Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 28

[p. 54]

Boekbeoordeling

Hendriks, Berna (2002). More on Dutch-English please? A study of request performance by Dutch native speakers, English native speakers and Dutch learners of English. Dissertatie Katholieke Universiteit Nijmegen. Nijmegen: Nijmegen University Press. ISBN 9037306322. (277 pp.)

Hoewel het proefschrift van Berna Hendriks al weer een aantal jaren geleden verscheen is, heeft het nog weinig aan actualiteit verloren. De aanleiding voor haar onderzoek was het imago van de Nederlander die de buitenlanders in direct, ‘blunt’ Engels vertelt waar het op staat. Dat beeld is volgens mij onverminderd geldig en alleen daarom is het nuttig om een serieus onderzoek uit te voeren naar die directheid en de vraag of het nu aan onze gebrekkige beheersing van het Engels ligt of aan het feit dat we anders over zaken als afstand en respect denken (onze cultuur).Verder neemt het belang van de rol van het Engels in onze samenleving nog steeds toe, en de discussie over de taalvaardigheid Engels van de Nederlanders is nog verre van uitgewoed. Het onderzoek van Hendriks biedt erg nuttige inzichten voor deze discussie. In deze bespreking zal ik vooral ingaan op de meerwaarde van het onderzoek voor het vakgebied en op de implicaties voor verder onderzoek. De discussie voor het onderwijsveld laat ik aan een ander forum over.

Hendriks heeft in haar proefschrift de blik gericht op het Engels van Nederlanders, en dan met name het gebruik van beleefdheid. Die heeft ze bestudeerd in de manier waarop men in diverse situaties verzoeken formuleert, een taalhandeling die zich bij uitstek leent voor beleefdheidstudies en dan ook al door velen voor haar onder de loep genomen is. Om de Engelse verzoeken van de Nederlanders goed te kunnen analyseren heeft ze als vergelijkingspunt gekeken naar de wijze hoe Nederlanders en Engelsen diezelfde verzoeken in hun moedertaal produceren. Op die manier hoopte ze meer te weten te komen in hoeverre het eventuele verschil tussen de moedertaalverzoeken en de verzoeken die in de vreemde taal werden geproduceerd, toegeschreven kunnen worden aan taal- of cultuurfactoren. Door Nederlanders met verschillende niveaus van beheersing van het Engels te vergelijken, ging ze tevens na in hoeverre dat patroon verandert met het toenemen van de taalvaardigheid Engels van de Nederlanders.

Sinds het begin van de jaren '80 is er een groeiende aandacht voor studies waarin het gebruik en de formulering van verzoeken in verschillende talen centraal staan. In dit kader neemt het CCSARP-project dat door Blum-Kulka en Olshtain (1984) is geinitieerd een centrale rol in. De afkorting staat voor Cross-Cultural Speech Act Realisation Patterns, een cross culturele studie waarin men nagaat hoe met name verzoeken en verontschuldigingen in diverse talen en in diverse contexten gerealiseerd worden. Sinds de verschijning van dat artikel is de lijst met verwante studies enorm lang geworden. De studies onderscheiden zich vooral door de

[p. 55]

andere talen die vergeleken worden en door de methodes die voor dataverzameling zijn gebruikt. Het merendeel van de studies gebruikt speciale elicitatie- en/of perceptietaken om de formulering van verzoeken binnen een of meer talen te analyseren.

Een van mijn eigen studies, naar Franse en Nederlandse verzoeken, valt ook in dit kader en het lezen van het proefschrift van Hendriks bracht dan ook in vele opzichten een déjà vu-gevoel bij me teweeg (Van der Wijst, 1996). Een korte blik op de recente publicaties in het veld lijkt er op te duiden dat de hausse aan dit type onderzoek een beetje voorbij is, en in die zin zou je het werk van Hendriks als een culminerend einde van de traditie kunnen beschouwen. Culminerend, want het belangrijkste kenmerk van Hendriks’ onderzoek is dat ze alle positieve aspecten van voorgaand onderzoek heeft gebundeld in haar benadering. Het werk munt niet uit in originaliteit, maar biedt de geïnteresseerde in cross-culturele verzoekstudies en vreemde-taalverwerving het beste uit het vakgebied.

