Trotwaer. Jaargang 3

[p. 53]

Josse de Haan

- PEINS -
‘Doarp yn frjentsjerteradiel (343 ynw.). Lânbou, fétylt. Herf. Tsjerke (12e ieuw?, faek foroare). Bis. Beuker -, en iepenbiere skoalle.’ Fryske Ensy.

Mear kin de Fryske ensyklopedy der net oer sizze. It sil dus ek wol net folle méár wêze. As men der lykwols berne is, of wenne hat lykas TJITTE PIEBENGA is it fansels wol in frekt lyts bytsje. Blykber hat Piebenga it sa oanfield en oan it doarp Peins in diminsje mear jaen wollen as de sluchtweihinne saeklike ynformaesje yn in ensyklopedy.

Maeije 1971 is it doarp Peins poëtysk forivige troch in bondel (tsje) fersen fan Tjitte Piebenga en tekeningen fan Wim van der Veer. De ynhâld bistiet eksakt út 10 teksten en 10 tekeningen plus noch in side biografyske ynformaesje oer Piebenga/van der Veer.

Oer útjower, oplage, priis en datum fan forskinen wurdt neat skreaun. It boekje sil wol yn eigen bihear útjown wêze. De rekken foar 1 eks. wie f 10 heech, guodkeap fansels, hwant myn sinjearde en nûmere eksimplaer (31) is oer in pear jier bibliofyl fast wol it trijefâld wurdich. En soks is aerdich foar minsken dy 't forslingere binne oan gekke boekjes. Boppedat, in mins bliuwt snobistysk, netwier?

It is lykwols in tryste saek dat der yn Fryslân sa 't liket allinne noch mar boekjes útkomme kinne foar in selekte groep minsken dy 't sa 'n ding nimme a). omt it yn 't Frysk skreaun is; b). omt se forslingere binne oan aerdige boekjes. It teksttekeningenboekje fan Piebenga/van der Veer is der it safolste biwiis fan tocht my: der stie gjin útjower ré om it út to jaen, en twaddens biwiist de priis fan f 10 it eliteaspekt. Ik siz perfoarst net dat de priis to heech

[p. 54]

is omt der mar 10 fersen yn steane, allinne, ik konstatearje al dat it útjaen op dizze wize gjin inkelde positive bydrage leveret ta de problemen op it mêd fan útjaen fan Fryske literatuer. Oant salang der gjin konsintraesje komt fan útjowers, skriuwers en sliters sil der gjin byt foroarje.

Tjitte Piebenga en Wim van der Veer hawwe wol de Fryske literatuer ien eks. Poëzij/tekenwurk mear jown, mar hawwe tagelyk deselde literatuer fierder it isolemint yn treaun. Piebenga as twadde foarsitter fan it skriuwersboun soe witte moatte (hy sil dochs de diskusje yn 'e lannelike VVL folge ha, nim ik oan) dat it eliteaspekt fan literatuer krekt de dea fan dyselde literatuer wêze sil. Syn bydrage yn 'e foarm fan de bondel ‘PEINS’ bringt dit ôfstjerren tichterby.

In pear moanne lyn krige ik fan beide auteurs in stensil hwert de bondel ‘Peins’ yn oankundige waerd. Foar in tsientsje mocht ik der op yntekenje. Ik haw it om twa redens dien; a). ik bin gek fan boekjes; b). ik bin berne yn Peins. Mar tagelyk mei it retoernearjen fan it yntekenbriefke haw ik de hearen wiisd op it eliteaspekt fan it útjaen op dizze wize, en har frege hwat sij tsjin hiene op bgl. in koöperative útjowerij. Men soe forwachtsje fan in twadde foarsitter fan it skriuwersboun dat hy ynsjen soe dat allinne de skriuwers sels yn folsleine gearwurking en solidariteit in fûst meitsje kinne tsjinoer de ekonomyske wetten en it publyk. Ek subsydzjetechnysk soe men faeks better wurkje kinne.

Lykwols it boekje is my wol tastjûrd, mar op myn fragen ha 'k gjin andert krigen. Fansels ik bigryp it tige skoan, it proses abma - smit hat in soad tiid fretten. My tocht dat der wichtiger saken oan 'e oarder wiene as oanklachten oer mislediging en soksahwat. In yntsjinjen fan in oanklacht wiist ommers dúdlik op in tokoart oan polemysk formogen, en tekent de klager al hielendal. Dat konstatearjend giet men dochs wer oer ta de deistige gong fan saken, dat wol sizze, hoe krije wy de boeken hjir yn Fryslân better, flugger en ekonomysker op 'e merk! Ik leau net dat de bondel ‘Peins’, ynklusyf de goedwollende Mesenas de wei is.

Lykas boppe al skreaun is, bistiet de bondel út fersen (teksten) èn tekeningen. It sil yn 't foar net de opset west hawwe om in kongruïnsje to kréearen tusken fers (tekst) en tekening. It to opsetlik binen fan tekst oan tekening, of it omkearde, soe ommers mar al to faek útrinne kinne yn in forkrampte rederikerij en yn in biheinen fan de kreative frijheit.

