Tirade. Jaargang 29 (nrs. 296-300)

[p. 867]

Andreas Burnier
De langste reis

Een week in de Russische hades

De roltrappen van de metro van Leningrad zijn uitzonderlijk lang en steil. Terwijl je minutenlang naar beneden wordt gevoerd, zie je de parallelle stroom van de voor jou iets scheethangende mensen die opstijgen. En omgekeerd: als je, wederom langdurig, opstijgt, glijdt een lange, lange stroom parallel met jou de diepte in.

De gezichten van de mensen zijn gesloten en treurig. Als een priester die net de communiehandelingen met brood en wijn heeft verricht, zou ik bij ieder twee vingers van mijn rechterhand op hun slaap of voorhoofd willen leggen en zeggen: ‘De vrede zij met U. De vrede zij met U. De vrede zij met U. De vrede zij met U. De vrede zij met U.’

Ik zeg het, innerlijk, en hoop dat enkelen onder hen even iets zullen voelen: een lichtsteekje in hun hart, een vonkslag achter hun neuswortel, die hen voor een moment bevrijdt en voor een seconde verlicht.

Leningrad, voorheen Sint-Petersburg, dat is gestold verdriet. Een dodenrijk zonder uitgang. Lange, rechte straten die naar wijde pleinen leiden die weer op lange straten uitkomen. Er zijn bijna geen mensen op straat, er ligt geen propje papier, geen vuiltje, er zijn geen winkels, kraampjes of café's. Leegte, dood, verdriet.

Om iets te eten te krijgen, moet je altijd langdurig onderweg zijn en vervolgens langdurig in een rij staan. Ten slotte mag je, groepsgewijs, naar binnen, een morsig, grauw lokaal in waar zich een nieuwe rij vormt. Achter kleine, vettige loketten en onder het toeziend oog van een snauwende staatsserveerster worden, tegen geringe bedragen, koolsoep en komkommer in zure saus uitgereikt. Gedoken in hun overjassen slokken de mensen het voedsel naar binnen aan vieze tafels, soppend in bier. Het bestek is van blik. Messen ontbreken en dat is misschien maar goed ook.

[p. 868]

Leningrad

In de lege stad, kil en noordelijk, al eind mei gaat de zon nauwelijks onder, zijn er samenballingen van mensen in de ondergrondse. De metrotreinen sluiten bij het rijden niet alleen hun deuren, maar de hele tunnel waarin zij rijden wordt gesloten. Achter de metrodeur gaat ook nog een ijzeren deur dicht op de perrons, zodat je wordt vervoerd in een uitzichtloze koker van steen en ijzer, hermetisch afgesloten. Niemand kan uit de trein springen, niemand kan zich er voor werpen. De heersers van het sovjetrijk van de dood bepalen de tocht door de Tartarus van hun onderdanen. De grenzen van dit wereldrijk zijn definitief voor hen gesloten. Daarbinnen heb je binnenlandse visa nodig om je van hier naar daar te mogen verplaatsen. Binnen éen stad heerst totale controle door leger, politie en hulppolitie. De laatste bestaat uit kwaadaardige en gevaarlijke, circa zestienjarige jongens, met opsporings- en arrestatiebevoegdheden. Dan zijn er nog de geheime politie en de burgerverklikkers. En in de diepste Tartarus is er het systeem van de metrotunnels met daarbinnen de kokers van steen en ijzer waardoor de treinen rijden.

Nog een samenballing van mensen is er op Nevski Prospekt, de lange, lange hoofdstraat van de door Tsaar Peter de Grote in een moeras geconstrueerde nieuwe hoofdstad voor zijn tsarenrjk. Hier zijn twee of drie iets betere, peperdure café's en restaurants voor de sovjetélite en de enkele toeristen die voldoende Russisch kennen om uit hun groep te durven en kunnen breken.