Om haar onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden heeft Hendriks een zogenaamde Discourse Completion Task (DCT) opgezet. Dat is een in dit type onderzoek niet ongebruikelijke taak waarbij proefpersonen zich moeten inleven in een conversationele situatie die om een vervolg vraagt. Dat vervolg moeten zij dan aangeven. Dat kan op verschillende manieren, door bijvoorbeeld uit een aantal alternatieven te kiezen (de gesloten variant), of door zelf de discourse af te maken (de open variant). Hendriks heeft, net als Van der Wijst (1996) gekozen voor de open variant, waarmee ze zich bewerkelijkere analyses op de hals haalde, maar tevens de validiteit van het onderzoek aanzienlijk verhoogde.

In de verzoek-productietaak moesten Engelse en Nederlandse proefpersonen in een aantal situaties verzoeken produceren. Aangezien deze taak cruciaal is om de studie te kunnen beoordelen, volgt hieronder een voorbeeld (p.113).

The living room
You are upstairs in your room. You have just realized that you need to have finished your school project before tomorrow morning. So far you have not done much work on it and you need your dad to help you finish it. You go downstairs to the living room where your dad is watching a documentary on television. What do you say to your dad?

De proefpersonen kregen deze situatie in een talenpracticum voorgeschoteld en moesten zich zo goed mogelijk inleven en dan het gevraagde verzoek produceren. Voor het onderzoek zijn 12 van dit type situaties gecreëerd. Die 12 situaties bevatten het hart van het onderzoek. Hendriks heeft die namelijk geconstrueerd rond de sociologische variabelen die binnen een bepaalde cultuur mede bepalen hoe beleefd men een verzoek formuleert. Ze heeft zich daarbij gebaseerd op het gezaghebbende werk over beleefdheid van Brown en Levinson (1987). Die factoren zijn met name het machtsverschil tussen de sprekers, geoperationaliseerd in 3 condities: a) situaties waarbij de spreker meer autoriteit heeft dan de aangesprokene; b) situaties waarbij er geen verschil in autoriteit is; c) situaties waarbij de spreker minder autoriteit heeft dan de aangesprokene. Het voorbeeld hierboven is er duidelijk een uit de laatste categorie.

Een tweede beslissende factor in de beleefdheidstheorie is die van de sociale afstand tussen de sprekers: hoe goed kennen ze elkaar. Die komt tot uitdrukking in twee condities: acquainted vs unacquainted. Een derde beleefdheidsfactor is in de theorie die van de intrinsieke lastigheid van de taalhandeling. Hendriks vult deze factor vrij specifiek in door daarvoor het onderscheid tussen formeel en informeel te hanteren, ervan uitgaande dat formele situaties om meer be-

[p. 56]

leefdheid vragen dan informele. Deze factoren komen in alle situaties terug en leveren dus 2×2×3=12 condities op. Om anomalieën van een bepaalde situatie te voorkomen zijn voor elke conditie 2 teksten geconstrueerd, dus in totaal 24 teksten. In een beoordelingstaak is verder nagegaan hoe de proefpersonen die 3 factoren in elke situatie inschatten. Dit leverde niet alleen inzicht op in de geslaagdheid van de operationalisatie van de factoren in de situaties, maar tevens een beeld van de eventuele culturele verschillen tussen de Engelse en Nederlandse proefpersonen in de inschatting van de impact van die factoren.