De bondel ‘Peins’ hat dy (to) opsetlike forbining net, alteast hwat de teksten oanbilanget. Earder soe men tinke moatte dat van der Veer de tekeningen by de teksten makke (byelkoar socht) hat en dan allinne in doarp foar eagen hawn hat. Rounút sein: DE MONOTOANE FORFEELSUMENS SLACHT JIN NEI DE FYFDE TEKENING AL TOMJITTE. As je de eagen ticht dogge nei de tsiende fleane der allinne noch hwat swarte fegen lâns de eagen. Originaliteit en fantasije binne yn dizze feechsels fier to sykjen. Echt min

[p. 55]

[p. 56]

binne de nûmers, 2, 3, 8 en 10. De hjirby ôfprinte nûmer 7 fyn ik noch ien fan de bêsten.

As de tekeningen bidoeld wiene allinne om it boekje noch hwat fisuele rêchbonke to jaen, dan kin ik net oars konkludearje dat it in misse slach west hat. Binammen nou 't Piebenga mei syn fersen in saekliker (oare) manier fan poëzij (teksten) lansearret. Droegere, minder iensidiger tekeningen hiene in oanwinst wêze kinnen. Nou docht it tofolle tinken oan bgl. 20 1 Shell bezine plus in skulp foar de bern.

De teksten nammentlik bin 'k foar it measte part wol wiis mei. Op himsels seit dat ek al wer neat omt der mar tsien fersen binne. Ek dat fyn 'k in bytsje to frijbliuwend. Hwêrom net in 25 of in tritich fan soksoarte teksten? Dan ommers hie men in hwat dúdliker byld krigen fan 'e wegen dy 't Piebenga ynslaen wol. Nou moat de lêzer it dwaen mei in pear oantsjuttings, tige nijsgjirrich, mar hy hie faeks graech mear ha wollen. Hat de skriuwer him der net hwat al to maklik ôf makke? Hat er net hwat al tofolle haest hawn om it boekje op 'e merk to bringen? Ik bin der net wis fan, en it is ek in saek fan de auteur sels. Ik konstatearje lykwols al dat ek it boek ‘retoer juster’ op my deselde yndruk makke: to fluch, to oerflakkich en tomin ôfstân nommen fan de achtergroun.

Hwat yn de tekeningen totael ûntbrekt - it forrassingselemint - hawwe de teksten gjin brek oan, bgl:

‘BAVIUS FLOKT TSJIN DE KIJ, DY 'T BALTE
TROCH IT LUD FAN DE AMERS HINNE.
AENST LIEDE DE KLOKKEN EN BIGJINT IT
TSJERKEFOLK TO RINNEN.
YN DE JAPANSKE KERS KOERE DE DOUWEN’

Om fan flokken oer de tsjerke hinne (wol logysk) yn koeren oer to gean, moatte je de relativiteit fordomd goed oan field ha. Sokke humor - en de goeije poëzij (teksten) kin der net sûnder - is essensjeel foar in tekst of in fers. Piebenga hat faker dizze navrante, ironyske oergongen yn syn teksten delsetten. Ek bgl. yn it fers fan (oer) de boade:

‘TSJALLING GIET FAN HUS NEI HUS. HY
LAKET NET EN GULT NET.
ALDE MAEIKE HAT FANNACHT DE HOLLE
DELLEIN. DE FAMILIE IS DIEP BEDROEFD.
SNEON IS DE BIGRAFFENIS’

De skriuwer hat mei de rigels ‘laket net/gûlt net’ en ‘de familie is diep bedroefd’ yn in pear streken de hiele tastân sketst. As der eartiids sein waerd: ‘sjoch der is ek wer ien dea’, dan bidoelde men, ‘sjoch, dêr rint Tsjalling wer’, en Tsjalling wie de boade. Tsjalling stie foar ús as bern yn forbining mei

[p. 57]

it lyk, de deade.

Doe 't er sels dea gong, ha 'k allinne mar oan dy iene kear tocht dat er slim lilk wie. Nei syn resytal - miskien wie 't maeike wol - bleau ik him rjocht oan sjen, en doe: ‘wolle jo in kwartsje Tsjalling?’

‘Fâl dea dou’, sei er. Ik tocht by mysels, ‘ja fansels ûngelok, dan hiest wer in dei frij’.

Sa wie Tsjalling, en Piebenga hat him goed tekene: ‘hy lake net, en hy gûlde net’. In magistrale typearring fan in figuer út in doarp fan in tweintich jier lyn, ek nei to fielen troch minsken dy 't him net kind hawwe. Der wiene in soad Tsjallings, en miskien noch wol.