In het ‘Literatuurcafé’ waar vroeger, in de negentiende eeuw, de grote schrijvers kwamen, zijn voor zeer veel roebels enkele kleine hapjes en goede Georgische wijn te krijgen, nadat je ca. acht gulden entrée hebt betaald. De gasten zien er burgerlijk netjes uit. Een mevrouw vertelt iets, in het Russisch, over de geschiedenis van het café en over het concert, piano met zang, dat hier deze avond wordt gegeven. Wij raken in gesprek met een vrouwelijke hoogleraar in de biologie, ruim vijftig jaar, en haar jeugdige assistente. Dank zij de wijn en een intuïtief wederzijds vertrouwen, ontstaat een gesprek. Beiden hunkeren naar de vrijheid. Zij kunnen niet of met de grootste moeite aan boeken, artikelen en materialen komen die zij voor hun vak nodig hebben. Hun artikelen worden niet in Russische tijdschriften gepubliceerd, of pas zeven jaar na aanbieding, als het wetenschappelijk zinloos is. Uitnodigingen tot deelname aan congressen in het buitenland, zelfs in de oostblok-koloniën van de Sovjet-Unie, mogen zij niet aanvaarden. Zij krijgen geen visum. Toch zijn zij geen

[p. 869]

dissidenten. Zij zijn academici, partijlid, geparenteerd aan de machtige sovjetélite met al haar relatieve privileges.

Iedere zomer zijn zij, zoals alle intellectuelen, verplicht een maand in een collectieve fabriek te werken. De hoogleraar moest de afgelopen zomer aardappels sorteren in goede en slechte. Alle aardappels waren zeer slecht. De hoogleraar had de moed de staatsopzichter te vragen hoe zij louter slechte aardappels in goede en slechte moest scheiden. Hij snauwde haar toe: ‘Bek houden en doen wat je gezegd wordt.’

Zij woont met haar volwassen dochter en kleinzoon in een tweekamerflatje. Haar assistente woont alleen en ruimer in een flat die een eigen telefoon heeft en een functionerende warmwatervoorziening, dank zij een gasgeyser. (De collectieve stadsverwarming laat het altijd afweten.) Voor die luxe betaalt zij het dubbele van een goed Russisch maandsalaris, maar haar ouders zijn vermogend.

In de leerboeken der economie wordt vaak beweerd dat er, globaal, twee economische systemen bestaan in de westerse wereld: de liberale, neokapitalistische en de centraal geleide socialistische. Op papier zien beide systemen er als mogelijkheden uit. De werkelijkheid is, gegeven de menselijke aard, dat er maar éen economie is: die van het marktmechanisme van vraag en aanbod en van de al dan niet koopkrachtige vraag. In de lege, grauwe Russische staatswinkels staat de massa der staatsarbeiders in lange rijen voor lege vitrines. Het weinige dat er is, is van slechte kwaliteit, lelijk, duur of alledrie. Koopjes en kwaliteit zijn alleen te vinden via relaties en in het immense ‘tweede circuit’, zoals het hier heet. Maar ook de relatief geprivilegieerde hoogleraar moet dagelijks drie a vier uur besteden aan het zoeken naar eten en aan het in de rij staan voor voedsel.

De illusoire socialistische economie leidt tot verspilling en stagnatie: voedsel verrot op de velden of in de fabrieken, gaat verloren in treinen die door de omslachtige bureaukratie en de angst der ambtenaren niet op tijd kunnen rijden. Alle bezwaren die je terecht kunt hebben tegen de overdaad van onze consumptiemaatschappij, de overvloed aan winkels en artikelen, de overweldigende keuzemogelijkheden, zelfs nog voor de minder bedeelden, verdampen in het zwavellicht van de socialistische hel.

Bezoek aan een orthodox-Russische kerk is zo ongeveer de enige vorm van geestelijk verzet die hier nog net mogelijk is. Desondanks is het jonge mensen niet aan te raden. De priesters zijn nu relatief goed betaalde staatsambtenaren, wier loyaliteit met het régime men aldus heeft gekocht.

