Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 27

[p. 327]

Boekbeoordelingen

Anja Arts (2004). Overspecification in instructive texts. Proefschrift Universiteit van Tilburg. Nijmegen: Wolf Publishers. ISBN 90-5850-100-0. (157 pp.) Promotoren: prof. dr. A.A. Maes, prof. dr. L.G.M. Noordman, prof. dr. C.J.M. Jansen.

Schellens, Klaassen en De Vries (2000) maken onderscheid tussen fundamenteel, funderend en toegepast onderzoek. Het onderzoek dat gerapporteerd wordt door Arts valt in de categorie funderend onderzoek: onderzoek dat als basis wil dienen voor gefundeerde uitspraken over, in dit geval, het ontwerp van instructieve teksten. Het gaat om onderzoek met een duidelijke empirische methode, te weten corpusonderzoek en experimenteel onderzoek. Het aardige aan dit proefschrift is dat het zoekt aan te sluiten bij gangbare theoretische modellen over taal en cognitie, zoals theorieën over referentie (Accesibility theory, Ariel, 2001 en de Givenness hierarchy, Gundel, Hedberg & Zacharski, 1993). Daarmee past het in de traditie van Tilburgs tekstwetenschappelijk onderzoek dat in de voorbije jaren de nodige proefschriften over taal in gebruik heeft opgeleverd.

Het probleem waarmee Arts zich bezighoudt. is dat van overspecificatie: in teksten komen nogal eens verwijzingen voor die meer informatie bevatten dan strikt genomen nodig is voor identificatie van de referent. Schrijvers/sprekers kunnen overspecificeren als ze een referent introduceren (1) of als ze terugverwijzen naar een al geïntroduceerde referent.

(1)	[Context: Er is maar één zwarte bal]. Kun je mij de zwarte bal geven?
(2)	Kun je me de vlieger geven? Ik wil de vlieger aan mijn zoon geven.

De uitdrukking de zwarte bal in (1) is overspecifiek omdat er in de onmiddellijke situatie maar één bal is en dus een uitdrukking als de bal ook afdoende zou zijn. De vlieger in de tweede zin van (2) is overspecifiek omdat een pronomen als hem voldoende is voor correcte identificatie.

Overspecificatie lijkt een schending van het Griceaanse maxime van kwantiteit, dat verbiedt dat sprekers/schrijver meer informatie geven dan nodig is. De gedachte die in het proefschrift wordt uitgewerkt is dat het gebruik van overspecificatie in instructieve teksten ontvanger-georiënteerd is: instructieve teksten zijn bijzonder, omdat de taak van de lezer niet alleen is de correcte referent te identificeren, maar doorgaans ook om een handeling met die referent uit te voeren. Schrijvers gebruiken overspecificatie om te voorkomen dat lezers te veel onzekerheid ervaren bij de taakuitvoering. Daarmee gehoorzamen ze aan wat Clark en Wilkes-Gibbs (1986) het ‘principe van verantwoordelijkheid op afstand’ hebben genoemd: in een geschreven tekst-situatie is er geen mogelijkheid tot onmiddellijke feedback bij onduidelijkheid over de referenten en daarom maken schrijvers meer werk van het aanbieden van correcte identificatiemogelijkheden.

Hoofdstuk 1 (Introduction) schetst deze achtergrond van het onderzoek en de onderzoeksvragen. Voorbeelden van dergelijke vragen zijn

•	beïnvloedt het communicatieve doel van de schrijver het niveau van specificiteit van referentiële uitdrukkingen?
•	beïnvloedt de fysieke taakcontext het gebruikte niveau van specificiteit?

[p. 328]

Hoofdstuk 2 (Overspecification in production) geeft een analyse van overgespecificeerde uitdrukkingen in een corpus van instructieve teksten. Aan participanten is gevraagd om per fax de werking van een elektronische wekker uit te leggen aan een bekende, ofwel voor éénmalig gebruik (reading-to-do) ofwel om de lezer eens en voor al te leren hoe de wekker te installeren (reading-to-learn). Bovendien werd in de helft van de gevallen tegen de participanten gezegd dat de wekker van de lezer dezelfde is als de eigen wekker (de ‘same’-conditie), ofwel dat de wekker er totaal anders uitzag (de ‘different’-conditie). De verwachting was dat een uitleg met het oog op readingto-learn tot meer overspecificatie zou leiden dan een uitleg met het oog op readingto-do. Ook werd verwacht dat schrijvers in de ‘same’-conditie meer gebruik zouden maken van perceptueel waarneembare informatie. Beide verwachtingen kwamen uit, wat Arts ziet als onderbouwing van het principe van verantwoordelijkheid op afstand.

