Tijdschrift van het Willems-Fonds. Jaargang 2

[p. 163]

Bovenaardsche werelden.

De physische sterrekunde is eigenlijk eene moderne wetenschap; en zelfs mag men zeggen dat het gedeelte hetwelk voornamelijk de studie der natuurlijke gesteldheid der hemellichamen tot doel heeft, heel en al van onzen tijd is. Immers, deze natuurkunde des hemels veronderstelt reeds een merkbaren vooruitgang, eene diepe kennis der eigenschappen van het licht, eene groote volmaking der toestellen die tot de waarneming moeten dienen.

De aandacht der sterrekundigen wordt meer en meer getrokken op de voorwaarden van het leven in de verschillende werelden van het heelal. Reeds van de vroegste tijden is voor het geheim van het buitenaardsche leven de mensch altijd zeer ingenomen geweest; en het is vooral om dit geheim beter te doorgronden, om in betere voorwaarden de physische gesteldheid der bovenaardsche werelden te kunnen nagaan, dat men nu overal sterrenwachten ziet inrichten op hooge standplaatsen.

En inderdaad, het is slechts door waarnemingen op hoogere altituden dat men volledige begrippen kan verwerven aangaande den bouw van de planeten en van hare wachters als ook over de samenstelling van haren dampkring; en dat men wellicht eerstdaags op enkele van deze de rechtstreeksche bewijzen van het bestaan der levende natuur zal kunnen aanschouwen.

[p. 164]

De gasvormige laag die onze Aarde omgeeft, is voor ons de voornaamste factor voor het onderhouden van het leven; maar wanneer wij een blik willen werpen buiten de grenzen van ons verblijf en wij den hemel willen onderzoeken, dan werkt die laag als eene soort van scherm, die de waarnemingen hindert; de dampkring doet de lichtstralen die ons van de hemellichamen toekomen, van hunne ware richting afwijken; hij verspreidt die stralen langs alle zijden; hij slorpt een groot gedeelte van het licht op, wijzigt soms in ruime mate den vorm en de kleur der sterren en is ook de oorzaak van het ontstaan van allerhande schijnbeelden.

In de hoogere luchtstreken bieden de waarnemingen eene wonderbare duidelijkheid aan: de vaste sterren, de planeten en zelfs de wachters van Jupiter zijn er onverpoosd zichtbaar met het bloote oog, nacht en dag; door het spectroscoop bemerkt men driemaal meer strepen dan aan de oppervlakte der Aarde; en zoo kan men, zonder eenige moeite, de aanwezigheid van waterdamp in de atmosfeer der planeten vaststellen. Indien het mogelijk ware zich tot zeer groote zeehoogten te verheffen, dan zou men aan de Zon, met het bloote oog achtereenvolgens kunnen waarnemen de photosfeer of lichtuitstralende omgeving der kern; de chromosfeer, gasvormig hulsel waarin de warmteuitstraling de grootste energie bezit; en de kroonatmosfeer, die de heele massa van de omgevende hemelruimte afscheidt en ze tegen te spoedige afkoeling beschermt.

Bijgevolg, het plaatsen der astronomische toestellen in hoog verheven sterrenwachten zal aan de wetenschap toelaten een vooruitgang te verwezenlijken die zich anders nog zeer vele jaren zoulaten wachten, die wellicht nooit of zeer moeilijk tot stand zou komen. Daarom is het dat men nu overal observatoriums op hoog gelegen en wel uitgekozen standplaatsen inricht. Het was reeds

[p. 165]

eene der grootsche gedachten van Le Verrier; maar de beroemde sterrekundige beoogde vooral den vooruitgang der meteorologie. In Amerika zijn ze reeds zeer talrijk op de toppen der Andes en in het Rotsgebergte; Italië heeft eene sterrenwacht op de Etna, en de Club Alpin Italien gaat er eene inrichten op eene der naalden van den Mont Rose. Frankrijk bezit er eene op den Pic du Midi, eene andere op den Mont-Ventoux; en de beroemde sterrekundige Janssen, van het ‘Bureau des Longitudes’ te Parijs, heeft er drie doen inrichten op den Mont-Blanc: eene ‘Cabane Observatoire’ op de Grands-Mulets, aan 3050 meter zeehoogte; een ‘Chalet observatoire’ op den Rocher-Rouge, aan 4500 meter; en dan nog een echte sterrenwacht, voorzien van de volmaakste toestellen, op den top zelf van den berg, waar de koene waarnemer zich getroost met een waren heldenmoed vele maanden van het jaar te verblijven. Dit gebouw heeft den vorm eener afgeknotte pyramide, 10 meter lang en 5 meter breed aan de basis, met twee verdiepingen; wanden, deuren en vensters zijn dubbel, om den waarnemer tegen de hevige koude te beschutten. Om het materiaal en de toestellen tot die verbazende hoogte van 4800 meters te brengen, heeft men de vernuftigste werktuigen moeten verzinnen; en te recht bewondert men de wilskracht en de zelfopoffering van den moedigen geleerde die niet aarzelt, ten dienste der wetenschap, zich in die gure, bijna ongenaakbare oorden te vestigen.

