Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 28

[p. 373]

Boekbeoordelingen

J.M.A. Hornikx (2006). Cultural differences in the persuasiveness of evidence types in France and the Netherlands. Proefschrift Radboud Universiteit Nijmegen. S.l.: F&N Boekservice. ISBN 13: 978-7383859-8. (promotores: J.L. Hoeken, P.J. Schellens en M. Starren).

Dit boek gaat over het gebruik van verschillende soorten evidentietypen in Franse en Nederlandse persuasieve teksten, zoals advertenties en sturende voorlichting. Standaard worden vier soorten evidentietypen gebruikt: anekdotische (argumentatie op basis van voorbeelden), statistische (argumentatie op basis van steekproeven), causale (argumentatie op basis van oorzaak-gevolgrelaties) en expertevidentie (argumentatie op basis van de mening van experts). Zo kan de uitspraak dat de regeringspartijen de komende Tweede Kamerverkiezingen gaan verliezen onderbouwd worden met uitspraken als ‘want onze buren stemmen nu ook al PvdA’ (anekdotisch), ‘want 60% van de Nederlanders zegt PvdA te gaan stemmen’ (statistisch), ‘want de basis valt weg met de dreigende deconfiture van het CDA’ (causaal) of ‘want dat beweert opiniepeiler Maurice de Hond’ (expert). Die evidentietypen kunnen verschillen in sterkte: zo is met enige regelmaat gevonden dat statistische argumentatie overtuigender is dan anekdotische argumentatie. Maar lang niet alle evidentietypen zijn in dezelfde mate onderzocht. En de sterkte van de evidentie lijkt af te hangen van allerlei gerelateerde factoren, zoals de algemeenheid van de uitspraak. Een nog weinig bestudeerde samenhangende factor is cultuur: het is, aldus Hornikx, waarschijnlijk dat één van de manieren waarop culturen van elkaar kunnen verschillen schuilt in de sterkte die men hecht aan verschillende evidentietypen. Deze problematiek brengt Hornikx tot zijn onderzoeksvragen: verschillen culturen in de verwachtingen die ze hebben ten aanzien van de overtuigingskracht van de verschillende evidentietypen? worden leden van verschillende culturen ook daadwerkelijk in verschillende mate overtuigd door verschillende evidentietypen?

Hoofdstuk 1 geeft een schets van deze problematiek en een introductie op de onderzoeksvragen. Hoofdstuk 2 behandelt de verschillende argumentatievormen die corresponderen met de verschillende typen evidentie zoals onderscheiden in de sociale psychologie. Daarbij lost Hornikx de kwestie op die bijvoorbeeld door O'Keefe (2002) is aangeroerd: hoe voorkomen we circulariteit bij het bepalen van wat inhoudelijk goede argumenten zijn? Traditioneel wordt dit probleem in het persuasiviteitsonderzoek op empirische wijze opgelost: een sterk argument is een argument dat door lezers overtuigend wordt gevonden. O'Keefe pleit voor een meer inhoudelijke benadering van argumentkwaliteit. Hornikx levert die door aan te haken bij normatieve benaderingen van argumentkwaliteit als die van Schel-

[p. 374]

lens en Verhoeven (1994): een argument is goed als het voldoet aan eisen die door de argumentatieleer aan goede argumentatie worden gesteld. Zo moet statistische argumentatie gebaseerd zijn op een steekproef die representatief is voor de gevallen waarover de algemene uitspraak gaat (de populatie), moet de steekproef voldoende groot zijn en de gevallen in de steekproef moeten voldoende lijken op de gevallen in de populatie. Ook roert Hornikx de kwestie aan of verschillende culturen misschien verschillende evaluatieve criteria hanteren voor de kwaliteit van argumentatie; hij constateert dat daar tot op heden geen empirische evidentie voor is.

Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van de literatuur over overtuigingskracht van verschillende vormen van evidenties. Hornikx bespreekt onderzoek naar de effecten van de verschillende criteria die in de normatieve benadering van belang zijn. Is een grotere steekproef overtuigender? Ja, lijkt het antwoord, met name als lezers betrokken zijn bij het onderwerp. Tegelijkertijd is bekend dat lezers notoir ongevoelig zijn voor steekproefgroottes. Is een steekproef die sterk lijkt op de populatie overtuigender? Dat is nog maar een enkele keer gevonden. Zijn geloofwaardiger steekproeven overtuigender? Ja, maar vooral bij relatief weinig intensieve verwerking van de tekst.

