Trotwaer. Jaargang 2

Piter J. de Witte de Vries / De noed mei de tradysje

proeve yn it foarútsjen

De wiffens fan de fryske tael en de swakke posysje dy't harren skriuwers dêrfoaroer ynnimme, meitsje it bidriuwen fan litteratuer yn it frysk ta in nochal ûnnijsgjirrige saek It bihertigjen fan de fryske saek wie fanâlds in taek fan de skriuwer, hwat ek net sa swierrich is yn to sjen hwannear't steld wurde kin dat it aparte karakter fan de Friezen, hwat yn stân to hâlden en út to bouwen him de biweging ta doel steld hat, syn earste en

[p. 52]

wichstichste utering fynt yn de tael. Dwaende wêze mei in gedicht of in roman krige yn it perspektyf fan de underdog-posysje fan de tael, noch in ektra dimensje. Ofjoen fan de konkrete ynhâld fan it wurkstik, wie it nei de foarm in bisykjen de tael op in heger plan to bringen, hwat doetiids de bitsjutting ynhie de trekken fan it folkskarakter dúdliker út to beiteljen.

Der wie tusken de biweging en de fryske litteratuer in greate ienriedichheit. De beweging kaem op foar it aparte karakter fan in minderheid hwerfan it symboal levere waerd troch de litteratuer. De skriuwer hie fan it bigjin oan, sûnt syn earste letter, syn feste engaezjemint: ‘Hy is in taelstrider, fan natueren en amt,..., en litteratuer is in foarm fan taelstriid.’ (E.B.F. yn ‘Tsjerne’ '54-s347 e.f.) Jit hat de biweging yn in bipaeld tiidrek omsjoen nei hurdere argumintaesje, ‘wittenskiplikere’ soe men hast sizze wolle, en miende yn datselde tiidrek oparbeidzje to kinnen mei in bipaelde wrâldbiweging. Seit jin de tael it measte net mear, wy hawwe yn de skiednis de prachtigste biwizen fan ús eigenheid: it keningryk, de republyk...! Mar folle net genoch moast foar it bigryp folk omsjoen wurde nei in natuerwittenskiplike grounslach: wy wiene by einbislút in eigen ras, blinder! En al binne wy ek tûzen kear it neiteam fan in kloft swalkjende Vikings, dy't hjir fêst net hinne kaem binne omt de ierappels hjir sa best groeiden, en ek net om it moaie waer of foar de moaie froulju - my tinkt der wie oars gjin plak -, mar krekt yn dat tiidrek krige ‘it lân’ syn wenstige populair-mysthyske bitsjutting. En noch altyd is geakunde in leafhawwerij fan de biweging.

De biweging is yn de twade wrâldkriich oan it forkearde ein útkaem en dat net troch de ambysjes fan guon foarmannen allinne, mar moai wis troch har identiteit foar de wrâld oer. Der sil fêst dizze polityke reden by Schurer foarsitten ha doe't hy yn '46 de skieding bipleite tusken biweging en litteratuer en ek foar ús - skriuwers fan '70 - jildt in krityske hâlding foar in formidden hwer't yntegriteit lyksteld wurdt mei Frysksinnigheit. (A. Joustra oer D. Kalma yn L.C. 17-10-70: ‘Mar hy moat dêr hwat yn sjoen hawwe foar Fryslân, oars hie er it net dien. Hwant hy wie in yntegere figuer.’)

De âlde ienriedigheid fan biweging-litteratuer is tobrutsen; proaza en poezije litte harren net biheine ta in funksje yn de taelstriid; it Fryske bloed, hert en aerd gjin ‘must’ mear yn de tématiek.

Binne wy dus foar it forbrekken fan dizze direkte geastlike bân, yn de mear materiéle sfear is har wurk foar ús fan libbensbilang. Mei jit de biweging warber bliuwe en soargje dat de skoalbern allegearre Frysk lêze en skriuwe leare, yn alle tsjerken it Frysk fan 'e kânsel galmet, Jeltsje Das weromkomt by Tryater, de f 100.000, - net al hielendal oan museumwurk weiwurdt, en de trotwaerders har tiidskrift hâlde meije.

