Trotwaer. Jaargang 1

[p. 85]

Steven de Jong / Anne Hellinga, dichter fan it deade punt

(Anne Hellinga: proses verbael
Laverman, Drachten 1968)

wis
wy binne
wolven
frou
en de fûgel
dy't dêr sjongt
dat is in klyster
(Anne Hellinga)

Yn it dichtwurk fan Anne Hellinga is it plysjewêzen in essinsieel elemint. Dat moat men alteast oannimme. De dichter is plysje (haedagint stiet der op de achterflap), syn bondel hyt ‘proses verbael’ en sels stiet er bipispotte op 'e foarpagina (d.w.s. foarflap). Hwat is it image fan in plysjeman yn 'e moderne literatuer? Meastal negatyf. In plysjeman is de drager fan IT GESACH en wurdt as sadanich sêft sein net botte heechachte (sjoch Bauke de Jong yn trotwaer febr. '69). Hwat is IT GESACH? Birêst IT GESACH net op in fiksy? Ja, sizze party skriuwers en dichters. Hwa hat de forantwurdlikheit foar IT GESACH? Is de autoritaire figuer ûnmisber of in kloat dy't út 'e wei romme wurde moat? Der binne mar twa soarten fan minsken, dy't in dúdlik antwurd op dizze frage hawwe; dat binne de autoritairen sels en de sektariërs, dy't alle gesach ôfwize. Dichters sil men ûnder dizze minsken komselden fine.

Ut namme fan 'e mienskip, dus op lêst fan hegerhân moat de gesachsdrager syn straffen útdiele. Hy moat boppe syn bruorren en susters stean en donders goed witte hwat goed en kwea is, oars hat er gjin gesach. As ien de morael yn 'e bûse ha moat, dan de plysjeman. Mei dúdlike konsynjes fortsjinnet er syn brea. Syn funksje is jusjes mear as syn persoanlikheit en ynsté fan Jan, Pyt of Klaes is er plysje, smeris, blaumich, agint, smys ensfh. Nou leit dat op in doarp fansels even oars as yn in stêd, mar dat forskil is earder gradueel as essinsieel. As de kniper op 'e skine komt moat de plysjeman de morael i.c. de boargerlike morael, d.w.s. de hiele brol fan humanitaire noarms dêr 't de mienskip mei tangele sit bloedserieus nimme

[p. 86]

en dy by need mei syn libben fordigenje. Docht er dat net, dan wurdt al gau de flier mei him oanfage.

Ja en dan Anne Hellinga:

‘sterker/ en wizer mannen/ as dû en ik/ dichter/ binne/ troch cleopatra/ en oare froulju/ ta jonges makke// dat/ as dyn geast/ swak is/ en dyn fleis/ is gewillich/ stean dan net/ tsjin dysels// nim/ hwat to nimmen/ is/ en/ steur dy net/ oan moralisten// hwant/ de morael/ is stoarn/ earjuster al/’

‘Moai sein’ sil oanrander Hellinga wol tocht hawwe, doe't haedagint Hellinga proses verbael fan him opmakke. Dizze Don Juan wurdt yn syn swarte pakje al gau in Don Quichotte. Mei dit fers hawwe wy fuort in tsjinsteld essinsieel elemint yn de poëzij fan Hellinga to pakken. It Don Juan wêzen is syn dichterlike dream.

It image fan 'e kunstner is krekt tsjinoersteld oan dat fan 'e plysjeman. De dichter is de skepper fan it libben forneatiging en komt dêrtroch per definysje net selden yn botsing mei de gongbere morael. It image fan 'e artyst is dat fan 'e amorele asosiale minske, dy't folslein syn eigen wei giet en him fan God noch gebot hwat oanlûkt. Nou is in image mar in image, mar dochs in image d.w.s. in realiteit dêr't mei rekken holden wurde moat.

