Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 27

[p. 75]

Boekbeoordelingen

Ouden, Hanny den (2004). Prosodic realizations of text structure. Dissertatie Universiteit van Tilburg. Promotores: prof.dr. L.G.M. Noordman en prof.dr. J.M.B. Terken.

Inleiding

In Keysper 1984 (C.E. Keysper, Vorm en betekenis in Nederlandse toonhoogtecontouren I en II, in Forum der Letteren 25, 20-37 en 113-126), wordt met een amusant voorbeeld duidelijk gemaakt hoe sprekers met behulp van prosodische middelen de informatiestatus van hun uitingen kunnen markeren. Iemand is jarig, en geeft een feest. Na het meegenomen geschenk van een der bezoekers uitgepakt te hebben, zegt de jarige (1).

(1)	Een stropdas

Het toonhoogtecontour dat in (1) is weergegeven houdt in dat de woordgroep een stropdas uitgesproken wordt met een dalend accent, waarbij de daling gerealiseerd op de beklemtoonde eerste lettergreep van stropdas. Zo'n dalend accent betekent volgens Keysper (1984, 123): ‘het bestaan van de referent was al geprojecteerd voor het spreekmoment’. In iets couranter Nederlands: de spreker die zo'n contour realiseert geeft ermee te kennen dat hem de gedachte aan de referent van het betreffende woord al bekend was voor het uitspreken daarvan. Dat verklaart waarom de uiting in (1) nogal onbeleefd is in de gegeven situatie. De jarige zou juist verrast moeten zijn (de gedachte aan de referent zou hem nog niet bekend moeten zijn op het spreekmoment), maar in plaats daarvan geeft hij te kennen al te hebben geweten een stropdas te gaan krijgen. Kortom: met behulp van prosodische middelen markeren sprekers de informationele structuur van hun uitingen.

Dit gegeven breidt Hanny den Ouden in haar proefschrift, waarop ze op 17 december vorig jaar in Tilburg promoveerde bij Leo Noordman (UvT) en Jacques Terken (TUE), uit van het zins- naar het tekstniveau. Dat levert een fascinerende studie op naar de relatie tussen tekststructuur en tekstprosodie; dat wil zeggen naar de wijze waarop sprekers met prosodische middelen de structuur van hun teksten transparant maken voor luisteraars. De variabele ‘Tekststructuur’ wordt in de diverse deelstudies waaruit het proefschrift bestaat gehanteerd als predictorvariabele, en geoperationaliseerd zowel op het overall tekstniveau - de overkoepelende structurele hiërarchie in de tekst - , als op het niveau van verschillende typen coherentierelaties tussen opvolgende onderdelen in de tekst - causale versus non-causale relaties, en semantische versus pragmatische causale relaties. De prosodische parameters

[p. 76]

die in de studie centraal staan zijn die van pauzeerduurvariatie, spreektempo, accentuatie en intonatie, en dezen fungeren telkens als response-variabelen.

Inhoud

Hoofdstuk 1 introduceert het onderzoeksthema: de relatie tussen tekststructuur en prosodie. Het zal taalbeheersers bekend voorkomen dat de notie tekststructuur volgens de meeste gangbare theorieën geoperationaliseerd wordt als hiërarchisch georganiseerde boomstructuren, waarvan de terminale knopen corresponderen met de individuele segmenten in de tekst. Prosodie is wellicht minder bekend terrein. Prosodie is allereerst een suprasegmenteel aspect van spraak, en bestaat uit een tamelijk heterogene verzameling van kenmerken zoals pauzes, spreeksnelheid, intonatie, accenten en luidheid. Den Ouden betoogt in dit hoofdstuk allereerst dat we inmiddels vrij veel afweten van de prosodische aspecten van spraak op het zinsniveau (klemtonen, intonatiecontouren), maar des te minder van tekstprosodie. Aandacht voor dat fenomeen is gerechtvaardigd wanneer blijkt dat de prosodische kenmerken van zinnen niet goed begrepen kunnen worden exclusief op basis van kenmerken van die zinnen. En dat is precies wat Den Ouden laat zien: tekstprosodie is meer dan een optelling van de prosodische kenmerken van zinnen. Om de prosodie van een zin adequaat te begrijpen, moet die zin in context bezien worden, bijvoorbeeld de context zoals die wordt bepaald door de hiërarchische structuur van de tekst. Met andere woorden, prosodie gaat over de zinsgrenzen heen.