Ook bespreekt Hornikx in dit hoofdstuk onderzoek naar de overtuigingskracht van verschillende evidentietypen. Dat gebeurt op grond van een vergelijking van een aantal studies waarin evidentie gebruikt is om de waarschijnlijkheid van een bewering te onderbouwen, waarin verschillende typen evidentie als onafhankelijke variabele zijn gemanipuleerd, waarin de verschillende typen evidentie op een eenduidige manier zijn geoperationaliseerd en waarin acceptatie van de bewering als afhankelijke variabele is gemeten. De 14 studies die aan deze criteria voldoen laten zien dat statistische evidentie overtuigender is dan anekdotische (al is er ook een aantal studies dat geen verschil laat zien); verder is het onduidelijk of statistische evidentie overtuigender is dan causale evidentie. Er zijn maar weinig studies die de overtuigingskracht van causale en anekdotische evidentie vergelijken. Ook blijken er maar weinig studies gedaan te zijn waarin proefpersonen meer dan één bewering te beoordelen kregen. Daarmee doemt het gevaar op dat bevindingen afhankelijk zijn van het toevallige materiaal dat gebruikt is. Alle reden dus om nieuw onderzoek te doen.

Hoofdstuk 4 presenteert een corpusonderzoek naar wat er aan verschillende typen evidentie voorkomt in Franse en Nederlandse sturende voorlichtingsteksten over verwante onderwerpen (zoals stoppen met roken, milieu, fondswerving, ontwikkelingssamenwerking). Doordat het hoofdstuk kijkt naar welke vormen van evidentie voorkomen in teksten, zou je dat kunnen bezien als een analyse van verwachte overtuigingskracht: van welke evidentie verwachten schrijvers dat ze overtuigend is? De brochures zijn op een aantal punten geanalyseerd: wordt het geadviseerde gedrag (‘stop met roken’) genoemd? Worden de gevolgen van dat gedrag genoemd? Worden verschillende typen evidentie gebruikt? Het blijkt dat causale en statistische evidentie vaker gebruikt worden. Ook was er een interactie met cultuur: in Nederlandse brochures is causale evidentie veruit in de meerderheid, terwijl in Franse brochures relatief veel statistische en anekdotische evidentie gebruikt worden. Expertevidentie kwam relatief weinig voor: nauwelijks in de Nederlandse brochures en enigszins in de Franse brochures. Het verschil tussen Franse en Nederlandse brochures laat zien dat tekstschrijvers uit de twee landen kennelijk verschillende verwachtingen hebben over de overtuigingskracht van hun evidentie.

In hoofdstuk 5 wordt ook aandacht besteed aan verwachte overtuigingskracht,

[p. 375]

maar dan met behulp van experimenteel onderzoek. Nederlandse en Franse proefpersonen beoordelen vergelijkenderwijs de overtuigingskracht van vier typen evidenties. Om aannemelijk te maken dat eventuele verschillen in overtuigingskracht tussen de Nederlandse en Franse proefpersonen ook daadwerkelijk aan culturele verschillen kunnen worden toegeschreven, moeten die culturele waarden op het niveau van individuele proefpersonen gemeten worden. Maar culturele waarden laten zich maar moeilijk meten op een individueel niveau: Hornikx geeft het voorbeeld van een Nederlandse proefpersoon die zegt dat hij veel waarde hecht aan autoriteiten, omdat hij er meer waarde aan hecht dan zijn vriendenkring en van een Franse proefpersoon die zegt dat ze er weinig waarde aan hecht, omdat ze er minder waarde aan hecht dan haar ouders; toch kan de Franse proefpersoon meer waarde hechten aan autoriteit dan de Nederlandse. Om dit soort problemen te vermijden, meet Hornikx geen culturele waarden maar contextvariabelen, eigenschappen van de context waarvan de onderzoeker denkt dat ze de overtuigingskracht van (in dit geval) expertevidentie bepalen. Hornikx heeft daarvoor een ‘Voorkeur voor expertinformatie’-schaal (VvE-schaal) ontwikkeld. Ook meet hij de ‘need for cognition’ (NfC; de behoefte om zich bezig te houden met cognitieve processen, zoals nadenken en raadsels oplossen) van de proefpersonen. Need for cognition wordt wel gezien als een indicator voor de route (centraal of perifeer) die lezers nemen bij het beoordelen van de overtuigingskracht van een tekst. Om uit te sluiten dat proefpersonen van verschillende achtergronden de schalen op verschillende manieren interpreteren heeft Hornikx analyses uitgevoerd op gestandaardiseerde versies van de schalen. De resultaten laten voor Franse en Nederlandse proefpersonen een gelijke voorkeur zien: statistische evidentie wordt het sterkst gevonden, dan expertevidentie evidentie gevolgd door causale en ten slotte anekdotische. Er is een klein verschil (éénzijdig getoetst) tussen Fransen en Nederlanders als je kijkt naar het aantal keren dat expertevidentie als sterkst genoemd wordt: Fransen zetten expertevidentie wat vaker op de eerste plaats dan Nederlanders. Heel opmerkelijk is dat er nauwelijks samenhang was tussen de scores op de ‘voorkeur voor expertevidentie’-schaal en de verwachte overtuigingskracht van expertevidentie.