Om een denkbeeld te geven van het groote voordeel der waarnemingen in de hoogere streken van den dampkring, willen wij hier het gewichtigste resultaat aanhalen dat voor alsnu op het toppunt van den Mont-Blanc is verkregen; het geldt hier een feit dat op het leven in de verschillende werelden van ons zonnestelsel den grootsten invloed heeft. Wanneer men in het zonnespectrum de kenmerkende strepen van de zuurstof

[p. 166]

waarneemt, dan bemerkt men dat, naarmate men zich in den dampkring verheft, die strepen verbleeken en in aantal allengs verminderen; nu, op den top van den Mont-Blanc heeft men kunnen vaststellen dat de verzwakking in de intensiteit dier strepen en het afnemen van haar getal juist overeenstemt met de dikte van de luchtlaag die men beneden zich heeft. Daaruit heeft men mogen afleiden dat de Zon zelve voor niets tusschenkomt in het vormen der zuurstofstrepen; deze zijn anders niet dan tellurische absorptiestrepen voortgebracht door de zuurstof van de atmosfeer der Aarde.

Ziedaar een hoogst belangrijk feit voor de toekomst der werelden die om de Zon zweven: immers, het lichten warmteuitstralend omhulsel van de eigenlijke zonnekern, is in hoofdzaak eene atmosfeer van gloeiende waterstofgas; en nu zien wij, dat door een wondere schikking, in die gaslaag juist dit lichaam ontbreekt dat hare functie zou kunnen hinderen. Ware er zuurstof aanwezig in die lagen die den gloeienden bol omgeven, dan zou, op een gegeven oogenblik, bij het afnemen der temperatuur, eene verbinding van waterstof en zuurstof plaats hebben en waterdamp zou zich ophoopen in den dampkring der Zon. En daar die damp voor de uitstralende warmte het maximum van opslorpingsenergie bezit, zou hij vóor de Zon als een scherm vormen, die in eene overgroote verhouding het reeds afnemende uitstralingsvermogen van dit hemellichaam zou tegenwerken. Op de Aarde zou de temperatuur overal dalen; de poolklimaten zouden allengs den equator naderen en de voorwaarden van het leven zouden er totaal gewijzigd worden. En voor de planeten van grooten omvang, waar de evolutie veel trager geschiedt en die zich maar in een zeer langen tijdverloop kunnen ontwikkelen om reden hunner groote massa, zou dergelijke gebeurtenis op de levensverschijnselen een zeer nadeeligen invloed moeten uitoefenen.

[p. 167]

Is de Aarde het eenige hemellichaam waarop die verschijnselen zich openbaren? Welke zijn de argumenten die de wetenschap inroept om de waarschijnlijkheid te bevestigen van het bestaan van planten en dieren in andere werelden van het heelal? Om alleen te spreken van de werelden van ons zonnestelsel, is het groote punt zich door de waarneming te verzekeren dat de voorwaarden van het leven er reeds zijn verwezenlijkt; en zoo mogelijk, de evolutiephase, te bepalen waartoe elke planeet is gekomen.

Alhoewel men tot hier toe er niet in geslaagd is om door rechtstreeksche nasporing de verschijnselen van het leven buiten onze Aarde vast te stellen, is er toch geen twijfel dat sommige planeten of hare wachters kunnen, zelfs moeten bewoond zijn. Hetgeen hier door onze zintuigen nog niet is vastgesteld, wordt bevestigd door het oog van het verstand en van de wetenschap; het is eene theoretische gevolgtrekking van een samenhang van feiten en gelijkvormigheden die volstrekt geen twijfel overlaten; het wordt afgeleid uit de eeuwenlange werkzaamheden der sterrekundigen en uit de wondere ontdekkingen dezer laatste tijden.

Reeds de vroegste waarnemingen in de hoogste oudheid bewezen dat sommige hemellichamen aan het hemelgewelf van plaats veranderen betrekkelijk de andere sterren; op die lichamen werd dan natuurlijk de aandacht in het bijzonder getrokken; hunne bewegingen werden zorgvuldig nagegaan, en van dan af reeds trachtte men hunne natuur te doorgronden alsook de rol die zij vervullen tegenover Zon en Aarde.