[p. 870]

De in hoofdzaak oude vrouwen en enkele oude mannen wonen staande de dienst bij. Ondertussen lopen controlerende staatsambtenaren rond, die erop letten wie er komt en hoe vaak. Jongeren zou kerkbezoek zeker opbreken bij hun academische studie of hun carrière. Men kan iemand - zoals te allen tijde met overtuigd joodse intellectuelen gebeurt - voor haar of zijn examens laten zakken, overplaatsen naar een minder aangename baan of in het ergste geval ontslaan. (De sociale voorzieningen en de pensioenen zijn erbarmelijk.)

In de kathedraal die ik met mijn vrienden bezoek, valt de primitieve, bijgelovige devotie van de boerse Russische vrouwtjes op; het haast negentiende-eeuwse tafereel. Tussen hen door loopt een gigantische, stompzinnige bruut, met het postuur, de blik, de uitstraling van een psychopathische wurger. Hij ziet toe wie er komt en gaat en bewaakt de socialistische staatsorde.

De criminaliteit in Leningrad neemt toe, van openbare vechtpartijen, consumptie van chemisch vervaardigde drugs, zakkenrollen, diefstal en berovingen tot aanranding. Maar het is een misdrijf daarover te praten. Het enige probleem dat officieel nog in de socialistische heilstaat voorkomt, is alcoholisme. De mensen zuipen zich letterlijk kapot. Wie dronken op het werk komt, wordt de maag leeggepompt. Vervolgens krijgt hij of zij een koude douche. De naam wordt aangeslagen op een schandbord. Als het te vaak gebeurt, volgt ontslag. En dat betekent praktisch kreperen.

Ik bezoek met mijn vrienden de contra-kathedraal, Ahrimans tempel, het Museum van het Atheïsme en de religie. In een voormalige kathedraal hangen gruwelbeelden en spotprenten over de kerkgodsdiensten. Er is wat elementaire encyclopedische informatie (alleen in het Russisch) over de oude religies van Egypte, Judea, Griekenland, en over het vroege christendom. In het Allerheiligste staat een beeld van de god van het communistische atheïsme, de massamoordenaar Lenin.

Het grote gebouw lijkt vervuld van een zwart licht, een koude haat zonder enig vuur. Verveelde meutes Russische toeristen voor wie een bezoek aan het Museum van het Atheïsme en de religie vaak een verplicht onderdeel van hun reisje is (zoals een bezoek aan het Mausoleum van Lenin in Moskou) slepen zich rond. Tussen de lusteloze massa zie ik ineens, alleen, een jongen van een jaar of tien, haast meisjesachtig knap, blond, met een autonome en toch zachtmoedige uitstraling. Hij is gekleed in een chic

[p. 871]

blauw uniformpje van de Pioniers (verplicht voor schooljongens), een rood shawltje om de nek. Misschien komen de verlossers, als zij ooit komen, straks uit het hart van de Partij zelf. Een andere weg naar bevrijding is praktisch onmogelijk. Ik wissel blikken met de jongen en zie hem als een engel die zich even incarneert in deze zwarte wereld: een offer aan de mensheid.

Is er hoop? De toeristen uit het vrije westen, ondergebracht in betonnen staatsbarakken van tweeduizend bedden minimaal (Russen mogen er niet in, omdat drank en voedsel er relatief goed en overvloedig zijn en omdat contact met buitenlanders doelbewust wordt geminimaliseerd), zijn over het algemeen content met hun uitje, de stadsrondrit onder leiding van Intourist, het bezoek aan de praal van de musea, de theatervoorstellingen, de souvenirs uit de alleen voor niet-ingezetenen toegankelijke staatswinkels en de liters Russische ‘champagne’ en wodka die zij in hun toeristenghetto's kunnen wegslokken. De universele muzak en de dreunend luide muziekbands verdoven hen. De afwezigheid van kranten, de absurde schaarste aan boeken (er is op dit moment in de Sovjet-Unie geen enkel boek van Dostojevski in welke taal dan ook te koop; toch is hij niet in de ban) valt hun niet op. De champagnekurken knallen en dronken toeristengelal en -gelach weerklinkt in een gevangenis ter grootte van de helft van Europa en een derde van Azië, waarin tweehonderdzeventigmiljoen mensen worden geterroriseerd en geknecht door een handvol machtige mannen.

