Trotwaer. Jaargang 2

[p. 9]

Piter J. de Witte de Vries / It forline op 'en nij

aspekten yn Daniël Daen's fersebondels ‘De âlde en de leave hear, as lead om âld izer’ en ‘Op libben en dea’, yn 1970 útjown by Miedema Pers to Ljouwert.

Wurdt as mjitstêf foar de nijsgjirrichheit fan fersen wol oannommen dat hja it gefoel jaen kinne troch harren oansprutsen to wurden, dan moat der yn de krityk romte wêze foar in skôging, dy't net perfoarst dwaende is om it wurk yn taeltechnysk en histoarysk forbân to bioardieljen, mar in hwat mear subjektive útering is fan it ynhâldlik oerkommen fan de fersen.

Fersen soene bgl., bihalven taeleleminten to wêzen dy't opgaen yn de algemienheit fan it kultuerguod, mear rjochtstreeks in delslach wêze fan trochlibbe ûnderfining - faeks ek in op 'en nij trochlibjen hjirfan.

Sa is it lêzen fan Abma syn bondels foar my earne in sensaesje west. Sels út in otterdoks roomsk formidden koe ik de hiele wrakseling, om de twangbuisen hwer't wy yn ús ‘jeugd’ yntreaun binne, to forbrekken, goed folgje.

It opwuoljen fan it forline mei al syn psychyske fuotangels en klemmen leveret dan net safolle lyryk; wol synisme dêr't de grounslach foar yn de protesthâlding leit dy't djip genôch is om in klacht tsjin it bistean sels yn to roppen:

se hawwe net frege oft ik wêze woe
doe't ik al wie
hjitte koe
samar in namme hie
nou't ik stjer oan mis-bigryp en died
oan 'e rânne ta fan lêsten fuld
waskje se har hannen yn ûnskuld

[p. 10]

Hurd en biskuldigjend oant de lêste letter en nouris net om it forlies fan datjinge hwat djûr wie, mar krekt om it iennichste presintsje hwat de skepper jown hat: de minske oan himsels as in bisteanber, libbenswurdich wêzen.

It wêzen fan dit gedicht is feitlik it wêzen fan de puberteit. It dêr-samar-wêzen hat net mear dy fanselssprekkendheit hweryn it libben fan it bern ynbêdde leit en noch net in sin dy't faeks earst ûntstiet troch it oangean fan forantwurdlike biningen mei de oaren en de wrâld om jin hinne. It libben wurdt net oanfield as im romte hweryn it sels ta ûntjowing komme kin, mar as in lêst hwermei oaren him bilêstige hawwe; it bern is it produkt fan de ûnforstelbere seksuéle forhâlding fan de âlden, wylst it troch it tsjuster dat it taboe oer syn trochbrekkende seksualiteit hinne leit, hjiryn foar itsels skuldich stiet. It is net swier yn to sjen dat de gearstalling fan dizze puberske skuld mei it taboe fan de âlderlike seksualiteit útrint op in psychyske forwurding. Sa is in protest tsjin de unûntrinberheit fan it eigen bistean wol to fetsjen, fral sjoen de ûnmooglikheit útsprutsen yn de iepeningsregel:

se hawwe net frege oft ik wêze woe

Moat it libben dan op oanfraech forstrekt wurde oan - fansels - noch net libbenen (hwa binne dat?) dy't dan ek al in bytsje libbensûnderfining hawwe, lykwols safolle dat hja foar de eare bitankje kinne? It gedicht wol fansels net in pleit wêze foar in soarte ynspraek fan de praefoetalen, mar wol lêzen wurde as in ier ‘De profundis’. It sprekt út in taesten nei de sin, alteast nei in rjochtfeardiging fan it dêr-samar-wêzen.

Der binne in stikmannich fersen yn dizze bondels dy't to krijen hawwe mei dit sykjen nei de oarsprong - in echt tradysjoneel poétysk téma oars - dy't him útere hat as in protest tsjin de selsfornuvering dy't de opfieding oplevere hat.