Hoofdstuk 6 rapporteert drie experimenten over de waargenomen (‘echte’) overtuigingskracht van de verschillende typen evidentie. In die experimenten beoordelen proefpersonen de overtuigingskracht van een aantal beweringen, die onderbouwd worden door verschillende typen evidentie. In studie 3 vindt Hornikx een interactie tussen cultuur en evidentietype: voor Nederlanders zijn statistische en causale evidentie overtuigender dan voor Fransen. In absolute zin is expertevidentie voor Nederlanders even overtuigend als voor Fransen, maar in relatieve zin niet: de overtuigingskracht van expertevidentie is voor Fransen wat groter dan die van statistische evidentie, terwijl voor Nederlanders statistische evidentie veel overtuigender is dan expertevidentie. In studie 4 onderzoekt Hornikx (expert) evidentie die normatief gezien zwak is. Daartoe heeft hij de relevantie van het expertisegebied van de expert gevarieerd (een claim over de invloed van basilicum op sportprestaties wordt onderbouwd door een diëtist - sterke versie - dan wel een psycholoog - zwakke versie). Zowel voor expertevidentie als voor statistische evidentie vond Hornikx dat Nederlanders een groot verschil in overtuigingskracht zagen tussen zwakke en sterke evidentie, terwijl de Fransen sterke en zwakke evidentie even overtuigend vonden. In het laatste experiment (studie 5) wordt de status van de expert (ofwel een hoogleraar ofwel een medewerker) als factor toegevoegd. Die factor had weinig invloed op de overtuigings-

[p. 376]

kracht van evidentie. Wel repliceerde dit experiment het verschil tussen Nederlanders en Fransen wat betreft de rol van relevante expertise die Hornikx in studie 4 vond.

Hoofdstuk 7 vat de resultaten samen en geeft een discussie van die resultaten. Zo suggereert Hornikx dat zijn bevinding dat de overtuigingskracht van evidentie groter is in Nederland dan in Frankrijk gerelateerd is aan de verschillen in onderzoekstradities: Nederland haakt traditioneel aan bij Angelsaksische onderzoekstradities, waarin de nadruk ligt op dataverzameling, die goed past bij causale en statistische argumentatie. In Frankrijk zou de nadruk liggen op theorieontwikkeling: ‘French scholars develop and refine theories that are never tested empircally’ (p. 139). Er zou binnen die traditie dus relatief weinig aandacht zijn voor empirische toetsing, maar veel voor de relatie met alternatieve theorieën; dit laatste sluit goed aan bij expertevidentie. Daarnaast bespreekt Hornikx alternatieve verklaringen voor het gevonden verschil. Zo is er de mogelijkheid dat de verschillen verklaard kunnen worden in termen van machtsafstand: Fransen scoren hierop in het algemeen hoger dan Nederlanders. Het probleem aan deze verklaring is dat Hornikx geen verschillen in machtsafstand vond tussen de Franse en Nederlandse participanten. Bovendien vond hij geen samenhang tussen de scores op de VvE-schaal en de waargenomen overtuigingskracht van expertevidentie. Een andere verklaring is dat Fransen en Nederlanders doorgaans verschillen in de mate van onzekerheidsvermijding. Aangezien personen met een hoge onzekerheidsvermijding meer leunen op experts (omdat experts onzekerheid weg kunnen nemen) zouden Fransen hoger moeten scoren op de VvE-schaal. Aangezien dit laatste niet het geval was vervalt ook deze verklaring. Een derde, wat onduidelijk, alternatief is dat voor Fransen leunen op experts tot de culturele norm behoort, terwijl dat in Nederland eerder een persoonlijke norm is. Ook die verklaring lijkt me niet houdbaar, aangezien in beide gevallen een samenhang tussen score op de VvE-schaal en overtuigingskracht van expertevidentie verwacht wordt, terwijl die niet gevonden is. Nog een mogelijkheid is dat de resultaten samenhangen met verschillen in onderwijssystemen: Nederlanders worden van jongs af aan getraind om kritische vragen te stellen, terwijl Franse leerlingen ertoe aangezet worden te leunen op alwetende leraren en autoriteiten op hun woord te geloven.

