Trotwaer. Jaargang 1

[p. 62]

Oene Spoelstra / Ta in nije kunstprovinsje

It liket wol aerdich yn ús Fryske literaire wrâldtsje. De earste kikkerts binne de grins oer: Wadman en Riemersma kinne bisjen lije, hja steane yn it Groot Nederlands Uitgeversboek. De poëzij, it bern fan'e rekken, hat it noch net sa fier skopt en forskyn op 'e Hollânske boekemerke. Sij hat better middels brûkt: de moderne kommunikaesjemiddels. Sadwaende hat New-York ek syn Operaesje Fers en hwa fortelt ús hwêr't se dat idé wei helle ha?

De tredde leat oan 'e literaire beam sit yn it fordomhoekje: it toaniel. Us kriten biromje har alle winterskoften mar weroan op it bringen fan in toanielstik foar eigen gehoar. In blijspul meastal, soms ek hwat swierdere kost foar de froulju dy't wolris gûle wolle. Al mei al och sa aerdich, mar foar de ûntjowing fan it toaniel de dea yn 'e pôt.

Fansels, wy hawwe ús Fryske Toanielstifting, ús semi-biropsselskippen, mar huilen bliuwt it. Us amateur-toanielskoalle draeit, ús toanieladviseurs reizgje sé en lân ôf, de lju miene it bêst. Mar as men dan sjocht hoe't subsydzjesinten troch in och sa sérieuze stifting forsmiten wurde, dan kin men yn dit forbân it wurd ‘tragysk’ neame. It giet mei harren krekt sa as mei de greate trageedzjefigueren fan Aeschylus en Sophocles: it brekt har hieltyd by de hannen om't ôf. Men docht hwat yn jins formogen leit en dan komt de klap. Twa kear yn't jier in toanielstik dat klinkt as in klok en nimmen dy't jin ha wol om it spyljen to sjen. By de première in knappe krityk, hoe soe it ek oars. Of't it nou giet om Paul Rodenko syn ‘Harten twee, harten drie’ of om Hugo Claus syn ‘In breid yn'e moarn’, beide stikken waerden bêst oer it fuotljocht brocht, neffens de hearen kritisi. Dat dan samar trochgean. Yntusken wurdt it medium ‘theater’ yn al syn forskeidenheit, troch ûnkunde de nekke omdraeid. Hoe komt it, dat it saneamde bettere toaniel gjin folk lûkt? Om't der gjin tradysje foarme wurdt, omdat der gjin foar-

[p. 63]

ljochting, reklame is. As men mar yn it wylde wei in kar docht troch it net oersjen kinnen fan it potinsjele toanielrepertoire, wurdt der op gjin inkelde wize tradysje foarme. De súksessen fan ús eardere kabaretselskippen wiene folslein op dizze tradysje boud. Der waerd in Leitlinie lein fan it iene program nei it oare, it publyk wist út hwatfoar hoeke de wyn waeide. Itselde bigjinsel wurdt bygelyks troch de toanielgroep ‘Studio’ tapast en mei gâns súkses. Dêr wurdt in repertoire brocht dat progressyf en útdaegjend is. Men wit, dat men nei ‘Cages’ fan John Lewis Carlino de folgjende kear net foar it soaltsje hâlden wurdt mei in stik fan Feydeau dat neat om'e hakken hat. Soks wit men yn Fryslân net. Dêr wurdt ryp en grien trochinoar smiten. It folk hantsjeklapt dochs wol. It sjocht dochs net dat de methoade fan Stanislavski foar alle genres brûkt wurdt. Hwat wit it Fryske folk fan laboratoriumtheater, hjoeddeiske adaptaesjes fan klassike stikken ensfh.?

Dan komt it klaeiliet: der binne yn Fryslân gjin skriuwers mear dy't foar ús toaniel skriuwe wolle.

Fansels! De lju wurde net waerm makke. Hwer't soksahwat as in kikkertrige ûntstiet, ûntstiet in literaire tradysje dy't metten wurde wol mei noarmen dy't oan literatuer steld wurde meije. Hwer't men Frysk toaniel skriuwe wol, moat men rekken hâlde mei safolle remjende faktoaren, dat men der mar net oan bigjint. Ik wit, it neist elkoar setten fan proaza/poëzij en toaniel is net earlik. It earste is technysk en finansjeel earder klear as it twadde. As it earste yn biskate foarm forwêzentlike is, moat it twadde dan ek net kinne?