Vervolgens maakt Den Ouden een paar methodologische punten. De relatie tussen tekststructuur en prosodie wordt onderzocht aan de hand van natuurlijke teksten; dus niet aan teksten die speciaal voor dit onderzoek in elkaar zijn geknutseld. Bovendien combineert de onderzoeker de tekstwetenschappelijke methoden van (theoretisch gestuurde) tekstanalyse, corpusonderzoek, en experimenteel onderzoek. Ten slotte worden de onderzoeksdoelstellingen gepresenteerd: de studie beoogt bijdragen te leveren aan de theoretische modellering van menselijke spraakproductie, modellen waarin verantwoord is welke prosodische patronen sprekers hanteren om tekststructurele kenmerken te markeren. De tweede doelstelling van het onderzoek is een praktische: de studie beoogt bij te dragen aan de verdere ontwikkeling van systemen voor het automatisch genereren van teksten. De wenselijkheid daarvan kan ieder die wel eens een NS-station in Nederland aandoet, en de automatisch gegenereerde dienstberichten beluistert, eenvoudig vaststellen.

In de hoofdstukken 2 en 3 gaat het om het meten van beide variabelen: hoe kan de hierarchische structuur van teksten betrouwbaar vastgesteld worden?; en hoe kan van de prosodische kenmerken met name de toonhoogte betrouwbaar gemeten worden? Om het tekstanalytische probleem te schetsen bezien we een fragment uit een van de in de studie gebruikte teksten (2).

(2)	(...)
	1.	Maar meneer Bolkenstein, waarom dan niet meteen elke vorm van overheidssteun afschaffen?
	2.	Weggegooid geld toch?
	3.	In de VS heeft Oprah Winfrey via een omgekeerde actie helaas hetzelfde effect als Bolkenstein hier.
	(...)

Den Ouden bood proefpersonen de tekst waaruit dit fragment afkomstig is, aan als lopende tekst, en liet ze aangeven waar volgens hen alineagrenzen voorkwamen (ibid, 16). Door die oordelen te aggregeren naar

[p. 77]

de groep als geheel, kun je een op intuïties gebaseerde hiërarchische structuur aan zo'n tekst toeschrijven. De grens in het fragment tussen segment 2 en 3 wordt bijvoorbeeld door vrijwel alle proefpersonen aangemerkt als alineagrens. Zo'n zware grens betekent dat het derde segment in de overkoepelende hiërarchische structuur van de tekst een hoge positie heeft. Analyseer je vervolgens dezelfde tekst met behulp van een teksttheoretisch gefundeerde analytische methode (RST, of PISA), dan verwacht je dat zo'n intuïtie door die methode kan worden verantwoord.

In hoofdstuk 2 rapporteert Den Ouden over onderzoek naar die kwestie. Van de intuïtieve oordelen wordt met behulp van Kappas nagegaan welke mate van overeenstemming ze hebben met de resultaten van theoriegestuurde analyses. Uit dat vooronderzoek blijkt dat RST-geïnspireerde analyses op dat punt het beste scoren. Zulke analyses worden in het vervolg dan ook gebruikt.

In hoofdstuk 3 staat centraal de manier waarop de relevante prosodische kenmerken van de (voorgelezen) teksten gemeten moeten worden. Den Ouden laat zien dat, afhankelijk van het theoretisch kader waarbinnen het fenomeen wordt bezien, toonhoogtecontouren gekarakteriseerd kunnen worden in termen van F0-maxima (de piek in het contour), of in termen van de beginen eindwaarde van de declinatielijn. Op basis van de resultaten van beoordelingsstudies waarin fonetici contouren te beoordelen kregen, concludeert Den Ouden dat F0-maxima de meest betrouwbare indicatie leveren van de gerealiseerde contouren.

In de hoofdstukken 4 en 5 van dit proefschrift stelt Den Ouden de relatie tussen prosodie en de overall-hiërarchische structuur van teksten centraal. Zij selecteerde daartoe vier, op de radio uitgezonden nieuws- en commentaarteksten. Van die teksten werd de hiërarchische structuur vastgesteld volgens de RST-procedure. De teksten werden vervolgens elk voorgelezen door vier ervaren sprekers. De prosodische kenmerken die werden gemeten waren: pauzeertijden tussen segmenten; F0-maxima per segment; en de articulatiesnelheid per segment.