De kerkhofcultuur van het socialisme (versus de junglecultuur van het kapitalisme) zal nooit van buitenaf kunnen worden verlost. Het robotiseren van zeer angstig gemaakte mensen wordt hier systematisch nagestreefd. Het anti-esthetische, het lelijke, is tot ideaal verheven. Het amorele wordt vereerd in de persoon van de alom in beelden, portretten en plakkaten aanwezige Lenin en gepraktiseerd in de dagelijkse terreur van de staat jegens zijn burgers.

Voor deze demonie heeft de dominante cultuur van het vrije westen niet voldoende tegenkrachten in huis. Het is alsof er een eindige hoeveelheid kwaad in de wereld aanwezig is, die zich alleen maar kan verplaatsen en die zich zo nodig in verschillende gedaanten zal voordoen. Tegenover de staatsterreur en de dodelijke Russische apathie staat de immense westerse agressie van de ‘vrije’ mensen tegen elkaar. Tegenover hun armoede, ons laveloze gebral, ons gezweig in verstrooiing, amusement en drugs. Tegenover de door hen gecultiveerde lelijkheid (schoonheid werkt be-

[p. 872]

vrjdend) onze smakeloze en zielloze overdaad. Tegenover hun wreedheid, onze ongevoeligheid voor andermans leed. Het verschil is dat wij, in zaken van de buitenwereld, zouden kunnen kiezen en zij niet. Hun is ieder initiatief ontnomen en iedere poging daartoe wordt genadeloos afgestraft. Maar innerlijk zijn wij even ziek als, of nog zieker dan zij. Alleen de pathologische symptomen verschillen, gegeven de andere uiterlijke mogelijkheden.

Natuurlijk is het vrije westen een paradijs, ondanks alle vreselijke problemen, vergeleken bij de aan de dood gewijde cultuur van het socialisme. Wij kunnen kiezen en falen, voor zover wij de vrijheid die wij hebben niet aankunnen en niet weten te gebruiken. Zij krijgen zelfs niet de kans tot het falen in de vrijheid.

De mensen in het vrije westen die coquetteren met het communisme, alsof dat ook wel een menswaardige samenleving zou kunnen opleveren, zijn van een lugubere domheid en moedwillige ongeïnformeerdheid. Communisme/socialisme op papier en in de politieke propaganda is fraaie illusie en schone schijn. In de realiteit, ongeacht of het de Sovjet-Unie, Cuba, China, Albanië of socialistische ontwikkelingslanden in Azië en Afrika betreft, betekent het altijd dictatuur en de cultus van robotisering en dood.

In het steeds kleiner wordende vrije deel van de wereld heersen anderzijds onderling geweld, liefdeloosheid, totaal egoïsme, uitbuiting, anarchie en geestelijke blindheid. Alleen: in het westen kan dit nog worden gezegd en zou men er nog iets aan kunnen doen.

Het handjevol kerkgangers in de Sovjet-Unie, of zij nu orthodox-christelijk zijn of joods, zijn regressief. Zij klampen zich vast aan oude vormen en inhouden die de zwarte deklaag over het grootste land ter wereld niet zullen kunnen doorbreken. De consumptie- en verstrooiings-zombies in het westen, de gedrogeerde agressievelingen, zijn progressief. Zij storten zich, vrijwillig, hals over kop vanaf de andere zijde in de Tartarus van het uitgedoofde bewustzijn.

