried by't troch de bledsiden rint. It forlet fan, de fraech nei bigryp, akseptaesje, op forskate manieren útwurke, klinkt aloan wer troch.

Bylsma dichtet oer Jan-Pyt Knor - ek yn de foarige bondel, hweryn't er de kliber mei dy namme oantsjutte - mar ek dêr fóar. Dat jowt de greatst mooglike kâns op kommunikaesje mei de greatst mooglike lêzersrounte. Hwant net allinne yn it uterlik, de middels, wurdt dat birikt. Ek de ynhâld slút dêr by oan. Soms bliuwt it by in bisykjen, de tanadering, dy't troch de tsjinpartij ôfwiisd wurdt. Faek giet it om in relaesje fan ienling ta ienling, mar meastentiids om de forhâlding fan de ienling ta de massa en oarsom.

Yn de earste fariaesje sjocht men in biskate foarm fan tanadering dy't de mooglikheit fan kommunikaesje ôftaest: b.g. yn it iepeningsfers: n.t.m. special: ‘ik seach nijsgjirrich/de details ris nei/hwant it wie de/muoite wol’ (s. 5). Of yn: bigraffenis fan mem: ‘doe't de kiste sakke/ha'k se allegearre/goed en dúdlik sjoen/ - /de eagen fol triennen’ (s. 18). En deselde oanset, deselde observearjende en konstantearjende, noch stjûrbere hâlding fynt men werom yn b.g. apollo XII en makaber kabaret, hieltyd yn in oare kontekst, mar yn wêzen gelyk.

Mar aloan rint de dichter stomp (yn dyselde gedichten): ‘sjochtst dy fize/âld-keardel ús/wol biloeren...’ (s. 5); of: ‘deselden dy't twa dagen letter/it dressoir leechhellen’ H(s. 18); ‘as't net sa/yn-yn tragysk wie/dan wie der/hwat to gnizen’ (s. 28); ‘de makrokosmos is/hwat minder ekplorabel’ (s. 29).

De folsleine ôfgong is gauris de ein fan it liet, yn hokker foarm ek: ‘en dan bist/fiifentritich en moai/tofreden oer dysels’ (s. 5); ‘ik wie yn-tryst/ôfgryslik âld...’ (s. 18): ‘hwa't kanker hat/mei 't hâlde’ (s. 29).

Fansels, forpakt yn irony, of skamperjend en hurd, mar de eangst foar de forbanning, de útwizing komt hieltyd wer boppe.

It kommunikaesjeprobleem mei ‘de oar’, leveret neffens my poëtysk de bêste resultaten op:

[p. 26]

iensum duet

 

wy sjonge tsjin

 

mekoarren op

 

it wâllet troch

 

de strjitten

 

de wurden bliuwe

 

leech en yn 'e

 

gloede fan 't petear

 

bliuwe wy

 

iensum

 

by elkoar

Ek yn oare toanaerden en yn mingfoarmen hweryn't foar ‘de oar’, de ienling, de alter ego, it oantinken ensfh. yn to foljen is, birikt Bylsma dit resultaet, b.g. yn jeugdsûnde, frysk skriuwer, blues for tenorsaks.

Mar it is foaral de relaesje ta de kliber, mei in positive of negative ôfrin, dy't syn poëzy bipaelt. It ûndergean yn de massa, it bihearren ta de greate solidaire, dat is it ideael. Ien fan de geefste foarbylden dêrfan yn dizze bondel is it fers fuotbal, dêr't al dy fasetten yn werom to finen binne en op de bêste manier forwurke.

ik hie it swit
al dik in ûre
yn 'e hannen
en it woe mar net
mei in lyts
byneed
och sa lullich
goaltsje

doe't roel
trije minuten
foar de ein
dochs noch
ientsje sette
krige ik triennen

yn 'e eagen
en sa wienen
der wol mear

soks ha'k nou
noait as ik
fersen lês

[p. 27]

De fuotbal stiet foar massa, foar it massale, anonime bilibjen, dêr't in soad ûnnocht (fersen lêze b.g.) yn forgetten wurde kin. Dat mienskiplik bilibjen komt dêrom ek sa ta syn rjocht omt it ûren duorret en aktyf ûndergien wurdt. It is in spultsje fan ‘Pan is et circenses’, de hiele poëzy fan Bylsma einliks, hjir útdrukt yn ‘in lyts/byneed/och sa lullich/goaltsje’. It suertsje dat de bern stilhâldt, it goaltsje dat tûzenen foar in hiele wike moed jowt. It binne goaden of helden dy't de massa bifredigje kinne, sy binne mienskipsbisit (‘roel’) fan de kliber dy't op in ôfgryslik yntinse manier by it barren bitrutsen is: ‘doe't roel/trije minuten/foar de ein/dochs noch/ientsje sette/ krige ik triennen/yn 'e eagen’.

