Het fragment van de Limburgse 'Tristant en Ysolt'

Het verhaal in beeld

De hieronder afgedrukte illustraties zijn afkomstig uit een Duits Tristanhandschrift dat in de Universiteitsbibliotheek van Heidelberg (Cod. Pal. germ. 346) wordt bewaard. Het handschrift vertelt het verhaal naar de bewerking van Eilhart von Oberge, die samen met het fragment van de Fransman Béroul tot de ‘version commune’ (de ‘speelmanversie’) wordt gerekend. Waar de inhoud van deze ‘version commune’ belangrijk afwijkt van de andere versie, de ‘version courtoise’ (de ‘hoofse versie’), die door Thomas d’Angleterre en Gottfried von Strassburg wordt vertegenwoordigd, geven we dat aan. We kiezen hieronder voor de neutrale naamvarianten Tristan en Isolde, in het Limburgse fragment heten de gelieven Tristant en Ysolt. Dit Limburgse fragment dat uitsluitend het levenseinde van de held beschrijft, gaat terug op een Frans handschrift uit de teksttraditie van Thomas.

Tristans jeugd

Riwalin, koning (soms vazal) in de Franse Bretagne (‘Britannia minor’), staat koning Marke van Cornwall trouw ter zijde in de strijd tegen zijn vijand en krijgt voor zijn diensten Blancheflur, de zuster van Marke, tot vrouw. Zij sterft aan een keizersnee tijdens de oversteek naar het vaste land bij de geboorte van haar zoon. Gezien de trieste omstandigheden wordt de jongen Tristan genoemd. Hij wordt door zijn vader aan een pleegmoeder toevertrouwd en krijgt later van de jonge ridder Kurneval (Kurvenal) een hoofse opvoeding, waarbij het wapenhandwerk een belangrijke rol speelt. Tijdens zijn omzwervingen in vreemde landen komt de jongeman in Cornwall. Daar treedt hij, zonder zijn naam en afkomst te noemen, in dienst van koning Marke, zijn oom.

Tristan vecht met Morolt

Marke weigert al lange tijd aan de koning van Ierland belasting te betalen. Morolt, de reuzensterke hertog van Ierland, is persoonlijk naar Cornwall gekomen om de eis tot betaling kracht bij te zetten. Hij daagt koning Marke uit voor een beslissend duel. Tristan wordt tot ridder geslagen en neemt als plaatsvervanger van de koning de uitdaging aan. Het gevecht vindt plaats op een eilandje voor de kust. De kemphanen varen, ieder in een eigen bootje, ernaar toe. Tristan weet de vervaarlijke tegenstander te doden, maar wordt tijdens het gevecht door diens vergiftigde zwaard getroffen. De doodzieke Tristan gaat in een open bootje de zee op en landt per toeval op de Ierse kust. Alleen de jonge Isolde-met-de-blonde-haren kan de vergiftigde wond genezen. (In de ‘version courtoise’ redt koningin Isolde van Ierland, de moeder van de blonde Isolde, Tristan het leven). Er is nog iets: Een stuk uit Tristans zwaard bleef in het hoofd van Morolt steken en zal later bij de recherches naar Morolts moordenaar, Tristan dus, een belangrijke rol spelen. Tristan keert genezen van Ierland naar Cornwall terug.

Het gevecht met de draak

Koning Marke ziet een zaluwpaartje dat een nest bouwt. De vogels laten een blonde vrouwenhaar vallen die als nestmateriaal bedoeld was. Marke wil per se de blonde vrouw huwen die zulk prachtig blond haar heeft! Een sterk staaltje vertelkunst (hoe komen zwaluwen in Cornwall aan een Ierse vrouwenhaar?) dat in de ‘version courtoise’ naar het rijk der fabeltjes wordt verwezen. Opnieuw landt Tristan (op zoek naar de blonde dame) in Ierland waar juist een levensgevaarlijke draak huishoudt. De koning belooft degene die het monster verslaat de hand van zijn dochter Isolde. Tristan doodt de draak, maar wordt in het gevecht ernstig gewond. Isolde identificeert de zwaargewonde aan de hand van de eerder gevonden splinter uit Tristans zwaard als de moordenaar van Morolt. De gemoederen worden gesust en Tristan werft met succes voor Marke om de hand van de blonde schoonheid. De twee varen, in gezelschap van enkele hofdames, van Ierland naar Cornwall, waar koning Marke zijn bruid opwacht.

