Trotwaer. Jaargang 3

[p. 10]

Leo Popma/
As yn in warige spegel.

Paulus Akkerman. It roer út hannen.
Osinga, 1968 (K.F.F.B.)

Dizkear kin men der net foarwei. Siz dat der har omstannichheden foardien ha dy't jin twinge de oandacht to rjochtsjen op dingen dy't gewoanwei, út harsels net yn it each springe. Dat seit op himsels noch neat oer de appresiaesje. It is mear in saek fan forskil yn achtergroun, skiednis, libbenswize, generaesje en gewoan ynteresse. En dan is der ek de frees foar it gefaer kriteria oan to lizzen dy't nearne nei roaije, it skeppen fan forhâldingen dy't net bistean. Jins réaksje koe ris ynjown wêze troch in searje (foar)oardielen dy't oan it doel fan de saek yn kwesty foarbygean, en dy't dêrmei langer net nijsgjirrich is.

De folksliteratuer stelt har eigen wetten en soe dêrneffens bioardiele wurde moatte. De skriuwer en de lêzer forstean elkoar, men moat har yn har wêzen litte. It feit dat men mei beide gjin affiniteit hat b.g., soe nammersto mear in reden wêze moatte om jin op in distânsje to hâlden. It foarbygean, oars, oan de yndividuële produkten fan folkslektuer yn dit tydskrift b.g. is in foarm fan respekt foar de skriuwer dy't - foaral yn it lytse literatuer - mar al to faek yn in literair kader pleatst wurdt dat er sels net ambiëarret.

Hawar, it dizenige oergongsgebiet is great. En hwat oare faktoren spylje net in rol om de grinzen út to flakken? It materiael, de ‘littera’, de tael en nou ek de offisiële wurdearring, bliuwe mienskiplik en dat jowt kânsen genôch op misforstân.

De takenning fan de Gysbert Japicxpriis oan Paulus Akkerman is dêrom hwat in misser, omt Akkerman better fortsjinne. Arguminten genôch om him to earjen, foar: syn produktiviteit, de útbylding fan in stik sosiael libben fan

[p. 11]

greate folksgroepen, it formeits en de werkennen fan generaesjes, de popularisearring fan it skreaune wurd en de eigen tael, de forstjintwurdiging suver fan de anonime klibers by it officium, folle net genôch. Dêr hie al earder yn forsjoen wêze moatten!

Mar krekt dizze priis forgreatet de kâns op in foutive biljochting fan Akkerman syn wurk en syn plak yn de literatuer. Hwant moat men, it rychje yllustere nammen de jierren troch nochris bylâns trêdzjend, net konkludearje dat dizze hommage de skriuwer en syn publyk útelkoar driuwt? En sa ûnbistindich kin it karakter fan dizze priis net wêze of men wurdt twongen Akkerman syn wurk op biskate wearden to hifkjen.

De roman It roer út hannen, ien fan de titels dêr't yn it jury-rapport oer praet wurdt, jowt stoffe genôch foar in stikmannich kanttekeningen.

De kaei ta de populariteit fan Akkerman syn wurk is, liket my ta in kollektyf selswerkennen. Hy nimt, hyt it, de minske skerp op en biskriuwt him yn de ûnderskate sitewaesjes fan syn eigen wrâld. Akkerman hâldt syn folk de spegel foar dêr't party lju harsels yn weromkenne. Dy konfrontaesje mei de delslach fan it eigen bistean prikelet de selsbiwustheit. Mar likegoed bringt dat sicht op eigen formidden dyselde lju hwat yn ûnstjur, tinkt my: de aep foar de spegel wurdt pûr omt er dy oare wrâld net bineikomme kin. Men neamt humor hwat faken mear net is as ûngelokkich geknoffel út klearebare forlegenens. My tinkt dat dy wurdearring, krekt troch it folk dat Akkerman yn syn boeken útstalt, in wûndere forminging is fan in bisykjen ta selsrespekt en in demonstraesje fan forhûddûke wêzen.

Kin men dy werkenning noch posityf bisjen, likegoed fynt men hjiryn it elemint fan de fortekening en mislieding. Hwant alhoe werkenber de underdog seit him yn dit wurk werom to finen, my wol it net oan dat er ek fan gedachten is dat er syn bilangen fordigene sjocht. It réalisme fan Akkerman bliuwt stykjen yn it forslach fan de yntylt, de lytsens en de ynbannigens. Hy stekt gjin hân út om de kliber in paed út syn rânzige negorij fine to litten. It deart jin oan, dy mishipte dierewrâld, dêr't de kjimmen fan dialooch en emoasje yn forwâdde wurde troch de skriuwer sels. It is fornederjend to sjen hoe't it folk dom holden wurdt, to loai bifoun om yntellektueel syn bifrijing to bifjochtsjen. Gjin grevel kréativiteit dy't it bistean ombûcht en it alteast in bytsje mear bistjûrber makket. Alle defaitisme is my dierber, as de tiid en it formidden en de binypte histoary fan dizze persoanen my dat mar dúdlik meitsje.

