Trotwaer. Jaargang 3

[p. 27]

Oene Spoelstra/
London is the town for me.

Londen. Soho Theatre. Dynamo by Chris Wilkinson.

Londen is in fasinearjende stêd as jo fan toaniel hâlde. Op in woansdeitomiddei om ien ûre sitte wy to wachtsjen yn it kafé fan it Soho Theatre. It is in rûmte dêr't jo sitte kinne op in houten âld stoel, in bioskoopfauteuil, in barkruk as samar op'e groun. Wy meije noch net yn'e seal, de lju binne har oan it klearmeitsjen. It wachtsjende folk yn it kafé forfeelt him net. De iene yt in board spaghetti, in oaren lit syn hûntsje by de poat fan in stoel oppisje, in trêdden ien drinkt in pint bier. Dan giet de doar iepen oan 'e ein fan it kafé en wy meije der yn. It muzyk komt jin lûd tomjitte en stiif yninoarren wringe wy tusken it oare folk it sealtsje yn. It is in gelok dat wy foaroan steane, hwant der is amper sitplak foar tritich man. De rest sil stean moatte. De rûmte is krekt greater as in rûme keamer. In forheginkje yn'e hoeke moat it toaniel oantsjutte. Dêr boppe hingje twa lapen. Dat moat it gerdyn foarstelle. It is kleare kolder, hwant de lapkes binne amper in meter breed.

Sa't jin dit oankomt is heel hwat oars as in foarstelling fan'e Haagse Comedie as fan Tryater yn'e Harmonie. Jo witte net rjocht hwat jo der oan hawwe. It is heal tsjuster en der rint folk op it toanieltsje om as wie de boel noch net klear De ljochten wurde útprobearre, dat om beurten is de rûmte read, blau as giel. De doar giet ticht en al gau is de lucht om to snijen, hwant in elk rookt om it leven yn dizze rûmte der't men gjin kant útkin. It is mar in primityf spultsje mei dizze akteurs en harren skouboarch: yn in hoeke klaeit in frommes har út en in fint dy't der ek by skynt to hearren, kitelet har boarsten en jowt har in klap foar de kont. Noch twa oare froulju steane ek spierneaken. Se roke hwat en lûke de klean oan foar de foarstelling. Der skynt

[p. 28]

[p. 29]

hjir net in klaeikeamer to wêzen, sizze wy tsjin elkoar. De lju dy't meidogge oan it ‘stik’, steane hwat by elkoar to praten en forskikke dit en dat op it toanieltsje. Oan de ein fan'e foarstelling, in ûre en in kertier letter, ha wy krekt troch hoe't wy to fiter nommen binne. Net troch Chris Wilkinson en syn stik ‘Dynamo’, mar troch ús eigen stereotipe foarstelling fan ‘toaniel’. Dat der gjin foardoek mear brûkt wurdt by in bulte hjoeddeistich toaniel hiene wy stadichoan wol ûntdutsen, mar dat dy nijljochters ek in bulte oan'e kant smite fan hwat Aristoteles ús leard hat as de ienheden fan tiid, plak en hanneling, dat ha wy nou krekt ûntdutsen. En dochs stie my it swit op'e holle nei dy fiif kertier. Net allinne troch de waermte yn it sealtsje, mar fral troch hwat him dêr ôfspile yn dy rûmte tusken fjouwer froulju en fjouwer manlju. It wie sa ûnwerklik as mar koe, bygelyks dy scène mei dat frommes yn learen klean. Se komt it toanieltsje ophuppeljen as in hynder dat to túgen sil. Se seit neat, mar wy ha it al gau troch: it frommes wol lifte. Der komt in fint oanhuppeljen. Hy sit yn in auto, dat is dúdlik to sjen. It frommes stapt yn. Togearre ride se fuort, al huppeljend. Hwat him doe yn dy auto ôfspile hat, ik wit it net, mar yn in oare scène, as it frommes wer thús is, docht bliken dat it net folle goeds wêze kind hat. Der wurdt skille. Trije plysjes. In forhear. Chris Wilkinson lit ús hjir trije plysjes sjen, sa ûngenadich, dat de plysjemannen yn Frederick Wiseman's documentaire ‘Law and Order’ (Holland Festival 1970, in moanne as hwat lyn foar de tillevisy) aerdige en sachte jonges binne. Hwat dizze manlju mei it frommes úthelje is in hel. It moat in swiere opjefte wêze soks to spyljen.