Hoofdstuk 3 (Anaphora in instructions) presenteert een nadere analyse van hetzelfde corpus, maar nu met het oog op de afstand tussen anaforische elementen en hun antecedent. Volgens referentiële theorieën als die van Ariel hangt de hoeveelheid talig materiaal die gebruikt wordt bij een anaforische verwijzing af van de conceptuele activatiestatus van het antecedent. Bij een grote afstand tussen antecedent en anafoor (lage activatiestatus) wordt specifiek verwezen naar het antecedent, bij een korte afstand wordt weinig specifiek verwezen. Instructieve teksten zijn bijzonder, omdat ze, meer dan andere tekstsoorten, volop verwijzen naar de onmiddellijke context (het apparaat dat bediend moet worden). In het corpus heeft Arts onderzocht of er meer overgespecificeerde anaforen gebruikt worden in de same-conditie dan in de different-conditie (antwoord: ja). De verklaring hiervoor is dat schrijvers in de same-conditie een zelfde voorstelling hebben van de context als de lezers en dus vrijelijk naar die context kunnen verwijzen. Als de schrijver niet kan aannemen dat de voorstelling van de context gelijk is (de different-conditie), zou het verband tussen activatiestatus en specificiteit van verwijzing op moeten gaan. Ook die veronderstelling wordt bevestigd. Vooral het eerste onderzoeksresultaat is opmerkelijk, omdat het ondersteuning levert voor de algemene gedachte dat taalkundige regelmatigheden gemodificeerd moeten worden voor het genre waarin ze voorkomen.

Maakt overspecificatie perceptie makkelijker? Die vraag is aan de orde in hoofdstuk 4 (Effect of overspecification in anaphora). In een vernuftig opgezet experiment is de proefpersonen een beschrijving voorgelegd, waarna het beschreven object geïdentificeerd moest worden uit een groep van vier kandidaten. Als overspecificatie functioneel is, zou de identificatietijd voor overgespecificeerde uitdrukkingen korter moeten zijn. Dat blijkt in zijn algemeenheid niet het geval. Als onderscheid gemaakt wordt tussen overgespecificeerde informatie die gaat over objectkenmerken (informatie over vorm, grootte en kleur) en overgespecificeerde informatie over locaties (boven, onder, links, rechts) vindt Arts wel verschillen. Overspecificatie lijkt vooral effectief als het om nuttige (= niet-redundante) informatie gaat. Haar interpretatie is dan ook dat overspecificatie functioneel kan zijn, en daarmee geen schending van het maxime van kwantiteit is.

Een aparte vraag is of de effectiviteit van overspecificatie afhangt van het communicatieve doel van de schrijver. Die vraag is aan de orde in hoofdstuk 5 (Communicative purpose and overspecification). In een productie-experiment is hetzelfde materiaal gebruikt als in het vorige experiment. De helft van de proefpersonen kreeg de instructie dat men een paneel met vier knoppen voor

[p. 329]

zich te zien kreeg, dat gebruikt wordt voor lange-afstandchirurgie. De proefpersonen moesten zich voorstellen dat ze de chirurg de instructie moesten geven welke knop in te drukken (de ‘hoog-instructieve context’). In de laag-instructieve context werd de proefpersonen gezegd dat ze op een webpagina moesten intypen welk voorwerp in een configuratie van vier voorwerpen met een kruisje gemerkt was. Verwacht werd dat in een hoog-instructieve context de proefpersonen meer aandacht zouden besteden aan de informatiebehoeften van de lezer en daarom meer overgespecificeerde uitdrukkingen zouden produceren. Die verwachting kwam inderdaad uit.

In het afsluitende hoofdstuk concludeert Arts dat haar onderzoek steun heeft geleverd voor het ‘principe van verantwoordelijkheid op afstand’. De context van de taakuitvoering beïnvloedt de mate van specificatie. Als schrijvers kunnen aannemen dat de gebruikscontext van de lezer niet verschilt van de eigen gebruikscontext, dan verwijzen ze volop naar die context, wat kan resulteren in overgespecificeerde uitdrukkingen. Als die aanname niet gerechtvaardigd is, gehoorzamen schrijvers aan principes als de accessiblity hierarchy en is er relatief weinig overspecificatie. Ook hangt de mate van overspecificatie af van het gebruiksdoel van de tekst: hoe meer er van afhangt, hoe specifieker de verwijzingen naar de objecten. De les die uit deze onderzoeken te trekken valt is dat de mate van specificiteit van talige verwijzingen niet alleen wordt bepaald door de inschattingen die de schrijver maakt over de informatietoestand van de lezer, en dus dat linguïstische regelmatigheden afhankelijk zijn van het genre waarin ze gevonden worden.

Dat is in mijn ogen een belangrijke les. Hij sluit aan bij Patricia Wright's motto dat goed tekstontwerp een kwestie van goed audience design is. Arts is zeker niet de eerste die die les trekt. Een van haar promotoren, Fons Maes, concludeerde iets soortgelijks naar aanleiding van het voorkomen van nominale anaforen in beschikkingen (Maes, 1991). En Schouten (1997) heeft bestudeerd hoe indefiniete elementen, die doorgaans nieuwe informatie uitdrukken en om die reden in de meeste teksten aan het einde van de zin staan, in fotobijschriften zinsinitieel voorkomen. Wat Arts hier aan toevoegt is dat zij op basis van een mix van methodologieën en zowel in productie- als receptietaken laat zien dat die wijsheid ook opgaat voor instructieve teksten.