Dy ekstase, dy forromming is gjin skande, rounom konstatearret men deselde réaksje, en dat makket it gelok fan dit mienskiplik bilibjen út: ‘en sa wienen/der wol mear’.

Hjiryn en yn de folgjende tsjinstelling rekket er sekuer de kearn fan dy massakommunikaesje, sûnder omballingen, mei krekt it goede detail en de goede toan en goed komponearre. Hwant tsjin de skildering fan de dream oer set er dan yn ienkear de wurklikheit del. Foar elk is dy oars, foar de dichter is it it dichtersfak en it produkt dêrfan. It byld stiet foar de toloarstelling, it noait birikke fan dy folsleine kommunikaesje, dy't it ûndergean yn de massaliteit soms wol jaen blykt to kinnen.

Yn dit gedicht komme de dichter, syn poëzy, syn aspiraesjes en ambysjes it bêst ta har rjocht.

Mar it is dêr tsjinoer net bêst as dy selsbifêstiging net yn harmony mei de omjowing forrint. Dan rydt Don Quichotte troch Fryslân; op heksejacht, achter drôchbylden en spoeken oan, to wapen tsjin de wynmounen. Tsjin de bifrijing en de forjittelheit fan de massa oer, stiet de konfrontaesje mei, en de dwang fan de deistige binearring. Yn Strip-tease spile dat thema al in wichtige rol, yn dizze bondel komt it op in grimitiger toan wer werom: dichterskip en literaire buorskip, in foarm, en in bilangriken ien, fan kommunikaesje. Dat makket Bylsma's wurk faek slim binaud, hwant alhoe relativearjend hy der oer like en liket to praten, yn Altyd like fleurich kriget it fan slikjen fan eigen wounen. De ‘pommeranten’, ‘it krinkje’, ‘de hiele troep’, ‘de hiele boerestrontpenose’, akseptearje him net, de forflokking, de biswarring en de wegering komme yn it plak fan it normale, winske kontakt. Hy forklearret himsels ta banneling - of soarget der foar dat er dat wurdt - en ropt dêrmei de draek op dy't er as Sint Joris bistride sil. Hy is wol optimistysk, mar dat heart as symptoom by de kwael: ‘yn Fryslân kom ik/eltse nederlaech/wer grandioas to boppen’. Hy hat him lykwols wol twa kear dutsen ear't er ta de oanfal oergiet, en dêrmei is der gjin tournoai mear mooglik. Dat makket de don-quichottery sa geweldich. Dan ûntstiet sok banaels as achte literaire freonen b.g.

Hwat noch mear fan dizze bondel to sizzen? Men moat dizze poëzy yn syn soarte sjen, it poëtysk anti-geheim. Der bliuwt in bytsje to dwaen oer foar de lêzer. En dat is dan fuort de basis foar de greate konsumpsje. Yn syn bêste

[p. 28]

mominten komt Bylsma ta geve karakteristiken. Unwillekeurich hellet mew Strip-tease nochris fan de planke. Dan giet myn foarkar doch wol nei dy earste bondel út. Altyd like fleurich bringt gjin nijs. It komt my foar as is de dichter hwat rûger to wurk gien. De aforismen dy't men yn 'e earste bondel noch wolris tsjinkaem, moat men nou hwat langer om sykje. De gedichten as gehiel wiene ek gever trochstrings as yn dizze bondel, de toan mylder, it relatirisme oertsjûgjender. Yn Strip-tease wie de dichter mear yn duel, yn twastriid, hjir wurdt de grins nochal ris forlein nei in greater birik. Dêr binne gedichten as koarte krystpreek en oergong b.g. resultaet fan, ôfsjoen noch fan de earder neamde mislearringen yn de trant fan achte literaire freonen.

Mar ôfsjoen de bêste fersen as gehiel - fuotbal, sankje en iensum duet b.g. binne der noch genôch fragminten, dy't de glim fan de birêsting, de melancholy en de selsspot wurdich binne.