It frommes wurdt ûnderfrege. As dit de mannen net genôch materiael opleveret, bisykje se it oer oare boegen. It frommes wurdt slein en skopt, misbrûkt en op't lêst neaken mei de hoksen oer in stôk hongen, mei de holle in meter boppe de groun.

Elektryske triedden wurde oanbrocht op holle en lichem en de stroom wurdt troch har lichem jage. Nei bot razen en skokken rekket se bûten westen. De mannen lizze har op in bed, se wurdt wekker en dan fortelt se. Se is iensum, se hat gjin freonen, se wurdt âlder, se freget har ôf hwerom't se docht sa't se docht. Dan is it út.

‘Dynamo’ is ien fan'e trije stikken dêr't de jonge, 21 jier âlde Chris Wilkinson mei foar it ljocht kommen is. Syn oare twa stikken: ‘Plays for Rubber Go-Go Girls’ en ‘I was Hitler's Maid’ binne ek mei gâns súkses spile. Alle trije stikken binne to sjen op it Edinburgh Theatre Festival, septimber dit jier. Net op it offisjele Festival, mar op it saneamde Fringe Festival: it festival fan de net-establishment, fan de minsken mei talint dy't nei fornijing sykje, sûnder daelk jildlik súkses.

De ûntjowing fan it toaniel is in tige nijsgjirrige, mar ek komplekse saek. Mear noch as de literatuer is ‘toaniel’ fan forskate kanten to bisjen. Ik meitsje hjir it ûnderskied ‘literatuer’ en ‘toaniel’. Oan't nou ta is al datjinge dat yn dialooch- as dramatyske foarm skreaun wurdt, ta de literatuer rekkene en dat sil wol sa bliuwe. Wol docht men it toaniel dêrmei tokoart. Yn it foarste plak is in stik as in scenario net mear as in foarlopich produkt. It moat de glâns krije troch de opfiering, troch middel fan media as it minslik lichem, de stim,

[p. 30]

it ljocht, muzyk, film, kleur. Mei de roman en it gedicht leit it oars. Is it boek ien kear fan'e parse, dan is dat it einprodukt fan'e skriuwer. Net alles hwat yn dramatyske foarm ta it publyk komt, komt foar de lêzer op papier en oarsom: alles hwat oan dramatyske literatuer yn boek as tiidskrift útkomt, kriget noch gjin stâl yn in opfiering. Twad: Salang't it toaniel bisjoen wurdt út'e hoeke fan'e literatuer wei, bliuwt de krityske skôging oer it toaniel in iensidige skôging en giet foarby oan de wiere essinsje fan théater. Skôgingen oer toaniel wurde gauris bidreaun troch minsken út'e literatuerhoeke. Jo krije dan kritiken dy't geane oer it psychologysk al as net forantwurde wêzen, it net goed rinnen fan de plot, as de ein fan it stik dat net to sterk is. It wêzen fan it théater, dat is it oerbringen fan emoasjes, komt meastal folslein net oan'e oarder.

Yn dit forbân soe men it boek fan J. Linschoten: ‘Idolen van de psycholoog’ ris lêze moatte. De skriuwer pleitet hjiryn foar in wittenskiplike psychology en it ûnderkennen fan de eigen foaroardielen, hwannear't it giet om it bioardieljen fan oaren. Hy makket ûnderskied tusken de wittenskiplike, objektivearjende psychology en de psychology fan de sensus communis, de psychology fan de leek sa't men wol.

De wittenskiplike psychology bisiket to kommen ta it sa objektyf mooglik konstatearjen fan'e feiten sa't dy dêr lizze. De psychology fan'e sensus communis sa't wy dy alle dagen bidriuwe, rêst op gewoanten en gedragingen dy't mien binne en sadwaende in noarm foarmje foar hwat wol as net goed as normael is. Ta de sensus communis hearre net yn't foarste plak de oardielen en útspraken sa't wy ús dy deis ûntgean litte oer it hâlden fan oaren, mar mear noch in mienskiplike basis fan gefoelens oer goed as net goed, yn'e romste bitsjutting.

As wy yn ús kritiken oer roman as toaniel prate oer:

‘It sit psychologysk goed yn elkoar’, dan wol dat sizze:

- De noarmen yn dit wurk kin ik neikomme.