Dit is geen grensverleggend proefschrift. Wel is het een heel degelijk werkstuk, dat op heel toegankelijke en gestructureerde wijze verslag doet van zorgvuldig opgezet en uitgevoerd onderzoek. Arts heeft het verschijnsel van overgespecificeerde informatie bestudeerd vanuit een helder theoretisch kader, wat de bestudering van de verschijnselen op tilt naar een verklarend niveau. Dat ze daarbij aansluiting zoekt bij Clark's werk over ‘taal in actie’ doet mij buitengewoon sympathiek aan. Een andere denkbare verbinding is die met Dan Slobin's ideeën over ‘reading for understanding’ (Slobin, 2004), de aanname dat de rijkdom van een mentale representatie van een tekst onder andere afhangt van de categorieën die voor de taal van die tekst relevant zijn. Het boek levert een schat aan belangrijke onderzoeksgegevens die een wezenlijke rol kunnen spelen in de discussie over de relatie tussen taal en cognitie, die op dit moment zo in de belangstelling staat van cognitiewetenschap en taalkunde. Dat het boek daar niet aan toe komt kan als een minpunt opgevat worden: wat enigszins ontbreekt in het boek is een beschouwing over de reikwijdte van de bevindingen. Waarom zou je op grond van schending van een maxime eigenlijk vertraagde leesprocessen verwachten? Het is de vraag of Grice met

[p. 330]

een dergelijke ‘proces’-interpretatie van zijn maximes ingestemd zou hebben. En als Arts een dergelijke procesinterpretatie van de maximes wel aanneemt, waarom wordt het uitblijven van verschillen in de verwerkingstijd van overgespecificeerde uitdrukkingen en minimale uitdrukkingen dan niet als ondergraving van die aanname gezien? Arts stelt dat in dat geval andere informatiebehoeftes dan de referentiële functie een rol gaan spelen, waardoor er niet langer sprake is van schending van het maxime van kwantiteit (p. 92). Maar de lezer vraagt zich af in welke zin een overspecificatie die geen schending is van het maxime van kwantiteit nog een overspecificatie is. Hoe is de relatie tussen referentiële functie van verwijzingen en andere informatiebehoeften van de lezer? De discussie in het afsluitende hoofdstuk blijft naar mijn smaak te dicht bij de onderzoeksresultaten steken.

Er vallen andere kritische opmerkingen te maken. Zo vraag ik me af of de gegevens in hoofdstuk 4 en 5 wel voldoende geanalyseerd zijn, aangezien er gemiddeld is per proefpersoon per conditie. Omdat in sommige condities veel meer items zitten dan in andere condities, kan zo'n analyse informatie negeren die in de data aanwezig is. Een ander detailpunt is dat het aantal overgespecificeerde uitdrukkingen in de ‘same’ conditie in het productie-experiment dat in hoofdstuk 3 wordt gerapporteerd wordt omschreven als pervasive. Beschouwing van de tabel leert dat 66 % van de anaforen in die conditie minimaal gespecificeerd was en 34 % overgespecificeerd. Dat lijkt me wat weinig om ‘pervasive’ genoemd te worden.

Ondanks deze kritische kanttekeningen is het totaal oordeel over dit proefschrift zonder meer positief. Een aanrader voor elke geïnteresseerde in tekst en tekstontwerp.

Wilbert Spooren

Bibliografie

Ariel, M. (2001). Accessability Theory: an overview. In T. Sanders, J. Schilperoord & W. Spooren (Red.), Text Representation: Linguistic and Psycholinguistic Aspects (pp. 29-87). Amsterdam etc.: Benjamins.

Clark, H.H., & Wilkes-Gibbs, D. (1986). Referring as a collaborative process. Cognition, 22, 1-39.

Gundel, J.K., Hedberg, N., & Zacharski, R. (1993). Cognitive status and the form of referring expressions in discourse. Language, 69, 274-307.

Maes A. (1991). Anaforen en referentiële beschikbaarheid in vonnissen. W. Vuijk & M. Bax (red.). Thema's in de taalbeheersing. Lezingen van het VIOT-taalbeheersingscongres. Rijksuniversiteit Groningen, december 1990. (158-167). Dordrecht: Foris.

Schellens, P.J., Klaassen, R. & Vries, S. de (2000). Communicatiekundig ontwerpen: een kader. In P.J. Schellens, R. Klaassen & S. de Vries, Communicatiekundig ontwerpen: Methoden, perspectieven, toepassingen (1-20). Assen: Van Gorcum.

Schouten, C. (1997). Zinsinitiële indefiniete subjecten in hun context. Proefschrift K.U. Nijmegen.

Slobin, D.I. (2003). Language and thought online: Cognitive consequences of linguistic relativity. In D. Gentner & S. Goldin-Meadow (Eds.), Language in mind: Advances in the investigation of language and thought (pp. 157-191). Cambridge, MA: MIT Press.