Trotwaer. Jaargang 3

[p. 59]

Ph.H. Breuker/Ik hearde der net by

Tjitte Piebenga: De rook fan Mesjester; Boalsert, 1970

Fan de fjirtjin forhalen út de bundel De rook fan Mesjester datearje de earste trije út 1958 en 1959, de oaren skreaun tusken 1964 en 1970. Dy âldste forhalen skaeije der hwat út: Buona Sera en It petear steane yn'e hy-foarm en spylje net yn'e bernetiid lykas alle oare stikken, wylst Omke Douwe in losse searje yndrukken is. Dochs is yn dat lêste forhael al de gefoelich waernimmende jonge oanwêzich, dy 't sûnt 1964 de haedfiguer wurdt yn forhalen dêr't er of mei ûnderskate foarmen en stadia fan jeugdseks, òf mei de konsekwinsjes fan syn heit syn Dútskgesindens konfrontearre wurdt, of noch algemiener steld: mei in itsij lokjende, itsij ôfstjittende, mar altyd in him frjemd bliuwende oare wrâld. De forhalen binne skreaun fanût de ik dy 't de jonge is, en nearne fornimt men de man dy 't dat jonkje wie. Alhiel yn oerienstimming dêrmei is it, dat dy ik registrearret en net interpretearret, dat de forhalen (oer 't algemien) gjin dúdlik ein hawwe, yn 'e ûnfolsleine doetiid steane, en (op ien nei) chronologysk oardere binne: der is fan yntegraesje, oplossing, ôfsluting of sokssahwat gjin sprake. Omt boppedat uterlike spanning ûntbrekt, binne dizze proazastikken earder sketsen as eigentlike koarte forhalen.

De jonge is nochal passyf. Hy docht út himsels net folle, stiet mear as ien kear by 't wetter to spegeljen as de oaren him oerfalle. Sûnder him to forsetten lit er it oer him hinne komme. Soks is net altyd like oannimlik. Men soe dochs forwachtsje dat sa 'n jonge de kant fan syn heit keas, of mooglik ek - al is er dêr hwat jong foar - dy heit krekt hate. Ek yn de seksforhalen hâldt er him

[p. 60]

wol ris hwat ûnnoazel, steurend slim nei myn bitinken yn De rook fan mesjester en Sturtsjebrek. Yn it earstneamde forhael wit er blikstienderse goed hwat foar fint dy Herman is as er by him yn 'e auto stapt, mar net in tel prakkesearret er deroer hoe 't it ôfrinne sil. Yn Sturtsjebrek is de ik mei in stel jonges it lân yn to polsspringen, mar har ûndûbelsinnich geile dwaen en litten lit him sa kâld as in stien, hwant hy snapt der neat fan sa 't hjit. De skriuwer liket hjir slachtoffer wurden to wêzen fan syn dúdlike tsjinnichheit yn it werjaen fan oare dingen as de sichtbere. Op himsels is dat in bêst ding. Der wurdt net sein dat immen dit of dat hat of is, mar hy is it of hat it. It bart hjir lykwols sa konsekwint, dat der psychologyske ûnwierskynlikheden ûntsteane. Nammers ek de mooglikheit om spanning sawol as ienheit tusken de inerlike gesteldheit fan de ik en it gedrach fan de oaren to skeppen, bliuwt troch it negearjen fan tinken en fielen fan de headfiguer ûnbinutte. In útsûndering moat makke wurde foar Heit wie der net by, dêr 't it krektoarsom leit.

De tipearring fan de tsjinspilers is net frij fan iensidigens en stereotipy. Sy wurde fan de bûtenkant biskreaun neffens har gedrach en uterlik. De skriuwer hat in dúdlike foarkar foar it lêste, en der kin neat sein of dien wurde, of men lêst hoe 't de persoan yn kwestje der útsjocht, krekter noch: hoe 't er sjocht. Nou leit sa 'n - biologearre soe men hast sizze kinne - oandacht fan it warleaze slachtoffer dat de ik gauris is foar syn beulen wol yn 'e reden, mar de biskriuwing dêrfan is to faek op harsels en troch herhelling to krêfteleas en soms ek net sûnder tsjinstridichheden. Sa wurdt der binnen it forrin fan twa bledsiden fan Hoatse yn Kooks sein, dat er gnysket, guodlike eagen hat, hwat lake, fyntsjes glimke (hwat fan efteren to sjen is oan syn rêch!), ynienen bigoun to laitsjen, net ynhâldde fan laitsjen, hikke, ynienen ynhâldde en mei greate troebele eagen seach, dat syn eagen gluorken, dat er hastich sykhelle en fyntsjes glimke. It withoefaek foarkommende glimkjen kin gauris better gnyskjen foar lêzen wurde.