Dit sykjen nei de rjochtfeardiging fan it eigen bistean giet perfoarst tobek nei de relaesje tusken de âlden, mar forliest himsels dêrby yn de ûneinichheit fan foargeande generaesjes. Dan wurdt it objekt forlein nei de oarsprong fan it eigen ienling-wêzen: foetus. Dit ûnbiwuste, waerme bistean yn mem har ‘skûlliif’ (nij wurd foar ‘uterus’, yn it hollânsk ‘baarmoeder’) bliuwt ús miskien by as de oer-eigenens hwer't wy fan ôfwitte kinne troch oantinken fan de iere bernetiid:

leafde leit as in bismodzge fonkelstien
yn myn hân fan fingers dy't har net kromje kinne mear
fan it bisef forlamme
dat ik leafde wie: ien moannich tatebern
en fan my sels gjin weet noch hie

[p. 11]

As ienmoannich tatebern is de iennige forhâlding dy mei men en dat is leafde; noch is it libben net op him sels mar hielendal út mem en foar har. Dus bistiet de forhâlding tusken dizze ‘twa’ persoanen en is sa libbenswichtich en fanselssprekkend dat hja allinnich mar leafde wêze kin.

Fan dit ‘oantinken’ - foarsafier't hjir in biwust oantinken oanwêzich is - giet de dichter werom nei himsels en sjocht de leafde as in bismodzge karbonkel yn syn forkrampte hân lizzen: as oarsprong fan syn wêzen is hja der noch wol - in fonkelstien hat in lang bistean - mar hja is sa smoarrich wurden en hwat mear is, hy kin der gjin kant mear mei út. De hân dy't de stien fêsthâldt - faeks biwurkje moat - kin de fingers net mear byinoar krije: soe de fonkelstien der aenst samar útfalle? Kin de selsforfrjemding sa fier hinne wêze dat dy ek noch fuortsmiten wurdt, wurde kin?

De eangst safolle forlieze to kinnen forlammet: om it noch gau wer to forliezen.

De dichter giet fan dit ‘oantinken’ út, ek noch fierder werom:

jow my de skopsek wer
lit my genietsje fan it skûlliif
dêrstou myn oanrin yn bigroeven hieste
sa soarchfâldich
dat ik dy der fan fortink
myn libben wold to hawwen

Ek yn dit gedicht wer it langstme nei de oarsprong ta. It bigjin nochris oerdwaen to meijen, mar nou ‘biwust’ hwant... ‘lit my genietsje’. Soe it genietsjen fan it warme skûlliif it liiflik geniet wêze, dan is it bitinken fan mem, har ‘myn libben wold to hawwen’ de ôfslúting fan de wrakseling om it bisteansrjocht.

- Sa soe it fundamint fan it ‘dizze-minske-to-wêzen’ de leafdes-wil fan de mem wêze -

Mar dêr is noch In Oaren Ien dy't wichtich foar it opwaeksende bern wurdt (dan pas): De Heit.

Yn Abma's fersen wurdt it wurdtsje HEIT wikseljend mei in lytse en in greate H skreaun; der wurden dan ek omraek forbannen lein - troch de projeksjelear fan Freud - tusken de ierdske en de perfekte, de himelske heit. Eltsenien dy't Freud syn ‘Unbehagen in der Kultur’ lêzen hat, wit nou sa ûngefear hwer't it mei Abma's religyeuze tinzen op ta giet.

De bundel ‘de âlde en de leave hear...’ wurdt bisletten mei in kreaze annotaesje hwer't wy leare kinne:

projeksje
- fan Sigmund Freud (1856-1939) as psychologyske term yntrodusearre; yn syn analyse fan de psyché (geast) seach er it as in ôfwar-

[p. 12]

mechanisme, as in persoan-eigen helpmiddel fan it yndividu om net alhiel to forsûpen yn it bistean fan alle dei; de projeksje kin alle mooglike ynhâlden hawwe; in protte komt de religieuze projeksje foar: in religieuze foarstelling of yllúzje dy't dan yn de bûtenwrâld fan de minsk yn byldfoarm delset wurdt (projektearre wurdt); sa kin men jin b.g. net tofredenstelle mei de ûnfolkomenheden fan de ierdske heit, mar jin wol in perfek te heit tinke wolle, en in perfek te heit is nimmen-neat oars as (in) god.

........
it is foarby
mei 't hearren fan syn driigjend stappen
yn 'e hwat klomske koken

It is oars net sa'n wûnder dat yn tieden fan it patriarchaet, de tieden dat de man maetskiplik de wichtichste helt fan it minsk-wêzen is - hwat al gau oan de gesinstruktuer to sjen is -, krekt dy learstelsels, religies en ideologiéen gongber binne dy't oanslute op it dogma fan de manlike superioriteit.

Alle relygies mei in transendinte, éthyske god. De patriarchale ynstelling yn ús sékularisearre tiidsbistek steunend jet op de manlike krêft-, seks- en snelheits- many dy't him yn de hjoeddeistige kultuer wiidweidich úterje mei. De idolatry fan de prestaesje, fan de botte telberheit fan jild, fan it sinleaze fan altyd hurder, hieltyd mear, hwant dat is better. Dizze manlike ynstelling is libbensfrjemd troch har bjustere agressiviteit, is lichemsfrjemd troch it brek oan leafde.