It wurdt sa njonkelytsen tiid dat Freark Dam fan 'e hoantsjepôlle tusken Peins en Skingen in foto meitsje lit, hwant ek nou wer wurdt dizze oarde fan bidjêr/wille/spûkerij/boarterij/ frijerij troch Piebenga hiel essinsjeel brûkt (yntrodusearre yn ‘de rook fan mesjester’). Foar Piebenga skynt dizze pôlle wichtiger to wêzen as bgl. Koartehimmen om mar hwat to neamen, en ik kin 't my skoan yntinke:

‘SLEAUWE SUK. JUSTER HAT SE WER MEI
SJOUKE NEI DE HOANTSJEPOLLE WEST.
SE HIE IN ROSE BROEKJE OAN’

Ik wit perfoarst net oft Suk rôse broekjes oan of net oan hie, hwant ik bin noait mei har nei de hoantsjepôlle west. It seit lykwols wol hwat oer de bidoeling fan it ferske as sadanich: it jowt de essinsje wer fan it allinne - wêzen op 'e hoantsjepôlle. In rôse broekje! Net, se hie dikke boarsten of se woe net neuke. Né, in rôse broekje, dêryn leit alles bisletten. En tagelyk seit it hwat fan de skriuwer dy 't it hearde fan Sjouke. Net hy gong mei Suk, né, hy wist it fan Sjouke (selde problematyk yn ‘de rook fan Mesjester’).

En nou leau 'k dat ik mei ‘Suk’ bilânne bin yn ien fan de problemen fan dizze teksten fan Piebenga. Ik nim nammentlik oan dat hy net sûnder opsetsin (sjoch Tsjalling) nammen brûkt dy 't hy oan in persoan fêstkeppelje kin. Lês goed, oan in libjende figuer. De namme allinne al jowt him in (magyske) diminsje mear (foar my jildt dit foar in part ek, omt ik de figuren allegearre kin/kinnen haw).

Yn de tsien teksten fyn ik bgl: gerryt/tsjalling/suk/sjouke/vlaskamp/hindrik/ willem/jetse - maeike/ evert/sjouke/bavius. Ik freegje my ôf, hoe 't de teksten oerkomme - en komme se überhaupt noch oer - as men de persoanen achter de nammen net kin. Dat wol sizze, geane je as skriuwer net to fier (tsjinoer jinsels), nimme je wol genôch ôfstân as je dizze diminsje (dy 't allinne oan jinsels bikind is, en bgl. hjir âld - Peinsers) ynfiere. Mei oare wurden: wurdt it net tofolle doarpsnijs foar de ynwenners fan it doarp!

De skriuwer kin fansels anderje: jimme moatte de teksten objektyf lêze, sûnder to tinken oan persoanen of situaesjes. Dan kin er foar in part gelyk ha, mar oan 'e oare kant moatte je fêststelle dat er sels de achtergrounynfor-

[p. 58]

maesje, habitus, esf. wol deeglik yn 'e tekst ynfiert. It funksjonearret foar de skriuwer sels yn it gehiel. It brûken fan in namme ynplisearret in struktuer achter dy namme. Sa net, dan moatte je nammen à la Schierbeek of Hanlo ynfiere. Yn in roman, in koart forhael of in novelle jowt de skriuwer al skriuwende stâl oan de figuer (namme). Yn in fers (tekst) kin soks minder maklik.

It nimt net wei fansels, dat, ôfsjoen fan dizze problematyk, in great part fan 'e teksten ek sûnder dy achtergrounynformaesje dochs wol to folgjen binne, al bin 't dan soms inkeld notysjes, bgl:

‘FORBEANE TIID, IEN STIK BUTERBLOMMEN.
EN YN 'E BUORREN: IN SNOEK, IN SNOEK
IN HIELE GROUWE SNOEK’

As ik de tsien teksten sa lâns eidzje, dan fâlt my op dat ik de teksten mei de nammen fan de persoanen it nijsgjirrichst fyn (hwat wiist op it ynheljen troch Piebenga fan bûtenliteraire ynformaesje). Ik ûndergean se dúdlik as in delslach fan yn wêzen tige relative situaesjes yn in doarpsformidden. Lullige situaesjes, dy 't like lullich binne as it libben sels.

IK HOOPJE DAT PIEBENGA MEIKOARTEN NOCH HWAT FAN DIZZE TEKSTEN DE WRALD YNSTJURT: IK BIN TIGE BINIJD HWAT FOAR KANT IT UTGIET. MISKIEN NOCH SAEKLIKER EN DROEGER. DE TEKSTEN SOENE FEST OAN SPANNING WINNE. MAR DAN HOOPJE IK AL DAT ER IT SNOB/ELITE-ASPEKT FARRE LIT, OF SOE ER OER SIZ IN 50 JIER IN BOARSTBYLD WINSKJE (HWA WIT OP 'E HOANTSJEPOLLE)? JA, DAN, DAN, MOAT IT MESENAET YN FRYSLAN NOCH NET OAN KANT SKOUD WURDE...