- De ûntjowing fan'e figuren komt my as ‘natuerlik’ foar, ôfmetten neffens it noarmpatroan (ethysk sa wol as esthétysk) dat ik goed achtsje, as neffens de ûntjowing dy't ik foar mooglik hâld.

Hwat men hjir docht is neat mear as it útsprekken fan in weardeoardiel oer it hanneljen as it karakter fan de persoanen út it wurk. Men seit allinne: Ik kin der mei akkoard gean. Dit sprekt my oan. Dit ropt neat négatyfs by my op.

Hwannear't it giet om it bioardieljen fan in stik théater en men wol in krityske skôging jaen, dan sil men jinsels earst ôffreegje moatte: út hokker hoeke wei bisjoch ik it? Nim ik it stik sa't it op papier stiet as nim ik it sa't ik it yn'e seal sjoen haw. As kin it iene faeks net sûnder it oare? Der is neat op tsjin en jow in skôging as it stik allinne noch mar op papier stiet. Dat is ommers it wurk fan alle dramaturgen dy't in stik útsykje moatte. De fraech is dan net: jowe wy it stik in kans as net? De fraech dêr't it yn'e praktyk om draeit is: Slacht dit stik oan by ús publyk as net?

Mei dizze fraech komme wy by de yndieling yn auteursthéater en regisseursthéater. Under ‘auteursthéater’ forsteane wy it théater dat yn it foarste plak droegen wurdt, as wol foar it publyk oantreklik is, troch de namme fan'e

[p. 31]

[p. 32]

auteur. Mei it ‘regisseursthéater’ bidoele wy it théater dat folk lûkt troch de namme fan de regisseur. Yn'e wurden ‘auteur’ en ‘regisseur’ komt út hoe't yn it théater mear as ien discipline gearbrocht wurde. ‘Auteur’ komt út'e wrâld fan'e literatuer. Wy lêze in boek om't it skreaun is troch Jan Wolkers as Anne Wadman. De titel docht der minder ta. By ‘regisseur’ geane de gedachten yn't foarste plak nei de film. Wy geane nei in film om't er makke is troch in regisseur as Ingmar Bergman.

De yndieling yn auteurs- en regisseursthéater is in kapitalistysken ien. De trouring fan it kapitalisme sit de kunst gauris stiif om'e finger. De merkewearde is fakentiids in wichtige faktor by kunst.

Hwat it théater oangiet: it stik kriget syn waerde troch de namme fan de skriuwer as de regisseur, net troch it stik op himsels. In skriuwer fan namme makket in produkt en in elk wol it graech spylje. In skriuwer dy't noch gjin namme hat, reizget sé en lân ôf om syn wurk oan'e man to bringen.

Sa leit it yn Londen like goed as by ús. Binannen it Nederlânske biropstoaniel is tige gefoelich foar nammen. Op 't heden spilet yn Londen it lêste stik fan Harold Pinter ‘Old Times’ en it lêste fan John Osborne ‘West of Suez’. Fan it stik fan Pinter witte wy nou al dat it it kommende jier troch in Hollânsk biropsselskip spile wurde sil. It stik fan Osborne sil ek wol net salang op him wachtsje litte. Oer in pear moanne giet in nij stik fan Edward Bond yn premiere ‘Lear’ en ek in stik fan David Storey ‘The changing room’. Fan Edward Bond wie hjir forline jier to sjen ‘De smalle weg naar het verre noorden’ (Narrow road to the deep north), David Storey makke hjir mei rjocht namme mei syn ‘Home’.

Ien fan ús omroppen lei fuort in claim op ‘Home’. Hwant sa giet dat yn'e théaterpolityk: op alle wurk fan forneamde bûtenlânske skriuwers bisiket in omrop as in biropsselskip in ‘claim’ to lizzen, om it earste rjocht ta opfiering to hawwen. Yntusken is ek bikend, mei nammen by de tillevisy, dat in bulte stikken net spile wurde, om't se eins dochs net gaedlik binne. Wol lizze yn Amsterdam by it Centrum voor Nederlandse Dramaturgie tal fan oarspronklike stikken, dy't gaedlik achte binne om to spyljen. Mar in oar syn bern binne altyd moaijer, dat se bliuwe yn'e kast lizzen.