De skriuwer, bifrijt fan syn al to botte frysksinnichheit en net mear sa iensidich-stridend engazjeard, (de utering fan bg. Jo Smit yn de Tsjerne july '59: ‘... as ik skriuw bin ik sels in stikje fryske biweging’ is him as in wiete dweil om 'e earen) is foargoed út syn ivoaren toer delkaem en sjocht hwat forheard nei de strideraesjes en kreauwerijen yn syn eigen wrâldtsje fan útjowers, in Boun, in Rie hwer't hy him langer net bûten hâlde mei. Fansels moatte wy de ynstituten bouwe, as it net oars kin dan mar alternatyf, om ús eigen saeken sels op to rêdden, mar der is gefaer dat dit wrotten om in stikje eigenbilang ús brek oan engaezjemint opfolje moat.

De W.K.F. is úteinset as in pan-artistyke protestaksje tsjin it biliid en de struktuer fan de Fryske Kultuerrie: tsjin dit sletten rountsje ‘kultuer’-pommeranten, dat troch selsseleksje (‘geastlike yntylt’, neffens in formule fan Ts. Visser) en de needsaeklik folgjende ‘Kumulaesje fan funksjes’ (bywitten analysearre en staljown troch J. de Haan yn it twade trotwaersupplemint) tagelyk oer it hiele mêd kultuer har biskie útwreide én in muorre om har hinne luts tsjin kontrôle en krytyske lûden. Werris kaem it ta in oparbeidzjen yn Fryslân út soarte négativyteit, út in kollektyf to skoarsetten tsjin it bisteande. Dizze agressiviteit makket faeks solidair mar net fizionaer. It fuortbistean fan de W.K.F. easket dat tagelik mei it ynfieren fan nije, démokratyske wurkforbânnen, dy't mei inoar oparbeidzje oan opset en útfiering fan in nij bilied oer it hiele mêd Kultuer, dat dêrmei ek in nije fizy op it bigryp ‘kultuer’ oer de geasten wurksem wurdt.

In seksje Letteren as wurkgroep yn de W.K.F. soe dan as earste de taek tafalle en jow foarm en ynhâld oan dizze fizy; in fizy dy't de kultuer tonearsten net sjocht as it bisteande arsenael fan kunstprodukten út it hjoed en/of it forline, ek net as utering fan

[p. 53]

heech geastlik fielen fan guon elite. Kultuer is gjin kwestje fan smaek, sels net fan stân mar de needsaeklike en wurksume entoeraezje fan it kreatyve wêzen dat minske hjit.

Dit klinkt allegear maklikernôch, en bliuwt it by greate wurden en sitearjen fan moadistyske kreten út it noflik yn it gehoar lizzende ‘W.K.F.-kabouter-Axies-Kreamune-Makrobiotyk’-jargon, sûnder fjirdere analyse en motyfearring, dan sil hiel Fryslân oan 'e skouders lûke, - dit mei dan ornaris sa wêze: in karaktertrekje dy't lykwols dan toplak wêze sil - en sil it foar nimmen mear nijsgjirrig wêze en sjoch of't der faeks hwat by útkomt, lit stean hy docht mei.

Is kreativiteit yndie wêzentlik foar de minske, dan mei de wrâld en de minskemienskip jin op it stuit wol tige ûnwêzentlik foarkomme, hweryn nammers it greatste part fan de skeppende krêften tangele sit mei ûnderhâld en forsoarging fan de materiéle needsaek. Kreativiteit is allinne dan mûlk as jins ûmwrâld yn syn gehiel tsjinstber is oan it Idé; hwannear't alles materiael wêze kin en sil foar de wurkseme uterings-needsaek fan de minske. Foar dizze idéaeltastân oer stiet de realiteit fan hjoed: de minske is tsjinstber oan syn ûmwâld, de doelstellings fan syn wurksemheit binne ôflaet fan in needsaek bûten him; yn pleats fan yn himsels it wurkseme Idé to finen is er materiael wurden foar it mechanysk-industrieel ‘Plan’ fan ‘Foarútgong’.