Om het Engels van de Nederlandse proefpersonen goed te kunnen analyseren heeft ze dezelfde taak tevens afgenomen bij een groep Engels en Nederlandse moedertaalsprekers. Op die manier kon ze bepalen in hoeverre de Engelse vreemdetaalverzoeken afweken van de Engelse moedertaalverzoeken en in hoeverre die afwijkingen toe te schrijven waren aan patronen uit het Nederlands. Natuurlijk speelt bij het analyseren van de Engelse verzoeken van de Nederlanders de vraag mee in hoeverre die Nederlanders het Engels beheersten. Daarom heeft Hendrix binnen de vreemde-taalcontext twee groepen proefpersonen onderzocht: een op een gemiddeld niveau (VWO-scholieren) en een op een hoog niveau (Nederlandse studenten die Engels als specialisatie hadden binnen hun opleiding Bedrijfscommunicatie). Om de vergelijking helemaal zuiver te maken heeft ze ook binnen de moedertaalsprekers dezelfde twee leeftijdniveaus onderscheiden. Hoewel de leeftijdverschillen vrij beperkt zijn, geldt dit niet per se voor de verschillen in maturiteit en is het verstandig om daarvoor te controleren. De keuze voor deze verregaande controlemaatregel is kenmerkend voor haar onderzoek.

Wat komt er dan uit dit sterk gecontroleerde onderzoek? De verschillen en overeenkomsten tussen de Engelse en Nederlandse sprekers werden op 2 niveaus bestudeerd: op een pragmalinguïstisch en een sociopragmatisch niveau. Het eerste niveau verwijst naar de talige middelen of strategieën die men in het Engels of Nederlands gebruikt om uitdrukking te geven aan de behoefte om meer of minder beleefdheid te gebruiken. Het tweede niveau heeft betrekking op de inschatting van de sociologische factoren die die behoefte bepalen, zoals bijvoorbeeld tot uitdrukking kwam in de beoordelingstaak. Uitgangspunt in de studie is dat de directheid die aan Nederlanders wordt toegeschreven, hier in vergelijking met Engelsen, wellicht samenhangt met andere inschattingen van een van de bovenbesproken factoren of met andere implicaties van een bepaalde inschatting.

Hoewel Hendriks de verzoeken van de proefpersonen op vrijwel alle denkbare niveaus en combinaties analyseert - dit is echt een van de meest sterke punten van haar studie - is het belangrijkste resultaat eigenlijk verrassend eenvoudig en overzichtelijk: zowel de moedertaalsprekers van het Engels als van het Nederlands, als de Nederlandse leerders van het Engels varieerden hun verzoeken op identieke wijze, al naar gelang de machtsafstand en de sociale afstand tussen de sprekers in de situaties varieerden. Ook het niveau van het Engels van de Nederlandse leerders (beide niveaus) bleek hoog genoeg te zijn voor een passende variatie al naar gelang de situatie. Hendriks moet behoorlijk diep graven om toch een aantal verschillen te kunnen vinden. Die zijn er natuurlijk wel en schuilen vooral in het gebruik van een aantal taalspecifieke markeringen om verzoeken te verzachten. Niet verrassend is dat de Engelse moedertaalsprekers bijvoorbeeld meer tag questions gebruiken en de Nederlandse moedertaalsprekers meer lexicale markeringen als misschien of even.

Hendriks stelt verder dat de Engelse sprekers ook meer gebruik maken van ver-

[p. 57]

zoeken waarin aan de mogelijkheid gerefereerd wordt (m.b.v. can) en dat er meer negatie in hun verzoeken zit. Zij beschrijft het als markeringen van het Engels. Jammer is op dit punt dat ze niet gedetailleerdere vergelijkingen van haar Nederlandse data met die van Van der Wijst (1996) had gemaakt. Die data vertonen namelijk enorm veel overeenkomsten, wat de betrouwbaarheid van beide studies natuurlijk ten goede komt. Die vergelijking had namelijk meer duidelijk gemaakt over de specifieke pragmalinguïstische eigenschappen van het Nederlands. Het zijn namelijk niet zozeer de Engelse sprekers die meer negatie en mogelijkheid-formuleringen gebruiken, maar juist de Nederlanders die minder vaak negatie als markering gebruiken dan de Engelse of de Franse (in de studie van Van der Wijst) proefpersonen. Ook had die vergelijking duidelijk gemaakt dat juist de bredere range van modaliteitsmarkeringen een bijzondere eigenschap van het Nederlands lijkt te zijn. Het is begrijpelijk dat dit door de focus op het Engels een onderbelicht punt is in Hendriks' studie, maar vreemd is wel dat ze zich zichtbaar heeft laten inspireren door de opzet van de studie van Van der Wijst, maar haar data niet meer vergeleken heeft met de data uit die studie.