Gedurende deze periode konden de gedachten over de natuurlijke gesteldheid der planeten zeer weinig vooruitgang doen, want men had te verkeerde begrippen over de algemeene bewegingen dier lichamen. Maar wanneer door Copernic en door Kepler de wetten dier bewegingen werden uiteengezet, dan ving een

[p. 168]

nieuw tijdstip aan; van dit oogenblik af waren de betrekkingen bekend van al de werelden van het zonnestelsel; en de analogie veroorloofde te besluiten dat de Aarde zeer waarschijnlijk dezelfde natuurlijke gesteldheid moest hebben als de andere leden der groote zonnefamilie.

Doch, de gewichtigste vooruitgang op dit gebied ontstond bij het ontdekken van den kijker, door Galileï; dan werd het mogelijk al de bijzonderheden der planeten waar te nemen, den dampkring, de wolken, de sporen van vaste deelen en van zeeën; bij sommigen herkende men wachters. Aldus werd de gelijkvormigheid van oorsprong en van physische gesteldheid tusschen die werelden en onze Aarde door tastbare bewijzen gehandhaafd.

Eindelijk, de spectraalanalyse is tot heden de laatste stap: zij laat toe, hetgeen de krachtigste kijkers niet veroorloven, namelijk het bewijs te geven van de eenheid der stof in het heelal, en ook in den dampkring der planeten de aanwezigheid vast te stellen derzelfde gassen en dampen als in de atmosfeer der Aarde. Zoo heeft men de overtuiging verkregen dat waterstof, stikstof, zuurstof en koolstof en vooral het water dezelfde rol vervullen, niet alleen in de werelden van ons zonnestelsel maar overal in de oneindige ruimte; want zelfs in eene heele reeks vaste sterren is er waterdamp voorhanden.

Onder al de planeten is het Mars die zich voor de waarnemingen in de gunstigste omstandigheden aanbiedt; en nochtans heeft de rechtstreeksche navorsching nog niets aangewezen dat van het bestaan van levende wezens op die wereld zou kunnen getuigen. Niettemin is men volkomen van dit bestaan overtuigd; en zelfs, als men de evolutie der planeet nagaat, mag men veronderstellen dat er zich daar hoogere wezens moeten bevinden die ons in ontwikkeling verre vooruit zijn.

[p. 169]

Voor de binnenplaneten is de waarneming veel lastiger; uit een cosmogonisch oogpunt zijn ze jonger dan de Aarde; en ook bevinden zij zich wellicht nog in eene vroegere phase hunner evolutie; misschien begint het leven er zich nauwelijks te openbaren.

De grootere bollen, zoools Jupiter en Saturnus, zijn vóor de Aarde gevormd; doch uit reden hunner groote massa hebben die lichamen de oorspronkelijke warmte langer behouden. De evolutie geschiedt hier veel trager; ook is de dichtheid dier werelden nog zeer gering. Alhoewel voor Jupiter bijvoorbeeld, de atmosfeer sterk met waterdamp is bezwangerd, is de kern waarschijnlijk nog niet geschikt voor de levende natuur; hoogstens zou er eene zeefauna kunnen aanwezig zijn. De evolutie der wachters is verder gevorderd; eenige dezer kunnen bewoond zijn.

Wat meer is, de gevolgtrekkingen uit de gelijkvormigheid in de samenstelling der hemellichamen veroorloven ons in onze bespiegelingen nog een stap verder te gaan: wij zijn gemachtigd te erkennen dat de wezens die de werelden bewonen welke over de heele ruimte des hemels verspreid zijn, de eenheid der vormen aanbieden; dat zij overal bewerktuigd zijn volgens hetzelfde plan, en dat voor de hoogere wezens, zich niet alleen de stoffelijke, maar tevens de intellectueele eenheid moet openbaren.

En nu, terugkeerende naar ons eerste standpunt, zullen wij besluiten dat de rechtstreeksche onwederlegbare bewijzen van het leven in enkele werelden van het gebied der Zon, nu in volle vertrouwen mogen verwacht worden van de nieuwe voorwaarden waarin voortaan de waarnemingen zullen geschieden en van de buitengewone volmaking die de sterrekundige toestellen nu verkrijgen. Aan den schranderen en ijverigen navorscher worden vaak door de natuur uitslagen voorbehouden die alleszins zijne verwachting overtreffen.

Ed. Verschaffelt.