Mei dizze realiteit hawwe wy it to krijen, en wy kinne de wrâld net hielendal de fleksibiliteit ta foroaring ûntstride. Jit krijt it hanneljen, it engaezjeard-wêzen, pas syn sin en wearde yn it perspektyf fan it idéael, dat, en dat moat moai wis wêze as dit alteast net in wrâldfrjemde dreamerij wêze sil, krekt út dizze realiteit to ûntwikkeljen is. De ûntjowing nei it kommende tiidrek fan de ‘homo ludens’ en de ‘homo creator’ kin toneist net oerlitten wurde oan in Liberale ‘frije untwikkeling fan de maetskiplike krêften’ - de Unsichtbre Hân dy't ús mear frije tiid taskouwt, leart ús net dizze ek to brûken - sels net as dizze ‘frije ûntwikkeling’ (yn Marx syn eagen) needsaeklik ta revolúsje fiere soe. De toneisteande oergong fan it ‘Ryk fan de Needsaek’ nei it kommende ‘Ryk fan de Frijheit’ (Fr. Engels) kin nea, biwust likemin as ûnbiwust, in taek of útkomst wêze fan hokker ekonomyske of polityke ûntwikkeling dan ek mar easket it weromlûken fan de minslike energie út de slavernij oan it Systeam, it radikael ynhawwen fan de geast as superieur prinsyp ta hanneljen - de biwuste ynventarisaesje fan de minslike fasiliteiten, yn dit systeam ûnkinber fan him forfrjemde - om hjirmei ta útfiering to kommen fan de radikale foruterliking yn it bouwen fan in wrâld hweryn syn djipste sels him kinber wurdt. Hja easket it foarbyld en it wurk fan de kunstner fan de kratyf ynstelde minske, en de niisneamde oergong markeart in kulturéle revolúsje.

Hwannear't de skriuwer troch de ieuwen hinne syn engaezjemint der oan hie en biwiis dat syn lânslju Friezen wiene mei de wenst dat to bliuwen, hokker kar hat dan de skriuwer út '70 hwannear it sinneklear is dat syn lânslju as minsken mar systeem-slaven binne mei de historyske opjefte dat nèt to bliuwen?

Hwannear't de fryske taelstriid yn de lêste hûndert jier, alteast ta risseltaet hawn hat dat ús tael him ta in literair molotov-koktail ûntwikkele hat, mei in litteraire tradysje foar it greatste part ûntsprute oan de ynspriaesje fan de ‘underdog’, hoe soe de skriuwer fan '70, mei in bytsje konsjinsje, krekt troch dizze tradysje frijsprutsen fiele?

Myn doel wie ûtkomme to litten dat de fryske skriuwer fan tsjintwurdich yn syn bining oan it hjoed én it forline, - de realiteit én de tradysje - alles mei hie oan dizze histoaryske opjefte mei to wurken.

In seksje Letteren yn de W.K.F. hat doel allinne as de greatst mooglike forieniging fan eltsenien dy't opbouend en ôfbrekkend, skriuwend en skôgjend, útjaend, útstjûrend, útfrettend dwaende is mei it Frysk nei de letter, it wurd, it forheal, it tiidskrift, roman en toanielstik, oanfolle faeks mei guon lânslju dy't dit yn ús oare memmetael fikse. In forieniging fan tsjindielen, hawar, mar lit ús net skrutel weze en slút ûnhegeliaens de paradoks bûtendoar.

Yn syn krûdich kommentaer (‘In strang hear’ - L.C.15-10-'70) profeteart N., - neist it oantippen fan sokke bihertenswurdige saeken as it iene litteraire tiidskrift, it ‘magazine’ en wrichtich in biwegingsburo mei aksje-sintrum,- in oplôgjen fan de taelstriid. - Striid giet in skriuwer fan '70 net út 'e wei, mar hwer't de ‘êlde’ taelstriid fan 'e weromstuit dy faeije Trou en Solidariteit brocht ûnder de Bodders - emoasjes ûntsprute oan it biwustwêzen fan deselde tael to sprekken, itselde lân to biwenjen, itselde folts út to

[p. 54]

meitsjen hearre yn it earderneamde tiidrek thús - sil hy him fjirderoan biheine ta it Wurd dat striidt yn syn poeëm, syn novelle, yn syn drama. Wiere, eigentiidske taelstriid freget langer net in Bodders-mentalyteit, mar de kreative ienling dy't de tael ferget om de wierheit oer himsels, oer de oaren, oer de wrâld.

In seksje Letteren kin yn safier meigean mei de formule: ‘skriuwe en de bek hâlde’, (Riemersma) dat, kinne wy ús dochs net stilhâlde, it praet stymelâns wurdt ta it skrift.

okt. '70, Wytmarsum.