Ook de resultaten van de leerders in beide studies hadden strakker naast elkaar gelegd kunnen worden. Dan had ze direct geconstateerd dat de patronen van de Nederlandse leerders in het Engels duidelijke overeenkomsten vertoonden met die van de Nederlandse leerders in het Frans. Zo valt in beide studies op dat de leerders in vergelijking tot hun moedertaal naar verhouding weinig interne modificatie gebruiken, d.w.z. in het eigenlijke verzoek en des te meer externe markeringen, voorafgaand aan het verzoek en volgend op het verzoek. De vraag of die ruimere inspanning in de externe modificaties nu te maken heeft met interferentie vanuit de moedertaal (p 188), of met compensatie voor de magere interne modificaties, of met de zogenaamde language learner's verbosity, wordt nu nog niet beantwoord. Noch weten we meer over wat er nu aan externe modificaties juist vooraf gaat aan het eigenlijke verzoek, of nu juist volgt op het verzoek. Dat zou men kunnen aanduiden met respectievelijk ‘to prepare a request’ of 'to repair a request. En de bluntness van de Nederlanders in een vreemde taal zou misschien kunnen schuilen in hun neiging om een verzoek b.v. meer te verzachten na het eigenlijke verzoek dan voor dat verzoek. Dit is echter een hypothese die (nog steeds) om nader onderzoek vraagt.

Een van de sterkste punten in de studie van Hendriks is de poging om controle te krijgen op de situationele factoren. Vooraf werden die zo goed mogelijk gemanipuleerd op basis van theoretische overwegingen en in het experiment werden ze ook nog voorgelegd aan de proefpersonen zelf. Daardoor konden de percepties van de variabelen ook gekoppeld worden aan de geproduceerde verzoeken. Bij mijn weten is die combinatie bij dezelfde proefpersonen nog niet in ander onderzoek zo nauwkeurig uitgevoerd. De sociopragmatische verschillen tussen de situaties zijn inderdaad aanzienlijk en Hendriks doet dan ook zorgvuldig pogingen die mee te wegen in haar analyses.

Overigens is opvallend hoe groot de overeenstemming tussen de Engelse en Nederlandse proefpersonen was, hetgeen aangeeft hoe nauw verwant beide culturen toch weer zijn. Met die terechte aandacht voor de sociopragmatische invalshoek liep Hendriks zelfs voor de troepen van de cross-culturele pragmatici uit. Spencer-Oatey en Jiang (2003) pleiten er namelijk voor om de klassieke beleefdheidsbenadering van Leech (1983) of Brown en Levinson (1987), die de basis vormt voor vrijwel alle verzoekstudies, te heroverwegen in termen van sociopragmatische interactieprincipes (SIP), die de factoren van machtsverschil of sociale

[p. 58]

maximes in veel gevallen zouden overrulen. In dat geval zou het werk van Hendriks een perfecte overgang bieden van de meer ‘traditionele’ theoretische beleefdheidsbenadering, naar een nieuwe invalshoek waarin de interactie centraal staat. Het voert te ver om in dit bestek het SIP-perspectief van Spencer-Oatey en Jiang te bespreken, maar het verklaart in ieder geval veel meer variatie in bijvoorbeeld verzoekformuleringen. Door het toevoegen van 4 factoren worden de analyses een stuk complexer. Maar ach, is er iets complexer dan de communicatie tussen mensen. In ieder geval heeft Berna Hendrix een stukje van die complexiteit weggenomen.

Per van der Wijst

Literatuur

Brown, P. & Levinson, S.C. (1987). Politeness. Some universals in language usage. Cambridge: Cambridge University Press

Leech, G. (1983) Principles of pragmatics. London: Longman.

Spencer-Oatey, H. & Jiang, W. (2003). Explaining cross-cultural pragmatic findings: moving from politeness maxims to sociopragmatic interactional principles (SIPs), Journal of Pragmatics, 35, 1633-1650.

Van der Wijst, P. (1996). Politeness in Requests and Negotiations. Unpublished doctoral thesis. Tilburg University.