De liefdesdrank

Tijdens de oversteek vindt er een fatale vergissing plaats. Tristan en Isolde drinken per ongeluk van de liefdesdrank die de moeder van Isolde heeft gebrouwen en die voor het bruidspaar bestemd was. De werking van de drank is in de ‘version commune’ beperkt tot vier jaar, maar duurt in de‘version courtoise’ levenslang. Hoe kon de vergissing ontstaan? Tijdens een gesprek over koetjes en kalfjes met Isolde verzoekt Tristan (in de ‘version courtoise’) wijn te brengen. Een hofdame ziet het flesje waarin de liefdesdrank wordt bewaard, meent echter dat er wijn in zit. Ze geeft de toverdrank aan de gelieven. Isolde neemt een stevige teug, Tristan volgt. Daarna bemerkt Brangene, de dienares van Isolde, de verwisseling. Maar het kwaad is geschied. Door de drank ontstaat in beide jongemensen een ontembare wederzijdse liefdesdrang. Het duurt niet lang of de twee liggen in elkaars armen. Er ontstaat nu een bedenkelijke liefdesdriehoek. De voor koning Marke bedoelde bruid Isolde wordt de geliefde van zijn neef Tristan. Natuurlijk gaat de trouwerij door. Om te voorkomen dat de koning zal merken dat Isolde geen maagd meer is, slaapt Brangene als ‘ondergeschoven bruid’ tijdens de huwelijksnacht met Marke.

De boomgaardscène

Om de liefdesrelatie voor Marke geheim te houden, verzinnen de gelieven allerlei listen. De zogeheten boomgaardscène is daar een voorbeeld van. Een boosaardige dwerg is er achter gekomen dat Tristan en Isolde een geheime ontmoeting in de boomgaard hebben afgesproken. Hij waarschuwt koning Marke. Dit is immers een mooie gelegenheid om achter de waarheid te komen. De koning begeeft zich met de dwerg naar de afgesproken plek, onder een linde (of een olijfboom), vlak bij een waterloop (of een bron). De twee verspieders besluiten in de boom te klimmen om de gelieven op te wachten. Tristan komt als eerste die nacht bij de boom aan, en ontdekt, omdat het maanlicht door de takken schijnt, op de grond de silhouetten van de twee voyeurs in de boom. (Of anders: hij herkent de twee door hun spiegeling in het water). Tristan beseft dat zij worden opgewacht, maar weet door opvallend gedrag zijn geliefde, die ook is verschenen, op tijd te waarschuwen. De twee gelieven beginnen een gesprek waaruit hun onschuld moet blijken. Ze beklemtonen hun liefde voor Marke. De koning zit daarboven op de tak voor aap en schaamt zich diep. Hij koelt zijn woede op de dwerg die de oorzaak is van zijn argwaan.

De kuise bijslaap

Hoe slim de gelieven ook hun relatie weten te verheimelijken, toch komt de affaire aan het licht. Marke verbant daarop het stel van het hof. Tristan en Isolde vluchten de wildernis in. Tristan bouwt (volgens Eilhart von Oberge) van takken een hut. (Of zij vinden, bij Gottfried, een wonderlijke liefdesgrot). Zij worden uiteindelijk, nadat een jager koning Marke naar de schuilplaats heeft geleid, ontdekt. De koning ziet de twee slapend liggen, met een blank zwaard tussen hen in. Dit is het teken van een kuise bijslaap. Daarna gaan de versies uit elkaar. Hoe reageert namelijk de koning? Hij pakt in het verhaal van Eilhart van Oberge het zwaard van Tristan en legt het zijne op de plek tussen de slapende gelieven. Daarna neemt hij zijn handschoen en legt deze op het gezicht van Isolde, om haar tegen de felle zonnestralen te beschermen. Het gaat hier om een symbolisch gebaar. Het lijkt erop dat Marke de gelieven als het ware vrijstelt van hun verplichtingen. Kortom, hij geeft Tristan en Isolde, zijn vazal en zijn echtgenote, vrij spel. Gottfried (‘version courtoise’) vertelt de scène anders. Marke betreedt bij hem de liefdesgrot niet, maar kijkt door een raampje. Hij ontdekt de slapende gelieven, gescheiden door het zwaard. Zo slapen verliefde mensen niet, denkt hij! Hij meent dan ook dat zijn verdenking van overspel ongegrond is. Opnieuw in liefde ontvlamd stopt hij het raampje met gras en bladeren dicht om de blanke huid van zijn geliefde Isolde tegen zonlicht te beschermen. Duidelijk is dat de koning zijn echtgenote door dit liefdevolle gebaar hoopt terug te winnen. (Haug 1973, 143-5).