In de slotparagrafen doet Hornikx een aantal suggesties voor verder onderzoek, waarin andere technieken (het gebruik van focusgroepen om te achterhalen waarom mensen sommige evidentievormen overtuigend vinden; het gebruik van concrete schrijftaken om meer natuurlijk materiaal te krijgen) en andere parameters gehanteerd zouden kunnen worden.

Dit is een belangrijk proefschrift, omdat Hornikx op voorbeeldige wijze empirisch onderzoek naar de overtuigingskracht van expertevidentie in twee verschillende culturen beschrijft. Dat onderzoek zit goed in elkaar: Hornikx betoont zich creatief in het omzeilen van allerlei methodologische klippen. Daar komt nog bij dat hij goed schrijft. Dat maakt het een plezier dit proefschrift te lezen.

Tegelijkertijd begeeft Hornikx zich met zijn experimenteel onderzoek naar verschillen tussen de Franse en Nederlandse cultuur op een heikel terrein. Wie groepsverschillen probeert toe te schrijven aan cultuurverschillen, bevindt zich al gauw op het hobbelige terrein van de stereotypering. Wat betekent het bijvoorbeeld om te zeggen dat in het Franse onderwijssysteem leerlingen meer autoriteitsgevoelig zijn en dat de Franse wetenschapstraditie veel minder empirisch is dan de Nederlandse? Een andere vraag die zich voordoet is hoe goed de dimensies van Hofstede, geïntroduceerd om culturele ver-

[p. 377]

schillen te verklaren, te gebruiken zijn om patronen te beschrijven in data die in andere contexten zijn verzameld dan die waarin Hofstede indertijd zijn onderzoek deed. Tijdens de oppositie rees bijvoorbeeld de vraag hoeveel negatieve evidentie er nodig is voordat cultuuronderzoekers bereid zijn om een dimensie als ‘machtsafstand’ te verwerpen.

Ook roepen sommige onderdelen van de onderzoeksopzet vragen op. Wat te denken bijvoorbeeld van een operationalisering van het genre ‘brochure’, niet als een tekst met een bepaald doel of een bepaalde stijl maar als een tekst waarin pragmatische argumentatie voorkomt (p. 65-66). Ik vind dit om een aantal redenen een opmerkelijke operationalisering, al was het maar omdat hij haaks staat op wat gangbaar is in de genreliteratuur. Maar ik zie ook allerlei empirische problemen. Stel dat een brochure wel argumenteert, maar niet pragmatisch argumenteert. Of stel dat een gebruiksaanwijzing van de belastingdienst een fragment bevat waarin betoogd wordt op grond van vooren nadelen dat dit een betere manier is om je belastingaangifte in te leveren dan de papieren versie. In het eerste geval is het geen brochure, in het tweede geval wel. Beide lijken me tegenintuïtieve resultaten.

En wat betekent het bijvoorbeeld dat Hornikx in zijn experimenten amper samenhang vindt tussen overtuigingskracht van expertevidentie en de individuele scores op de VvE-index? Zegt dat iets over het materiaal of over de aanname dat er sprake is van expertevidentie? Valt met het ontbreken van de samenhang niet de hele basis weg om verschillen te verwachten wat betreft de overtuigingskracht van expertevidentie?

Dit soort overwegingen laat onverlet dat dit proefschrift een waardevolle aanwinst is voor het vakgebied. Van harte aanbevolen.

Wilbert Spooren

Bibliografie

O'Keefe, D.J. (2002). Persuasion theory and research (2nd ed. ed.). Thousand Oaks, CA etc.: Sage.

Schellens, P.J. & Verhoeven, G (1994). Argument en tegenargument een inleiding in de analyse en beoordeling van betogende teksten. (2e dr. ed.). Groningen: Nijhoff.