Tijdschrift van het Willems-Fonds. Jaargang 8

[p. 67]

De Wonderbare Wereld
drie verhalen van Herman Teirlinck

Van Dishoeck, Amsterdam 1902.

‘Op den heuvel hooge stond een populierken alleen en keersrechte in de lucht.’

Langsheen dien dwerg gaat de onverbiddelijke tijd voorbij met een stuksken simpel leven van een dompelaar.

‘Vastgeworteld stond het in den grond, maar 't groeide boven den grond op, verre omhooge schietend tot dat het een gedachte werd, slingerend door alle tijden, waarheid in alle tijden. En 't was een populierken. En hij, Den-Djuze, was een menschelijke creature...’

Geleidelijk als de verzen van den Bijbel, volgen op elkander tusschen die eerste gedaante en het tot gedachte gedijde populierken de tafereelen van den lijdensweg eens weduwenaars op den buiten.

Herman Teirlinck ziet alles, diepten en hoogten; geene de minste schakeering ontsnapt hem; alles teekent zich af in zijn scherp-zienden geest; tot het voor velen onzichtbare toe weet hij met zorgzame vlijt uit te beelden in kleur en lijn en licht; elk oogenblik van 't leven dat heensnelt, draagt zijn bijzonder kenmerk, zooals de planten den stempel dragen van elk uur van den dag - leute en smart. -

Hij zoekt niet, hij ziet en de natuur ligt vóór hem vol veropenbaringen, die hij in zoetvloeiende verpoozende poëzie of kernige schilderingen, treffend door juistheid, weergeeft.

[p. 68]

‘Den-Djuze stapte langzaam den heuvel af en zijn pijpe werd een roerend vuurken, wandelend door den nacht...’ Dan, heeft men de vezelende kalmte van den schemeravond, de heldere stilte van den nacht bijgewoond; de vriendelijke starren hebben het gevoel van weemoed gescherpt en bevreesd voor al dat geheimzinnige, voelt men zich gelijk Den-Djuze kind worden.

Onmogelijk is het de talrijke welgeslaagde tafereelen uit hunne lijst te nemen om hunne nauwkeurigheid te toogen; 't zij de dichter zielstoestanden als de tempteering of alledaagsche bezigheden beschrijft, steeds ontdekt men den verre dragenden blik van een gewetensvol opmerker.

Eerst dacht ik zelfs dat door die angstvallige zorg aan détails besteed, er gemis was aan doorzichtkunde, daar het nietigste ding op het voorplan scheen te geraken; toch ik herinnerde mij aldra onze eerste gothische schilders, die uit een ziekelijk mysticisme opgestaan, tot de natuur terugkeerden en met een soort van godsdienstige liefde en kinderlijk gevoel geen haartje onopgemerkt lieten, het verste boomken in het verschiet tot de blaadjes toe, uitlijnden; kwestie van zien!

En nochtans over die tafereelen ligt een waas van geheimzinnigheid dat bij zekere zoogenaamde realisten niet te bespeuren is.

Herman Teirlinck, wel het schoonste talent, gedrenkt aan de bronnen der moderne kunst, verzaakte vroegtijdig de decadente of symbolistische school; reeds in zijn eersten bundel ‘Verzen’ met ‘'t jaar omme’ ontwaakt in hem de zucht naar gezonder opvatting en eenvoudiger kunstuiting. Zijne symbolische Sonnetten van die periode liggen hem reeds lang achter den rug in hunne onverdragelijke mooiheid, als pleisteren ornamenten.

Men staat verbaasd voor zijne uitzettende kracht. Den-Djuze aan 't suffen geraakt door 't verlies van zijne

[p. 69]

vrouw, wil hertrouwen; de spot drijft hem uit het hoeveken waar hij met Zeeneken eens zoo gelukkig leefde. Met die weinige gegevens bouwt Teirlinck ons een uitgebreid gedicht dat onze belangstelling gaande maakt van het begin tot het einde. Ik zal velen verwonderen met te zeggen ‘gedicht’, dus schepping, dus uitvinding, na hierboven er op gewezen te hebben hoe de schrijver alles goed afkeek, en, nochtans niets is meer waar.

Bij een wonderbaar geheugen en een fijn ontwikkeld verstand voegt Teirlinck eene wonderbare verbeelding. De twee eerste factoren leveren hem dag in dag uit, alle oogenblikken, de bouwmaterialen van een gewrocht dat hij zelf nog niet kent - ik noem zulks... vatbaarheid! Heeft hij een onderwerp, dadelijk verschijnt het type die zijne gedachten moet belichamen, zijne fantazij verbruikt dan die materialen van eerste hoedanigheid, gegrepen uit het werkelijk leven.