Boppe alles is in mear deskundige oanpak nedich. Toaniel is in komplekse saek. Nêst de tekst as produkt fan de skriuwer, komt de réalisearring troch de akteurs/aktrises, de regisseur, de decorbouwer. It wurd ‘toaniel’ moat forfongen wurde troch it wurd ‘theater’. Net allinne is dit de ynternasjonale term (theatre, Theater, theâtre), it jowt ek better it hiele gebiet wer: de skiedingen fan film, ballet, muzyk en drama kommme hwat langer hwat mear to forfallen. Yn de nijste theaterfoarmen wurde al dizze fasetten tagelyk brûkt. In knap eksperimint hjirfan joech Peter Schat mei syn ‘Labyrinth’, mar ek witte de moderne hjoeddeiske theaterminsken dizze middels to brûken foar stikken dy't as klassyk to boek steane. Erik Vos liet mei syn ‘De Perzen’ en ‘Prometheus’ sjen hoe't in âlde tekst yn kombinaesje mei moderne muzyk en in op ritme en metrum oanpaste reachfine choreografy, ta in hichtepunt fan theaterkunst wurde kin. Fryslân hat gjin Carré foar sokke greate manifestaesjes, mar

[p. 64]

wol in Fryslân-hal en de brûkberheit fan dat gebou hat dúdlik bliken dien mei de iisrevues en it bitinkingsstik fan Schurer, in knappe oanset fan theater en ronde. It foardiel fan sa'n gebou is: men kin formaesjes bouwe sa great en sa lyts men mar wol.

Dermei is lykwols it Fryske toaniel noch net op poaten set. Nedich is it wurkjen yn greater organisatorysk forbân. Lytse lichems krije gjin subsydzje, greate wol. Dêrom in Fryske Theaterstifting. Dit hâldt yn:

- In wittenskiplike oanpak fan it fenomeen theater.

Nederlân hat op artistyk mêd allinne de praktyske biropsopliedingen: De toanielskoalle, de akademys foar douns en pantomime, de skoalle foar kabaret, de filmakademy en dêrnjonken de twa learstuollen foar theaterwittenskippen oan'e universiteiten fan Amsterdam en Utert. In tuskenfoarm op middelber nivo bistiet noch net. Dit is in taek foar de Fryske Akademy.

It gehiel wurdt opset as it Amerikaenske Highschool systeem: in biskaet tal forplichte fakken en fierder in greate karmooglikheit, al nei it spesialisme dêr't men yn wurket of yn'e takomst yn wurkje wol: auteur, resinsint (krante, radio, t.v.), gearstaller fan kunstprogramma's, learaer, dramaturch.

Realisearring:

-	It stichtsjen fan in bibliotheek en dokumintaesjesintrum foar theaterwittenskippen.

De oplieding hâldt yn:

-	In theoretysk part mei û.o. theaterskiednis, literatuer, theaterfoarmen, kostúmkunde, architektuer, kunstskiednis.
-	In praktysk part mei û.o. technyske theaterfoarmen (decorbou, biljochting), eksperimintearoefeningen (ljocht, decor, lûd, biweging), regyoefeningen, basisoefeningen yn spylstilen, oefeningen yn it skriuwen fan teksten (drama, musical, kabaret, filmscenario, televisy, krityk)

De mooglikheit bistiet om nêst in algemien erkende biropsoplieding, dizze Akademy foar Theaterwittenskippen iepen to stellen foar in elk dy't op kunstgebiet wurket. Dit kinne sawol amateurs as biropsminsken wêze (skriuwers, amateur-toanielspylders, krantelju, radioen t.v.-minsken), dy't har kennis útwreidzje wolle. De Akademy is in iepen ynstitút lyk as in universiteit: men kin frijbliuwend kolleges folgje en ynformaesje krije.

[p. 65]

Gearwurkingsfoarmen:

In semi-wittenskiplik ynstitút jowt gearwurkingsmooglikheden nei forskate kanten:

- Oparbeidzjen op provinsiael nivo: praktyske oefeningen, lyk as it skriuwen fan teksten, it útprobearjen fan nije theaterfoarmen, oefeningen yn regy kinne yn gearwurking mei amateurskoalle en kriten realisearre wurde. Studinten fan'e Akademy hawwe hiel Fryslân en mooglik ek wol fierder, as achterlân ta stagegebiet foar praktyske oefeningen (sawol Nederlânsk- as Frysktalich). Sadwaende krije toanielforienings in artistike stimulâns, dy't op gjin inkelde oare wize to birikken is

- Gearwurking mei oerheit en gemeenten.

De stêdden stelle rûmten biskikber foar theatereksperiminten, yn inkelde plakken komme lytse theaterkes, bygelyks yn gearwurking mei filmliga's en muzykgroepen.

Simmers wurdt it jierlikse Fryslân Festival hâlden. Gemeenten en provinsje stimulearje dit barren finansieel. Yn gearwurking mei de V.V.V. wurdt propaganda fierd, oant yn it bûtenlân ta. De V.V.V. forliest de kombinaesje fan kunst en toerisme net út it each. (Forgelykje de fakânsjereiskes dy't yn augustus en septimber nei it Edinburgh Theatre Festival organisearre wurde).