De dream in folslein frije artyst, in revolusionair bistrider fan 'e hypokrite wolfeartsteat, in Don Juan to wêzen, soe men mei in freudiaenks byld it Uber-Ich fan dizze fersen neame kinne. Lykwols de realiteit is oars. De dichter is boun. Hweroan wurdt dúdlik yn it fers ‘spikerhurd’:

‘ik sil/ dy net forjitte/ frou/ dyn lêste triennen/ steane fêst/ yn myn ûnthâld// fan fierwei/ hear ik noch/ dyn roppen/ foar my/ gjin rêst/ gjin frede/ by it fjûr// ik sil/ dy net forjitte/ frou/ hwant nea/ hat my de frijheit/ better smakke//’

De frou stiet de realisearring fan syn dreamen yn 'e wei, better sein forneatiget dy dreamen:

hwant yn de nacht
hast oars net om to brekken
as twa wjukken oan in neaken lea (halleluja)

De wjokken fan syn dream brekke oan in neaken lea. Syn finzenskip yn it swarte pakje hat er yn wêzen to tankjen oan 'e frou dêr't er mei forboun is. De lêste rigels fan 'e bondel binne dan ek:

‘ik bin troud// wij hawwe/ twa bern/ ien fan tsien/ en/ ien fan alve’ Yn dit forbân wurdt it earste fers út de bondel wol hiel eigenaerdich. Cleopatra en oare froulju hawwe sterker en wizer mannen as

[p. 87]

de dichter lytsman makke (alteast dat lês ik der út). De dichter kin dus ek net tsjin de frou op. Fuort dêr achteroan komt de omkearde preek fan Don Juan. De geast (syn dreamen, syn Don Juan wêze wollen) is swak (de wjokken brekke) en mei syn gewillige fleis sit er krekt boun oan syn Cleopatra. Syn spreek is de preek fan Don Quichotte. De morael is stoarn, mar hwat dan noch? Hwa is amoreel? Is Don Juan dat of de plysjeman?

De dichter fielt syn boun wêzen (yn wêzen dus oan'e frou) earne as in skuld, as in swakheit fan him, mar tagelyk is it syn privileezje:

‘sa/ en net oars/ seit de hân/ dy't it bern slacht/ ik sil dy foarmje/ nei myn gelikenis/ goedskiks of kweaskiks/ krekt as myn skuld/ oan dyn bistean/ is dat myn privileezje.

Syn privileezje is dus in soarte fan misdied, krekt as syn plysjeskip. Dêrom syn ôfwizing fan 'e morael, mar dêrtroch is er wer krekt plysje. Hoe graech er elk oars wol, hy sit yn in fisieuze sirkel ‘sonder hope op in ein’.

De boune plysje en de frijfochten artyst binne yn dizze poëzij twa poalen, dy't yn wêzen ien punt foarmje, it deade punt, dêr't de dichter op stiet, dêr't er op roundraeit en dêr't er net ofkomme kin. Nei myn bitinken binne de bêste fersen út dizze bondel dy, hweryn it deade punt, dêr't de dichter op stiet ûnder wurden brocht wurdt bg.:

‘de saek/ leit/ wier net swier// sa/ hat de heit/ it sein/ sa/ sil de soan/ it sizze// in potsje/ neuke/ en/ hwat ite/ en op tiid/ in gleske bier/ that's the story/ is 't net wier.

Ek syn bêste engagearre fersen skriuwt er fanút dit deade punt wei bg. ‘kill a commy for christ’

‘bleate skonken/ fodden/ en swart hier/ in siel miskien/ en eagen// yn wêzen/ oars neat/ as hwat fleis mei bonken/ wol gongber fan model// it tou/ it griene u.s-ding/ dat binne frjemde eleminten/ foar de frijheit// dy twa/ kill a commy for christ// yn wêzen/ oars neat/ as hwat fleis mei bonken/ wol gongber fan model.’

Yn syn ûnmachtsposysje makket de dichter ynkringende notysjes, frâl de rigel ‘wol gongber fan model’ bliuwt jin by. De dichter skildert hjir in forskriklik forskynsel. Elkenien is dêr forantwurdlik foar. Der moat hwat oan dien wurde. Dizze dichter is dêr net ta yn steat. In biskriuwing fan dy ûnmacht, dy't jin troch ieren en sinen giet, hie it fers ‘selsmoard’ wêze kinnen. Mar dit fers is nou krekt in foarbyld fan it feit, dat ien wurd in fers forknoeije kin.

‘Myn blanke slavinnen/ waskje de teannen/ foar de nacht/ hja binne

[p. 88]

bang/ foar smoarge lekkens// myn swarte froulju/ freegje de spegel/ om in oare kleur/ hja wolle op bêd/ as wite minsken/ slach dea/de hypokryt.’