Desniettegenstaande blijft zijn werk: een gedicht. Van daar die subtiele verzorging van kleur en lijn, die simpele doch diep bestudeerde taal, verheven en waar. Tot staving daarvan verspring ik liefst naar ‘De Molen van St Geuriks Waaigem’ dat ik het volledigste vind van de drie verhalen. Daar wordt zijne fantazij handtastelijk in den molenaar d.i. een stoere boer, eigenzinnig en zwijgzaam, die over de sociale toestanden begint te zinnen en met houtjes en een kristallen bal het wereldvraagstuk meent op te lossen.

Het spreekt van zelf dat zoo een onbeholpen filosoof voor zulke zware taak niet opgewassen is; voeg daarbijd e ongelukken die hem 't een achter 't ander komen teisteren, hem die zich tot levensdoel heeft gesteld een gelukkig bestaan voor de menschen te vinden en men zal makkelijk begrijpen dat zijn verstand het niet kan volhouden en dat Corneel in eene soort van krankzinnigheid vervalt.

[p. 70]

Ik hoor sommigen vermanen: Den-Djuze, met zijn gelatenheid, zijn godsbegrip - Corneel met zijn hervormingswaan, zijn maatschappelijk stelsel - zijn dat wel die boeren eigenlijk zooals ze zijn? Ik zeg: ja! - zooals iedereen ze ziet: neen!

Ja, omdat wij hier het innerlijk wezen van den buitenmensch te kennen krijgen, en dat is voor mij het meest wonderbare van Herman Teirlinck's Wonderbare Wereld.

Ik lees in een oud blad:

‘Veuillot vertelt entwaar dat een artist, een ware artist het portret geschilderd had van dien goeden vriend. Iedereen kende hem, den blijden, leutigen, levenden man; en wonder genoeg, dat portret was ernst, diepdenkende ernst.

‘Dat was gemist!

‘Maar ziet de dood kwam en lei den man neder; en, hoe wonderlijk! dan, maar alleenlijk dan, teekende in prachtige lijnen die diepdenkende ernst door dat doode wezen.

‘Met een aardig woord: Die doode was het levend beeld van het innere wezen van dien man.

‘Hij, de artist, had dat diepste wezen gevonden, gevat en verbeeld.’

En verder:

‘Zoo zal ook de Dichter het binnenwezen, het moraalwezen, de ziel, tot haar volle ontplooien in alle hoogten en diepten, doen worden en bestaan.’ - Dat ook doet Herman Teirlinck en het is niet de minst verdienstelijke zijner hoedanigheden: dat, waaraan de zwijgende, de eigenzinnige Vlaamsche boer denkt, een vorm te geven.

In ‘Landelijke Historie’ is Teirlinck nog eenigszins conventioneel en onzeker, maar in ‘De Molen’ bereikt hij schier de volmaaktheid in zijn schrijftrant.

Het ‘Populierken’ - eene veropenbaring. De ‘Molen van St Geuriks Waaigem’ - de grondsteen van een stevig gebouw, dat uit den vruchtbaren geest van den jeugdigen dichter zal verrijzen.

[p. 71]

Laat ons hopen dat hij zich niet bepalen zal bij landelijke tooneelen; bezit hij niet ten volle de begaafdheid om ons menschen, eenvoudige menschen uit de stad te teekenen, te doen leven met al het ingewikkelde en onverwachte welke zulke onderwerpen opleveren; zonder daarom te moeten vervallen in de beschrijving van uitzonderingsmenschen, in het oog springende voortbrengsels eener verdorven maatschappij.

Ten slotte, de uitgave is wel verzorgd; blijkbaar heeft de schrijver begrepen dat de groote massa, het volk, nog niet bereid was werken te lezen zooals de ‘Wonderbare Wereld’, en dat de woorden van A. Rodenbach in de voorrede van ‘Gudrun’ nog immer waarheid blijven:

‘Ter nauwernood bij eenige kunstbroeders ziet de dichter zijne werken verspreiden, en het is slechts bij een klein getal menschen die dezelfde krachten in geest en herte dragen, dat hij zijne scheppingen, met het uitgelezenste van zijn eigen wezen gevoed, kan mededeelen, hij, voor wien mededeelen eene onwederstaanbare noodwendigheid der ziele is.’

Ziedaar, zonder beslag en zonder rangschikking eenige losse gedachten over het werk van Herman Teirlinck.

Etterbeek.

Willem Gijssels.