Ut dizze ûntjowing wei is to bigripen dat hwat langer hwat mear skriuwers it sels bisykje. Sa bistiet yn Londen de skriuwersgroep ‘Quipu’. Se hawwe harren eigen théaterke dat deis in balletskoalle is. Mei noch net forneamde spylders en regisseurs bringe se harren wurk oan'e man foar likernôch fjirtich minsken elke joun.

It úteinlike produkt is net sasear it produkt fan ‘auteur’ dy en dy as wol it einprodukt fan in skriuwer, in regisseur, in man foar lûd, ljocht en toanielbyld en in stel akteurs

As de auteur net mear de machtige literator is, dan komme de aksinten ek oars to lizzen by de skôging oer it einprodukt. It gearwurkingsproses tusken de ûnderskate partijen, elk mei syn eigen artistike mooglikheden, binne dan fan bilang. De skreaune tekst is mar in part fan it gehiel. Bygelyks yn it Ingelske tydskrift ‘Theatre Quarterly’ wurdt yn elk nûmer in ‘Production Casebook’ opnommen. Dat is in forslach fan hoe't in foarstelling ta stân

[p. 33]

kommen is fan'e earste gearkomste ôf oan'e première ta. Dan sjogge jo ek de biskiedenheit dy't in skriuwer ha moat. In moai foarbyld is in forslach fan it lêste stik fan de ‘auteur’ Arnold Wesker. De auteur stie der op en doch sels de regy fan syn stik ‘The Friends’. It resultaet waerd in mislearring. Net yn't foarste plak troch Wesker syn ûndeskundichheit as regisseur, as wol troch de almacht dy't hy oan'e letterlike tekst fan syn papieren stik joech. De auteur wie net yn steat syn literair produkt om to setten yn in stik théater.

Eins hat it théater de skriuwer hwat langer hwat minder nédich. It auteursthéater wurdt stadichoan forfongen troch it kollektieve regisseursthéater as it théaterkollektyf. Net ien man hat de toutsjes yn hannen, de groep docht it meiinoar.

Dat wurdt jin dúdlik yn Londen en yn Nederlân bigjint it ek to kommen, bygelyks it Werkthéater, de workshops fan it Mickery theater to Loenersloot en it wurk fan'e toanielgroep ‘Studio’.

Oan'e iene kant hat Londen syn West End, in gebiet dat net al to fier útinoar leit en dêr't de théaters njonken elkoar steane as by ús de winkels. Dêr fiert it auteursthéater heechtij mei stikken fan Pinter, Osborne, Mortimer en old fellow Shakespeare. West End bitsjut: it greate théater, de bikende namme. West End biflapt trijekwart fan'e Londenske théaterwrâld. Yn'e wike fan 27 augustus-2 septimber binne neffens it blêd ‘Time Out’ 36 stikken yn West End to sjen. Dêrnjonken noch tolve stikken dy't ta de Fringe hearre, it net kommersjele undergroundthéater, lyk as it yn it bigjin neamde Soho Theatre. Hwat yn'e Fringe, de rânne bart, is fakentiids nijsgjirriger as West End mei syn ‘Oh Calcutta’, ‘Hair’, ‘Fidler on the roof’ en oare produksjes. Yn'e Fringe fynt men gjin auteurs regisseurs as akteurs fan namme. Dêr hat men workshops en théaterkommunes lyk as it Incubus Theatre, The People Show en oare groepen. De produksje wurdt meiinoar makke, der binne gjin solisten mear It théater wurdt fan syn show ûntdien. Uteinlik sit hjir it wurk fan théoretisi achter. It soe lykwols in aparte skôging kostje om de lijnen oan to jaen fan it théater sa't wy it noch bidriuwe, mei as learmaster Stanislavsky, nei it wurk fan Artaud, Grotowski en de skoalle fan La Mama út New-York. It ûnderskied tusken Stanislavsky en hwat nei him folge, is net yn't foarste plak de technyk fan de akteur, mar mear noch de relaesje dy't de akteur hat ta syn rol en ta syn eigenlike wêzen. Giet men der fan út dat it emoasjonele, it net-verbale wichtich is, dan sil it lichem as úteringsfoarm mear en mear de oandacht krije boppe allinne mar it gesicht, dêr't altyd alle gefoelens op ôf to lêzen wiene. In moaije forgeliking wie Shakespeare syn Midsummer Night's Dream forline jier yn Diever en dit jier yn Londen yn'e regy fan Peter Brook. Yn Diever in sprookje fol kleur en sfear, by Peter Brook in reusachtige, iepene kubus. Folslein wyt. Gjin attributen. Yn Diever moai ynlibbe rollen, it statich rinnen fan'e manlju en it trippeljen fan sprookjeseftige figueren tusken de tsjustere beammen. By Brook wyt ljocht fan it bigjin oan 'e ein ta en ien en al lichaemlikheit en akrobatyk: op'e kop by touwen del nei ûnderen ta glide, oan trapezes hingje, op meters hege stelten rinne, springe as katten, jonglearje. Koartsein: sirkus. Nou leit it net yn'e bidoeling om Diever ôf to wizen en Peter Brook ta hillige to forklearjen. Wol moat men ynsjen dat mear ûnder de