Foar dit Festival wurdt nêst de Fryslânhal en de bêste skouboargen, fral gebrûk makke fan'e iepenlofttheaters en de âlde tsjerken. De muzyk kriget dêr in great plak, mar ek theatereksperiminten binne yn tsjerken mooglik. De Akademy foar Theaterwittenskippen jowt advys oan de bitreffende Festivalorganisaesje. Rûm plak wurdt jown oan noch net ôfstudearre talintfolle kunstners fan de ûnderskate kunstynstituten. Ek mei studintetoanielselskippen wurde kontakten lein. De Fryske Amateurtoanielskoalle reizget yn'e Festivaltiid troch Fryslân en jowt opfieringen lyk as eartiids de weinspullen, it Britske Mummerspul (in opfiering fan hoeke nei hoeke).

Oare gearwurkingsfoarmen:

- Kunst en technyk: Kontakt wurdt lein mei de middelbere en hegere technyske skoallen en de kunstakademy. Dizze ûnderwiisfoarmen kinne in wichtige bydrage jaen oan'e fornijing op it gebiet fan materiaelmooglikheden, kleureffekten. In foarbyld yn it bûtenlân is de Tsjech Josef Svoboda, architekt, bouwer fan'e Tsjechyske paviljoens op'e wrâldtentoanstellings to Brussel en Montreal, dosint architektuer en haed fan'e oerkoepeljende ôfdieling ‘Theaterbyld’

[p. 66]

(ljocht en decor) fan de Praagske theaters. Hy is útfynder fan de Laterna Magica en it Polyvisions- en Diapolyecransysteem, dat spegeling, projeksje en trochsichtichheit tagelyk mooglik makket. Sa binne net earder kende rûmtewurkingen ûntstien mei in hielendal eigen poëzy, tapast op stikken fan û.o. Sophocles, Shakespeare en Tsjechow (to bisjen yn Theater Heute, jannewaris 1969).

- Akademy en foarljochting: de mooglikheit bistiet, dat studinten yn gearwurking mei provinsiale blêdden foarljochting jowe op kunstgebiet, theaterpremières, film, ballet ensfh. Op'e skoallen kin foarljochting jown wurde, de studinten kinne op útnoeging parten fan'e lessen kultuer- en maetskippijlear forsoargje.

- Akademy en massa-media: It stribjen fan'e N.R.U. en de Televisystifting om yn'e takomst mear oer to gean op regionale programma's, ferget in greatere bydrage fan ús skriuwers as op't heden mooglik is. In oplieding ta it skriuwen fan teksten is heechst needsaeklik. Yn Amerika is dizze oplieding al jierren oan guon universiteiten forboun.

It Fryske theaterplan:

Troch in greatere deskundichheit kin oergien wurde ta in bilied, dêr't alle selskippen fan op't heden part oan hawwe kinne. De semibiropsselskippen sille yn oerliz mei ien fêste dramaturch it jierplan fêststelle moatte. Sadwaende is forskaet mooglik lyk as yn'e Fryske kabarettiid van der Wal, Gratama en Tetman de Vries ek in eigen styl hiene. Mei trije semi-biropsselskippen soe it hiele toanielrepertoire min of mear biflapt wurde kinne:

Groep A spilet it wurk oan't likernôch 1880: Aeschylos, Sophocles, Euripides, Plautus, Aristophanus, Lope de Vega, Shakespeare, Molière, Goldoni, Tsjechov, Ibsen, Strindberg ensfh. ensfh.

Groep B spilet wurk út'e tiid tusken likernôch 1880 en 1950: Brecht, Garcia Lorca, Wilde, Pagnol, Giraudoux, Anouilh, Dylan Thomas, Arthur Miller, Tenessee Williams ensfh. ensfh.

Groep C spilet wurk nei likernôch 1950: Adamov, Arrabal, Beckett, Ionesco, Albee, Pinter, Wesker, Ustinov, Osborne, Grass, Frisch, Dürrenmatt, Walser ensfh. ensfh. Dêr komt dan noch by it wurk dat troch de skriuwersopheding ûntstiet.

De praktyske toanielman sil as biswier oanfiere dat wurk fan bygelyks Sophocles as Shakespeare net to bringen is fanwegen ús toaniel-

[p. 67]

kapasiteiten. Dit biswier moat folslein wjerlein wurde: moderne toanieladaptaesjes hawwe sjen litten, dat fakmanskip op it gebiet fan regy en toanielbyld ta wûnders liede kin, ek mei net professionele spylders. Fakmanskip is it ienige foreaske. Faksmanskip. Allinne dat. En dat sil leard wurde moatte; sawol troch de auteur, de akteur as de regisseur. Dêrom ek in Akademy foar Theaterwittenskippen. Net as forfangmiddel foar ús oare Nederlânske kunstynstituten, mar út in oare biljochting wei en mei yn it foarste plak as doel in oanfolling op theoretysk gebiet. De praktyk sil der fan profiteare. En Fryslân dêrby. Op yndustry hoege wy yn earsten net to rekkenjen, op in universiteit likemin. Dan sil it oer oare boegen moatte. Hwer bliuwt ús kultuerpolityk?