Binammen de identifikaesje fan de titel mei de lêste strofe hie in geweldige spanning oproppe kinnen, mar it wurdtsje ‘myn’ yn de eerste twa strofen makket der in romantysk gehiel fan. Wie dat iene wurdtsje mar weilitten.

Dat de dichter, steande op it deade punt, ris út 'e balâns rekket is gjin wonder, it lykwicht is ntl. tige labyl. Dizze fersen dy't it ha moatte fan subtile herhellingen kinne maklik omslaen yn gejeuzel of yn in tofolle. It gejeuzel as yn ‘fordomme’, ‘that's possible’ en ‘lokkich bern’ slane wy mar oer. It fers ‘geanwei’, alhoewol bigryplik út syn problematyk wei, is foar dizze dichter fiersten to grouwelich en dêrtroch bombast. Yn it fers ‘hjoed wie de dea’ makket de sin' IT FANKE HAT MAR IEN KEAR RAESD' it gehiel in bytsje tè; de herhelling fan de earste twa strofen hie ek wol wei bliuwe kind. Ek yn ‘if I see a child’ stiet fiersen to folle:

IF I SEE A CHILD
I SHOOT IT TOO
hartstikke nacht
marinier

hie genôch west.

Als de dichter syn (hwat wy neamden) Uber-Ich oerhearskje lit, krije syn fersen hwat iensidichs, hwat programmatysks, nijsgjirrich genôch om achter syn problematyk to kommen mar as poëzij minder sterk as syn deade punt-fersen. Ik bidoel pamflettistyske fersen as ‘here I am’, ‘spikerhurd’, ‘uzes’, by in fata morgana’. It pamflettistyske soe men fan dizze dichter min ofte mear syn romantyske kant neame kinne. Dêrmei bidoel ik net, dat de problematyk, dy't yn dizze fersen nei foaren komt romantysk is. Dat is perfoarst net sa. Mar de forwurking is dat al, hwat blykt út bylden as: trije rimpen ruters’, ‘it strân fan myn bigearte’, gjin rêst, gjin frede by it fjûr’, in blau hynder’, ‘de wylden’, ‘de pylken foar it forgif’ ensfh. Ik wol net sizze dat dizze fersen allergear mislearre binne, mar persoanlik haw ik leaver de realist Hellinga, dy't op syn deade punt mei simpele konstatearringen ta sterke fersen komt.

It hichtepunt út dizze bondel is foar my wol it fers ‘by in deade frou’. De situaesje is net normael. De dichter stiet by in frou, dy't wurge is, mar soks kin in plysjeman oerkomme. Hy hâldt in monolooch, d.w.s. hy sprekt de frou ta:

[p. 89]

‘wyt/ is dyn gesicht/ frou/ mei in blauwe skyn/ en dyn earms/ en dyn skonken/ lizze/ út 'e koerts/ frou/ en de sinne/ skynt/ de fonken/ yn dyn hier/ en/ it tou/ om dyn hals/ frou/ makket dizze situaesje/ sa grotesk// wis/ wy binne/ wolven/ frou/ en de fûgel/ dy't dêr sjongt/ dat is in klyster.’

Treflike deade punt-fersen, alhoewol de iene better as de oare, binne ‘sirkel’, ‘no problems’, ‘kill a commy for christ’, by de deade frou’ en ‘exit’.

In apart talint hat dizze dichter ek foar genrestikjes lykas ‘smaedskrift’ en ‘bigraffenis’. Binammen it earste docht it goed, ‘Bigraffenis’ is hwat Sjoerd Spanninga-achtich en dêrtroch minder origineel.

It stribjen fan Hellinga om syn fersen qua wurdgebrûk sa sober mooglik to hâlden is tige to wurdearjen. Mar hwat ik mei in fers as ‘minskepraet’ moat, dêr't ik kop noch sturt oan fine kin en dat flokt mei alles hwat der fierder yn 'e bondel stiet, wyt ik net. In parody? Jeugdwurk? Och lit mar sitte as blêdfolsel yn in bondel, dêr't in mannich fersen yn steane, dy't in protte oandacht wol fortsjinje.