[p. 34]

[p. 35]

sinne mooglik is as hwat wy yn Fryslán wend binne. In stik kin makke as brutsen wurde troch in regisseur. As men dan bygelyks yn in juryrapport heart fan Leo Popma syn stik ‘Dalek’ dat it slim to realisearjen is, dan is dat in útspraek dy't dien wurdt op basis fan'e gedachte dat elk Frysk stik to spyljen wêze moat yn'e herbergen fan Peazens en Moddergat ûnder lieding fan de skoalmaster-regisseur. It is in gefaerlike gedachte, dy't alle ûntjowing keare soe as de skriuwers harren ear der nei hingje lieten. It soe de midsmjittigens yn'e hân wurkje. Net foar de skriuwer, hwant skriuw marris in stik dat klinkt as in klok en yn alle doarpsherbergen spile wurde kin. It is in ûnderskatting fan'e oare partijen dy't mei it stik anneks binne. Kriget men in stik yn hannen en it liket der op, dan mei de greate fan it toaniel nea de trochslach wêze foar it al as net spyljen. It komt dan op'e deskundichheit fan regisseur en spylders oan en meitsje der in stik théater fan. Dat minsken ek yn Fryslân wol yn steat binne ta it meiinoar yninoar setten fan in stik théater, wie dit jier yn Burgum to sjen.

De wearde dy't oan't nou ta oan it wurd as kommunikaesjemiddel jown is, wurdt hwat langer hwat mear oernommen troch de mooglikheden dy't de biweging hat en boppedien de expressy- en kommunikaesjemooglikheden fan alle mooglike materiael. Yn it Holland Festival 1970 spile de Gruppo di Sperimentazione yn it Italiaensk ‘Orlando Furioso’. It waerd in happening fan komsa. De folsleine rûmte fan it gebou waerd brûkt. Sitplakken wiene der net. De hannelingen spilen har op mear as ien plak tagelyk ôf. Yn Londen lûke minsken de strjitten op mei greate poppen. Spultsjes wurde bitocht troch The Other Company en harren Inter-action programma's. As it moat kinne fiifhûndert minsken tagelyk meidwaen oan sa'n happening. Dat kin yn in seal, mar meastentiids bart it gewoan op'e strjitte.

Fryslân is mar lyts en hwat yn'e wrâldstêdden bart sille wy hjir lang net oan ta komme kinne. Dat hoecht ek net. Wol kin men jin ôffreegje: hwat kin ik fan in oar leare? Nou't de bilangstelling foar toaniel oer it generael achterút giet en in selskip as Tryater in swiere dobber hat om'e holle boppe wetter to hâlden, nou komt de fraech op: binne wy wol by de tiid? Dat hoecht net to wêzen in slaefsk folgjen fan alles dat nijmoadrich is. Mar wol: each hawwe foar it plurifoarme fan ús maetskippy. Net allinne it âlde rippertoire bringe foar de lju dy't dochs wol komme, mar ek hwat foar de bern, de âlde minsken, de lju dy't der net in reis foar oer ha. It théater sil mear de strjitte op moatte. En dan by need mar mei de pet der by lâns. De hippy skammet him net en forkeapje de selsmakke sieraden op'e strjitte. Yn Londen op'e merke fan Petticoat Lane giet sneintomoanne in fiif man sterk dixieland orkest op en del, de draeioargelman yn Ljouwert skammet him ek net foar syn wurk. It théater moat ta it folk brocht wurde, sil it bistean bliuwe. It plak fan'e skriuwer as literator komt dan in fraechteken achter. Soene der in bulte wêze dy't it slim fine?