Abma's gedichten traepje hurd tsjin dizze fortiezing oan:

ik siz god is dea
en alles hwat dermei anneks is
hjoed haw ik myn heit bigroeven
hjoed haw ik
Myn Heit
bigroeven
leafdeleas.

Mar de fortiezing leit ek yn de man sels. It is syn eigen psychyske konstellaesje, syn subjektiviteit hwer't de wrâld him tsjinoer stelt. Hy sjocht dêryn it wrede fan oarloch, fan de Joadenmoard (‘in misbigryp’) fan it grimmitige fan forkearsûngelokken, fan forstoarne arbeiders.

Yn't koart komt Abma's wrâldskôging hjirop del:

[p. 13]

 

... goed to sjen

 

hoe 't in dizich bûten

 

en 't safolste ûngelok

 

model steane

 

foar gods

 

mislearre diriginsje

De biheining hwer't wy dizze skôging yn set ha - allinnich dy fersen dy't neffens ús it libbensprobleem oanboarje - wolle wy nou net trochbrekke.

Dêrom kieze wy út de twadde bundel dy't oer it generael hwat mear resignaesje toant, noch twa gedichten.

De mear lyryske toan fan dizze bundel koe wolris komme troch de terapeutyske wurking dy't it skriuwen fan de earste bundel ‘de âlde en de leave Hear’ foar Abma hawn hat. It nochris poetysk opsette fan de fundamintele libbensrelaesjes jowt de skriuwer de kans om troch in geastlike wrakseling werom to kommen by himsels en by it libben.

Sa fynt it Sels him Sels werom.

Geande oer it trottwaer, midden yn it libben fan minsken en fan it mykrobistean fan mierkes, flinters en rûpen.

Tsjinoer de lêsten is de libbenshâlding fan de minske dy fan de fordylger, de deatraper. Mar dat is de ‘struggle for life’, dy't - as it libben as sadanich affirmearre wurdt - skuldleas is. It is fansels foar dy beestjes sneu om ûnder Abma's skuon oan har ein to kommen, mar mear rou dêrom dan dizze skuon in kear yn bêd oan to hâlden is nou ek net de moaite wurdich:

der hinget in lyk oan myn libben
ik, de moardner
fan de simmerske flinter
dy't eefkes ta rêst kaem op it trottwaer
ik de fordylger fan tûzenen libbens
leech by de groun
mierkes en boartlike rûpen

fan myn dieden kin ik gjin ôfstân nimme
en krûp nou mei skuon oan op bêd

[p. 14]

Dat Abma sels syn dichterwêzen net fêstprikke wol op syn otterdokse forline - hwat him hochal hwat poétyske flaters kostet as ‘godtstsjinstfenomenologyske fallus’ en ‘kastraesje-eangst’ - mar werom gean wol nei de earste forwurdliking fan it minslik dwaen en wêzen, mei blike út it fers ‘taelhilligen’:

... en de biferzen oertael teije
litte yn 't ljocht fan hillige krêft

De fersen út dizze bondels binne hjir net bisjoen út it eachweid fan de taelkunst - dêr binne wiswol kundiger minsken foar yn Fryslân as ik. Dit stik is allinne in aspekt-skôging fan Abma's dichtersskip en sil net folslein wêze.

Om mei Abma's tael, dy't nij en persoanlik is wylst hja ‘werfoun’ is yn de folle sin fan it wurd, ‘kréatyf’ to wêzen:

nea seine
wurden sizze
it ûnsizbere
wolle einliks
har ivichheitswearde
de tiid tahawwe
maklik sille har tongen de
fortsjustermoanjende taeltekkens
weromslaen en de biferzen oertael teije
litte yn 't ljocht fan hillige krêft

Eksmoarra, april-juli 1970

‘Binammen yn in lytse literatuer, dêr't elkenien elkenien altyd mije moat, bistiet it gefaer fan bistjurring troch offisialisme en oare foarmen fan wichtichdoggerij. Binammen yn sa'n lyts formidden moatte der kweajonges komme dy't mei snieballen (en byneed mei oar ark) smite nei hege huodden en stive boarden. It wapen fan de spot (ek fan de selsspot) kin bressen sjitte yn de muorren fan tradysje en konvinsje. Soks is it wurk fan in avant-garde’.
(Douwe Tamminga yn de Tsjerne, 17e jiergong, nr. 4, 1962)