Mar hwat bart? Yn It roer út hannen dat yn 1968 forskynde, fiert Akkerman in wrâld op fan fjirtich, fyftich jier forlyn. En mei hokker doel? Men kin wier net sizze dat yn dit boek in stik sosiale yndividuele of regionale histoary oan ús generaesje trochdien wurdt. Kin men der eleminten yn ûntdekke dy't as oarsprong fan hjoeddeiske forskynsels to bineamen binne? Amper. Foar it hoe en het sil men werom moatte nei de skriuwer. En moat dan blike dat de tiid dêr stean bleaun is en dat it forline doel op himsels wurden is?

Dizze roman is it forhael fan de stege, drege middenstander Geart Kroaneman, dy't it sa goed allegearre foarelkoar mient to hawwen, en dan de tsjinslaggen oer him kommen sjocht: it twongen houlik fan in dochter en fuort dêrnei har skieding, in skoansoan en in eigen soan oan'e drank - ja

[p. 12]

altyd noch! -, it forstjerren fan syn frou, it ûntfytmanjen fan syn saek troch de bern, it doelleas rintenierjen en mei it âlderwurden it tanen fan syn ynfloed yn doarp en tsjerkeried. Oant de dea der op folget.

It wrâldbyld sa't dat yn it wurk fan Akkerman nei foaren komt is statysk en dêrfandinne misliedend. Hat de konjunktuer ek de minst bidielden hjoed-de-dei net in kânske jown om har kachel langer net mei turf stoke to hoegen? Mar de turfskippers farre noch foarby! Alhoefolle kwaliteiten men dit wurk tadichtsje wol, dit statyske en retrospektive komt dan faeks oan in biskaet folkssentiment tomjitte, mar it is bisiden de wierheit. It diskwalifisearret de minske, it kontinuearret de degradaesje ta slaef, ta underdog, dy't net de geastlike kapasiteiten liket to hawwen om der in bytsje oan to dwaen. Moat sa dy minske ek wêze om Akkerman oan it skriuwen to hâlden?

It plak fan de skriuwer tsjin syn persoanen en dy har sitewaesjes oer wurdt jin noait rjocht dúdlik. De komposysje fan dit boek is rommelich, it forhael wurdt op gong holden troch it oaninoar breidzjen fan losse feiten en oerflakkige gedachten. De réaliteit wurdt net út forskate hoeken wei biljochte, hwat kompositorysk wol de opset blykt to wêzen, ek net troch de ûnderskate karakters makke; as in einloaze swart-wyt film wurdt de rôlle ôfdraeit. Fan montaezje en hwat nuansearring is gjin sprake. Forrassing, persoanlikheit, durf of bisieling, men siket der forgees om.

Alle seizoenen krije har gerak: ‘Der fearen wer skippen troch de Geeuw, by Hindrik Hoatses siet in ein op 'e koer, de winter wie oer’ (s.81). Gjin detail wurdt forgetten: ‘alhiel tolider slein kaem er thús mei de ring yn 'e beurs’ (s.88).

En dan de ûndúdlike morael: ‘hwat straft dit kwea him swier’ (s.11); ‘hja bea net. Dit moast hja ommers sels dwaen?’ (s.46); ‘Hy wie wend rjocht op it doel ôf to gean, alles nei syn hân to setten, mar dit wie in útsûnderlik gefal. Dêrom moasten hja ek útsûnderlike middels to baet nimme’. (s.95).

De goeden en de kwaeden binne oan 'e ein ta ûnforsoenlik: ‘De bern skriemden, Minne ek. Houkje en Wibe net’ (s.205).

De persoanen bliuwe skimen hwaens hâlden en dragen allinne út de typearring to forklearjen is, net út psychologyske motivearring. De omkear fan Kroaneman b.g. (s.106) as it giet om de jildliening oan Wiberen Jeninga wurdt nearne út dúdlik. En krekt it ûntbrekken fan elke motivaesje forsterket de ûndúdlikens oer it plak fan de skriuwer op it stik fan de eigenwille en it hûchelachtige yn de haedpersoan. Of moat men dit allegearre mar forjitte en gewoan sizze, dat dat der allegearre neat ta docht?

Stilistyk is dizze roman ek de swakke kant neist. De sterke epyk, dêr't ditsoarte fan réalisme it fan ha moat, wachtet men oan 'e ein ta forgees op. De situearring fan de hanneling hat hwat toanielmjittichs en mist de linige bûgingen dy't de spanning der yn hâlde: ‘Op in sneintojoun op bisite by de Hettinga's’ (s.98); ‘De troudei!...’ (s.121); ‘Lilk yn 'e hûs, Boukje forslein fan it hiem’ (s.116).

De eksklamaesjes binne net fan 'e loft likemin as de retoryske fragen: (s.153-3x) ‘Dat hja der by weifalle moast’; ‘Dat in nacht sa skriklik lang duorje koe’; ‘Dat him dit nou oerkomme moast’.