Hoofdstuk 4 is exploratief, en daardoor kleinschalig van aard. De belangrijkste conclusie ervan is dat de hiërarchische structuur van een tekst en de gerealiseerde prosodische kenmerken zijn gerelateerd. Pauzetijden leveren een krachtige indicatie voor de hiërarchische structuur - hoe hoger het tekstdeel in de structuur, hoe langer voorlezers ervoor pauzeren. Een soortgelijk verband vindt Den Ouden voor F0-maxima. Voor spreeksnelheidvariatie wordt het verband echter niet aangetoond.

Hoofdstuk 5 is experimenteel-toetsend van aard. De centrale vragen zijn: hoe worden diverse structuurniveaus gereflecteerd in tekstprosodie, en hoe gebeurt datzelfde voor de nucleariteit van tekstdelen, en bepaalde retorische relaties. De belangrijkste resultaten in dit hoofdstuk zijn dat alweer pauzeduur en F0-maxima systematisch samenhangen met de hiërarchische structuur van de teksten. Pauzeertijden tussen causaal gerelateerde segmenten in teksten blijken voorts korter dan die tussen niet-causaal gerelateerde segmenten. Ook heeft deze variabele een effect op spreeksnelheid: causaal gerelateerde segmenten worden sneller uitgesproken dan niet-causaal gerelateerde segmenten. Er werden hier geen effecten gevonden op F0-maxima.

Hoofdstuk 6 stelt de prosodische markering van coherentierelaties aan de orde. Me dunkt dat dit hoofdstuk opgevat kan worden als de lakmoesproef voor de benadering van Den Ouden: kunnen verschillen als causaal vs. non-causaal, en, in geval van causale coherentierelaties, die tussen pragmatisch vs. semantisch prosodisch getraceerd worden?

[p. 78]

Deze vragen worden beantwoord in twee experimenten. Om de opzet daarvan te verduidelijken, geef ik van het eerste experiment een voorbeeld van het stimulusmateriaal. Daarin verschijnt een targetzin Trein en bus worden flink duurder in twee contexten: een causale context waarin de targetzin voorafgegaan wordt door de redegevende zin In een persconferentie gaf NS toe dat veel van het materieel vervangen moet worden; en een non-causale context waarin de targetzin voorafgegaan wordt door de zinnen De inflatie is voelbaar in de gehele toeristische sector, zowel in vervoer als bedrijf. De hotels verdubbelen bijna de prijzen. Vliegtuigmaatschappijen schroeven de prijzen behoorlijk op. In deze context maakt de targetzin dus deel uit van een opsomming. Van de targetzin nam Den Ouden de inmiddels bekende maten: F0-maximum, voorafgaande pauze, en articulatiesnelheid. Effecten van type coherentierelatie werden gevonden voor de eerste twee maten: voor causale relaties pauzeren sprekers langer, en ze realiseren in die context een hogere F0 op de targetzin. Sprekers markeren de aard van de coherentierelatie dus met behulp van prosodische middelen.

In een tweede experiment werd op soortgelijke wijze de aard van de causale relatie (pragmatisch vs. semantisch) onderzocht, en ook hier vond Den Ouden effecten: sprekers pauzeren voor de targetzin langer wanneer die een pragmatische relatie onderhoudt met de voorafgaande zin, en ook de F0 is in die gevallen hoger. In het tweede experiment konden die uitkomsten bovendien over items gegeneraliseerd worden.

Hoofdstuk 7 vat de belangrijkste uitkomsten samen. Bovendien bediscussieert Den Ouden de vraag welke implicaties de resultaten hebben voor de (verdere) ontwikkeling van tekst-naar-spraak-systemen.

Oordeel

Laat ik vooropstellen dat ik dit een erg mooi en elegant onderzoek vind. Tekstwetenschappers, en met name de cognitief-angehauchten onder hen, zullen hier veel vinden van hun gading. Als de studie een zaak klip en klaar duidelijk maakt, dan is het wel de psychologische realiteit en relevantie van noties als teksthiërarchie en aard van de coherentierelatie. Taal- en tekstwetenschappers lopen altijd het risico dat de noties en categorieën waarmee ze het object van hun interesse beschrijven en verklaren weliswaar keurig passen binnen hun theoretische bolwerken, maar daarbuiten, bijvoorbeeld in de empirie, betrekkelijk weinig validiteit hebben. Dat de notie tekststructuur, zowel op het meso- als op het macrotekstniveau, veel meer is dan een analytisch artefact, is al uit eerdere studies gebleken, maar Den Oudens proefschrift levert voor die stelling krachtige additionele evidentie. Het is toch opmerkelijk dat zo'n subtiel onderscheid als dat tussen pragmatische versus semantische coherentierelatie niet alleen in de geschriften der tekstwetenschappers betekenis heeft, maar ook voor sprekers van vlees en bloed. Ik kan me in elk geval goed voorstellen dat de resultaten - bijvoorbeeld die in hoofdstuk 6 gerapporteerd worden - de onderzoekster destijds met een groot gevoel van welbevinden vervuld zullen hebben.