Tristan bij koning Artur

Tristan keert met Isolde naar het hof van Marke terug. De koning verzoent zich met Isolde, maar verbant Tristan uit Cornwall. Eilhart von Oberge vertelt dan dat Tristan zich naar het hof van koning Artur begeeft, waar hij vriendelijk wordt ontvangen. (In de ‘version courtoise’ ontbreekt het bezoek aan Artur). Tristan verraadt aanvankelijk niet zijn identiteit. Walwan (Walewein) organiseert een jachtpartij en weet te bereiken dat de Arturridders bij Marke mogen overnachten. Koning Marke wantrouwt Tristan. Hij stelt heimelijk wolfsklemmen op om Tristan te beletten Isolde in haar slaapkamer te bezoeken. Maar de verliefde Tristan laat zich niet tegenhouden. Als hij in de kamer van Isolde wil binnensluipen, wordt hij door de wolfsklem verwond. Hij bloedt als een rund, maar dat verhindert hem niet een liefdesnacht met Isolde door te brengen. Om de verdenking van de bebloede Tristan weg te nemen, voegen de Arturridders zichzelf met hun zwaard wonden toe. Tegen Tristan is nu niets te bewijzen. Tristan verlaat het hof van Artur, treedt in dienst van koning Havelin. Hier leert hij diens zoon Kehenis (of Kaedin, of Kardine) kennen die zijn vriend wordt. Tristan trouwt, aangetrokken door de naam, met de zuster van Kehenis, Isolde-met-de-witte-handen. Maar de liefdesherinnering aan de blonde Isolde verhindert dat hij met de tweede Isolde het huwelijk voltrekt.

De vergiftigde speer

Met Kehenis trekt Tristan verder op. Tristan vertelt enthousiast over de blonde Isolde. De vrienden besluiten Isolde in Ierland op te zoeken. Kehenis wordt (‘version commune’) verliefd op een vriendin van Isolde, Gymele. Zij bedriegt hem door een toverkussen onder zijn hoofd te leggen, zodat hij, voordat hij van het liefdespel heeft kunnen genieten, in slaap valt. Terwijl Tristan en Isolde een lange liefdesnacht doorbrengen, is voor de slapende Kehenis geen liefdesgenot weggelegd. Hij druipt de volgende ochtend, bespot door Gymele, vol schaamte af. Maar het gaat pas echt mis als Kehenis zijn jeugdliefde Gariole, die door haar echtgenoot Nampetenis gevangen wordt gehouden, opzoekt. Dankzij wasafdrukken van de sleutels, dringen Kehenis en Tristan de burcht binnen. Nampetenis komt erachter dat Kehenis, samen met Tristan, in de slaapkamer van zijn vrouw is geweest. Hij zet met een hele groep ridders de achtervolging op de twee vluchtenden in. Ze worden ingehaald. Het komt tot een gevecht dat slecht voor onze helden afloopt. Kehenis wordt gedood, Tristan door een vergiftigde speer verwond. Thomas (‘version courtoise’) vertelt de scène anders. Bij hem ontmoeten Tristan en Kehenis een ridder, die Tristan de Dwerg wordt genoemd. Hij zoekt hulp, omdat zijn geliefde door een vrouwenrover, de Trotse van het Trotse Kasteel, is geschaakt. Een bevrijdingsactie wordt georganiseerd. Tristan en Tristan vechten tegen de Trotse en diens broers. Het loopt tragisch af. De Tristan de Dwerg wordt gedood, Tristan de Verliefde loopt een vergiftigde wond op.

Witte zeilen

Ondanks zijn levensgevaarlijke verwonding weet Tristan naar zijn land terug te keren. Het vergif heeft in zijn lichaam een verwoestende werking. Tristan weet dat hij moet sterven tenzij de blonde Isolde hem zal genezen. Er wordt een bode naar Cornwall gestuurd die Isolde om hulp moet vragen. (Bij Thomas is het Kehenis die als bode optreedt). Er wordt afgesproken dat het schip zwarte zeilen zal voeren als Isolde weg blijft. Zijn de zeilen wit dan is zij aan boord. De andere Isolde (Isolde-met-de-witte-handen) luistert het gesprek af en kent nu de afspraak. Als de blonde Isolde hoort over Tristans vergiftiging besluit ze onmiddellijk om haar geliefde te helpen. Zij gaat aan boord, de witte zeilen worden gehesen. Maar uit jaloezie bedriegt de andere Isolde Tristan en zegt hem dat de zeilen zwart zijn. In de overtuiging dat de zo dringende hulp uitblijft, sterft de wanhopige Tristan. De blonde Isolde kan slechts zijn dood constateren. Op het lijk van haar minnaar blaast ook zij haar laatste adem uit.

Het graf

De twee gestorven gelieven worden in een gemeenschappelijk graf gelegd. Op de sarcofaag worden een rozenstruik en een wijnrank geplant. De twee planten verstrengelen zich als teken van de eeuwigdurende liefde tussen Tristan en Isolde.

Het gemakkelijk toegankelijke artikel van M.-J. Heijkant in ‘Van Aiol tot de Zwaanridder’ geeft niet alleen een uitvoerige samenvatting van de inhoud van de Tristanroman, maar biedt ook een overzicht over de verspreiding van het thema in de Middeleeuwen en behandelt het voortleven van de personages in literatuur, theater en beeldende kunst. (Heijkant 1993, ‘Tristan & Isoude’, 320-331).