Mear noch as stilistyske earmoed giet it hjir om de meagere psychology en it

[p. 13]

kenlik ûnformogen om de gefoelswrâld fan de persoanaezjes oer to dragen yn in suggestive réaksje op de aktuele sitewaesje.

Hwant der binne oansetten ta tragyk genôch. De passaezje b.g. (s.173 e.f.) dat Kroaneman him réalisearret dat er winlik út 'e saek set is troch soan Hette en foaral dy syn frou, en Hette him dochs wer rieplachtet, dat momint hie wier in hichtepunt wurde kind. Mar ek dy kâns giet forlern by gebrek oan djipte en útwurking. Kroaneman giet romleas ûnder in lyts, ûnbinullich middenstanderke út in forline tiid. Mar as de skriuwer him op dat stuit noch ôffreget: ‘Hwa soe útmeitsje, oft er woun of forlern hie’ (s.204), freget men jin ôf hwer't er dan in hiel boek lang op ta arbeide hat. Dêrmei bringt er syn lêzers op 'e doele. To faek slacht er as taskôger de bek der yn, hwer't er as skriuwer krekt it forhael syn gong gean litte moat, dêrfoar hat er sels de hân hawn yn de oarsprong dêrfan.

Dy passiviteit al dat wachtsjen en stinnen, dat om 'e hite brij hinne rinnen: ‘moarn mar werris sjen’; ‘mar ôfwachtsje’ ensfh. komme fiersto faek foar om yn de funksje dêrfan leauwe to kinnen. Lâns de persoanen hinne wurdt men nei de skriuwer forwiisd.

As it nypt, yn dy sitewaesjes dêr't men fan de lju in bislút forwachtet, in biwuste kar in yngripen yn it fêstroun bistean, lit de skriuwer it ôfwitte en lit er syn minsken slûpe: ‘oars moatte wy aenst mar op bêd’ (s.152).

Sa slút de sompe fan ûnwittendheit en ûnfrijheit him wer boppe de hollen fan Akkermans folk.

Hy slagget der faken net yn de webbe to spinnen, it komplot to smijen, de gedachten en yntinsjes krúse to litten. De dialooch bliuwt stykjen yn herhellingen, heechút wurdt der hwat meagere ynformaesje yn trochdien om it forhael fierder to dragen. Mar as ynstrumint om de yntellektuele en emosionele forbiningen ta stân to bringen, wurdt de dialooch amper brûkt.

Wadman skreau tweintich jier lyn yn Kritysk Konfoai nei oanlieding fan Akkerman syn It Freark Jabiks Folk oer it geheim en teffens de tragyk fan it fryske skriuwerskip: ‘it net boppe it nearzige, lytse fan eigen hûs en hiem útkomme kinnen. Tusken kammenet en jarrebak, sa soe men in great part fan de fryske skriuwerij yn in formule biflappe kinne. Greater deugd as it “krekt sa't it is” kin in skriuwer in lêzer net dwaen. En it sil wol sa wêze moatte’.

Sûnt liket der wol hwàt foroare, foaral yn in biwuster ûnderskied tusken forskate ‘literaire’ uteringswizen en pretinsjes (al hat it dêr by dizze gelegenheit wer in bytsje fan, nei't it liket). Mar foar Akkerman syn populariteit is dizze typearring altyd noch de forklearring, liket my ta.

En Van der Ploèg herhellet yn 1966 yn in bisprek fan Each om each nochris: ‘Mar ik skriuw hjir ek oer in boek dat likegoed fjirtich jier lyn skreaun wêze kind hie’. Sa is 't mei It roer út hannen wer.

Sjoch, by hwat fortsjinsten ek, mar dit is de réaksy bikroand. Net allinne literair, mar slimmer: ek sosiael, histoarysk en kultureel. It paternalisme, it taboe yn meartal de xenofoby, it defaitisme, de regionale en sosiale minderweardichheit wurde yn Akkerman syn negoasje as hjoeddeiske keapwaer oanpriizge. En dat rjochtfeardige in hommage mei alteast mear ûnderskied.

[p. 14]

Mar werom nei it bigjin: sá kin men Akkerman ek lêze. Dat nimt net wei dat in ‘nasionale’ wurdearring op syn plak is, al hie dat dúdliker kinnen. De subjektive earlikens en it ûntbrekken fan elke literaire pretinsje jowe dit wurk in hwat oerrompeljende direktens. Hwat men yn dizze roman faeks mist, fynt men yn de forhalen - de favorite foarm fan Akkerman, tinkt my - sterker en oertsjûgjender werom: in primitiviteit, yn de bitsjutting fan oarspronkelikens en in libbenskrêft, dy't oer de swakke plot faek hinne, minsken makket dy't werom kend wurde troch greate mannichten. Gauris as yn in warige spegel. Mar it is mar krekt hoefolle men sjen wol.