Foar in part binne dizze biswieren ek it gefolch fan it bernlike perspektyf dêr't de dingen yn sjoen wurde. Sûnder berne - eftich to wurden, is it de skriuwer bêst slagge en ming him net yn it forhael fan de fortellende jonge. It is sykjen om him op dit stik fan saken op flaters to trappearjen. It steurendst fyn ik if brûken fan eigennammen. Yn Boartsje mar is der neat op tsjin dat der oanienwei fan menhear Dekker praet wurdt en net fan hy: it fatsoenlike Fryske gebrûk wol it krekt sa hawwe. Mar yn de measte forhalen leit it oars. Dêr wurde eigennammen en pronominale oantsjuttingen sûnder sin troch elkoar brûkt en past de neamende foarm net by de jonge. De skriuwer kin it ek allinne wêze, dy 't Omke Douwe bigjint mei: ‘It wie it needlot dat my oan dizze man yn 'e hannen joech (...)’, sûnder dat wy fierder hwat fan him bispeure.

De tael is ek dy fan it bern: de sinnen binne ienfâldich, byldspraek ûntbrekt sa goed as. Op ien punt lykwols leit it oars. Ofsjoen fan Sturtsjebrek dêr 't de dingen planút by de namme neamd wurde, sa 't grif bern dat dogge (of tinke),

[p. 61]

brûkt de skriuwer foar geslachtsorganen en - hannelingen eufemismen, hoe - ‘waerm’ oft er syn haedfiguer ek wurde lit.

Greater binne myn biswieren tsjin de bou fan 'e forhalen. Yn it algemien sit der to min spanning of foroaring yn, hokker ûntbrekken namsto slimmer is, nei 't der mear herhelle wurdt. Yn Buona Sera wurde fjouwer drankgelegenheden bisocht, yn Boartsje mar trije dagen biskreaun yn it selde lytse rountsje fan minsken en sitewaesjes. Yn Engel des verderfs wurdt de ik, sij it troch forskillende jonges en yn oare omstannichheden, oars net as hieltyd mar wer narre en slein, en yn Hoantsjepôlle wurdt binnen twa bledsiden seis kear praet oer rokken en hwat der al of net ûnder to sjen is, en dat is literair sawol as yn werklikheit to folle fan it goeije. Better hie west ien sitewaesje to nimmen en dêr safolle mooglik mei to dwaen. Dan noch bliuwt it gefaer fan wiidweidigens bistean, lykas bliken docht út de biskriuwing fan ljocht yn Bakker hat ek bern en fan Hoatses uterlik yn Kooks. Sels formulearringen wurde herhelle. Der is al wiisd op foarmen fan glimkjen, en it foel my ek op by de prachtige karakteristyk: ‘Hindrik jakkere hoekich en bryk oer de greide (...)’. Neist herhelling is der ek losse oanienskeakeling. Kikkerts en Flaggen falle yn twaën út elkoar. Ynkoherinte episoaden binne de ynsektesikery yn Stursjebrek en yn De rook fan mesjester it forbliuw op 'e Ryp. Derfoar oer stiet it gearbinende gebrûk fan byldrym. Sa hopet de ik yn Kikkerts dat Hindrik út 'e beam yn 'e izeren punten fan it stek ûnder him falle sil, foar 't er de opblaesde kikkerts oan it toutsje hingjen sjocht. Yn Heit wie der net by rime it dangeljen op 'e strjitte fan de jonge en it sjokken fan 'e kolonne soldaten, en yn Hoantsjepôlle de doelleaze bukssjitterij yn 't bigjin en de healbakken pielerij letter.

It liket my ta dat de neamde psychologyske en kompositoaryske tokoartkommingen ienselde oarsaek hawwe: de skriuwer hat syn materiael to min forwurke. Mear fisy en seleksje hiene de forhalen hechter en oertsjûgjender makke. Oft de autobiografyske ynhâld dêr debet oan is, bitwivelje ik. Heechút forhalt in skriuwer dêrtroch earder yn sa 'n fout, as hwannear 't er in fiktyf forhael makket. Dat Piebenga oars kin, biwiist it ek autobiografyske Heit wie der net by, dat neffens my in pûrbêst forhael is. Dêr is hy der by.