Maar wie zal de kracht hebben bij vol bewustzijn te zien wat er over de aarde trekt en bij te dragen aan de hergeboorte van het licht? Moeder Teresa, dr. Elisabeth Kübler-Ross, de jongen in het Pioniersuniform in de tempel van het atheïsme, wie begrijpt nog wat zij doen en wie staat hen bij?

Moskou

Als dit geen socialistisch land was, zou Moskou een van de aardigste en fraaiste hoofdsteden ter wereld kunnen zijn. Nu ligt er, ondanks het vele

[p. 873]

groen, de aanmerkelijk levendiger atmosfeer dan in Leningrad, waar de tijd geheel stilstaat, een zware druk op de stad, die het sterkste is te voelen op het Rode Plein, bij het Kremlin. Het Kremlin is, behalve een complex regeringsgebouwen dat associaties oproept met het Vaticaan, een verzameling kathedralen, voor een deel nu als museum te bezichtigen.

Op het Rode Plein, aan de voet van het Kremlin, tegen de muur, werd meteen na zijn dood in 1924 een houten mausoleum voor het gebalsemde lijk van Lenin gebouwd. In 1930 werd het huidige mausoleum van donkerrood en zwart graniet vervaardigd. Het dient tevens als eretribune voor de Opperste Sovjet. Vanaf dit graf spreken de leiders het volk toe.

De toegang tot het mausoleum dat duizenden Russen en toeristen, al dan niet verplicht, dagelijks bezoeken, wordt bewaakt door twee onbeweeglijke militairen, het geweer met bajonet in de aanslag. Op ieder vol uur wordt de erewacht voor de dood afgelost. Precies twee minuten en vijfenveertig seconden voordat de klok van de toren van de Verlosserspoort slaat, verschijnen daaronder twee nieuwe wachters, onder begeleiding van een derde. In ganzenpas, met stampende laarzen, waarbij met iedere schrede de hand tegen het geheven geweer met bajonet wordt geslagen, lopen zij naar de ingang van het mausoleum. Exact op de uurslag van de torenklok vindt de aflossing van de wacht plaats.

De Verlosserspoort, vanouds de hoofdingang en paradepoort van het Kremlin, kreeg zijn naam in 1658, toen in de nis boven de ingang een Christusikoon werd aangebracht. Tot de octoberrevolutie mocht geen man door de poort gaan zonder eerst zijn hoofdbedekking te hebben afgenomen. De Christusikoon is uiteraard verwijderd. Nu moeten mannen hun hoofdbedekking afnemen alvorens het Lenin-mausoleum te betreden.

Zoals de swastika een occult symbool was van de oude brahmanen-religie en door de nationaal-socialisten tot hakenkruis (dat in de tegengestelde richting draait) werd getransformeerd, zo is de vijfpuntige ster van het communisme een gebroken en misvormd pentagram. Het pentagram is het occulte symbool van het esoterische christendom.

Zal de Sovjet-Unie uit de doodsgreep van wat daar heerst, kunnen worden bevrijd? Mensen uit het westen kunnen, soms, een beetje materiële of morele steun bieden. Zij kunnen proberen, op een algemener plan, werkelijk in hun bewustzijn toe te laten, te verdragen, en zo mogelijk te compenseren, wat zich daar voltrekt. Het overige zal alleen van binnenuit, door burgers van de Sovjet-Unie en misschien wel alleen door hen die

[p. 874]

officieel partijlid zijn en die tot de geprivilegieerde elite behoren, kunnen worden gedaan.

Zesmaal reisde ik door de Verenigde Staten. Op een veel grotere en duidelijker schaal dan in het kneuterig kleine West-Europa word je daar geconfronteerd met de verschrikkingen van het westen, met het falen en lijden van individuele mensen. In Rusland openbaart zich nog iets anders: het lijden van het op een na grootste massavolk ter wereld, het lijden en falen van de mensheid.

Op de tweede Pinksterdag dat ik op het Rode Plein stond, leek het alsof een heel zacht, gouden licht ging schijnen vanuit het zuiden. Misschien is dat een hoopvol symbool.