Is er dan niets op de studie aan te merken? Welzeker, en dat hoort er nu eenmaal bij. De procedure voor het converteren van tekstanalytische gegevens naar onderzoeksvariabele (hoofdstukken 4 en 5), om maar eens een punt te noemen, is op bepaalde punten soms wat ondoorzichtig. Mijn voornaamste bezwaar echter betreft de theoretische status van het onderzoek. Op diverse plaatsen in het proefschrift geeft Den Ouden aan haar onderzoek te beschouwen als een bijdrage aan de theoretische modellering van menselijke tekstproductieprocessen (p. 7 bijvoorbeeld). Op het data-analytische niveau komt dat onder meer tot uiting in hoofdstuk 5, waarin Den Ouden de resultaten van haar pauzeanalyses plaatst in het ka-

[p. 79]

der van die van mij (in J. Schilperoord 1996, Its about time; temporal aspects of cognitive processes in text production, Amsterdam, Atlanta: Rodopi). Wij vinden beiden een nette correlatie tussen pauzeerduur en plaats van het segment in de structurele hiërarchie: hoe hoger het segment, hoe langer de pauze die eraan voorafgaat.

Zo'n vergelijk snijdt hout wanneer de twee centrale variabelen pauzeertijden en tekststructuur empirisch gezien dezelfde statuur hebben. Wat de tweede variabele betreft heb ik daar geen problemen mee, maar met de eerste des te meer. Een productiepauze is voor alles een onwillekeurige response van de tekstproducent op een moment waarop de lopende productie om wat voor reden dan ook stokt. Wanneer Den Ouden in de discussiesectie van hoofdstuk 5 dus rept over zaken als ‘(...) systematically varying pause duration (...)’; en ‘(...) this variation (...) may facilitate the listeners task of processing the segmentation and the hierarchical levels of a text’, en dat we derhalve prosodische aspecten kunnen duiden als ‘(...) signals that enable the listener to more easily distinguish main transitions’ from incidental transitions (p. 94), dan vraag ik me af of we het nog wel over hetzelfde fenomeen hebben. Van ware productiepauzes kan de lengte niet systematisch gevarieerd worden, en ook een communicatieve functie kan men er niet zo 1,2,3 aan toekennen. Zeker, Den Oudens opzet is het nu juist geweest om de planningcomponent uit haar productieprocessen te slopen (vandaar de voorleestaak), maar de vraag doet zich voor wat dat dan voor gevolgen heeft voor de taak die zij haar proefpersonen heeft gegeven. Als de planfunctie uit die taak is geëlimineerd (en nogmaals, dat kan op zeer goede gronden zijn gedaan), waar komen dan haar pauzes vandaan? Me dunkt dat je een punt kunt maken voor het idee dat die pauzes allereerst een reflectie zijn van het begrip dat haar voorlezers van de voor te lezen teksten verworven hebben, en dat Den Oudens voorleestaak daarom eerder past binnen een tekstverwerkings- dan een tekstproductiemodel. Haar voorlezers zijn, in tegenstelling tot tekstproducenten, in full control over de taak, en dat biedt ze de mogelijkheid pauzes (bewust?) in te lassen en de lengte ervan te variëren om op die wijze hun begrip van de tekst transparant te maken voor een luisteraar.

Wat de kritiek betreft laat ik het hierbij. De retorische conventie aangaande het genre bespreking schrijft nu een positieve slotmanoeuvre voor. Ik volg die conventie hier uit volle overtuiging: proficiat! Den Oudens onderzoek biedt een even fraai als instructief voorbeeld van wat sterk interdisciplinair georiënteerd tekstwetenschappelijk onderzoek vermag.

Joost Schilperoord