Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 26

[p. 316]

Boekbeoordelingen

Andeweg, B. & Jong, J. de (2004). De eerste minuten. Attentum, benevolum en docilemparare in de inleiding van toespraken. Proefschrift Radboud Universiteit Nijmegen. Den Haag: Sdu Uitgevers. ISBN 9012100887. Prijs € 35. (565 pp. + CD-rom). Proefschrift en bijlagen in te zien op www.deeersteminuten.nl. Promotoren: prof.dr. H. Hoeken en prof. dr. C.J.M. Jansen.

Ik woonde ooit een lezing van 45 minuten bij waarin een analyse werd gegeven van een conversatie die nauwelijks 10 seconden had geduurd. De spreker slaagde erin om de zaal al die tijd te boeien. Die prestatie lijkt nu overtroffen door Andeweg en De Jong (verder: A&J) die in 565 pagina's en een CD-rom uitvoerig verslag doen van hun onderzoek naar de eerste minuten van toespraken. Het proefschrift blijft tot de laatste pagina boeien. Daarnaast legt het de basis voor een reeks vervolgstudies die als het erop aankomt goed kunnen zijn voor een veelvoud van deze omvang.

Het proefschrift bestaat uit drie delen. Eerst wordt een overzicht gegeven van de adviezen over inleidingen die te vinden zijn in de klassieke retorica en in Nederlandse adviesboeken uit de twintigste eeuw. In het tweede deel wordt een beeld geschetst van de huidige praktijk bij ingenieurs en bij speechschrijvers voor bewindslieden. En in het derde deel worden enkele experimenten gepresenteerd waarin effecten van inleidingen worden onderzocht.

De adviezen

In het eerste deel inventariseren A&J wat de adviesliteratuur te bieden heeft als het gaat om de inleidingen van toespraken. Hoofdstuk 2 is gewijd aan de adviezen uit de klassieke retorica. De auteurs hebben zeven bronnen voor hun analyse geselecteerd die samen een representatief beeld geven van wat de klassieke retorica op dit punt te bieden heeft. Voorafgaand aan de analyse geven de auteurs een beeld van de klassieke wel- sprekendheidcultuur, waarvan het gezicht sterk bepaald werd door het politieke en juridische debat en de ceremoniële redevoering. De klassieke taken van de redenaar (van inventio tot actio) en de klassieke opbouw van de rede (van exordium tot peroratio) passeren de revue.

In het exordium, de inleiding, staan volgens de klassieke retorici de drie functies centraal die in de ondertitel van het proefschrift worden genoemd. De spreker moet de aandacht van het publiek trekken (attentum parare), het publiek welwillend stemmen voor de spreker en het betoog (benevolum parare) en zorgen dat het publiek begrijp wat er gaat komen (docilem parare). Voor elk van deze functies wordt een aantal technieken onderscheiden. Daarnaast worden adviezen gegeven die betrekking hebben op technieken om lastige onderwerpen in te leiden (insinuatio), op een aantal te vermijden valkuilen (vitia) en op de taken van de redenaar met betrekking tot de inleiding. Opvallend is dat de meeste technieken afkomstig zijn

[p. 317]

uit de (delen van) werken die gewijd zijn aan het juridische genre.

In hoofdstuk 3 geven A&J een vergelijkbare analyse van de adviezen over inleidingen in de Nederlandse adviesliteratuur uit de twintigste eeuw. Zij baseren zich daarbij op een lijst van 42 zorgvuldig geselecteerde adviesboeken.

De resultaten laten zien dat de drie klassieke functies ook in de moderne adviesliteratuur de boventoon voeren; ze worden behandeld in respectievelijk 91% (attentum), 45% (benevolum) en 74% (docilem) van de bronnen. Er zijn echter ook vier functies die niet direct binnen de klassieke drieslag onder te brengen waren: contact maken (29% van de bronnen), gewenning mogelijk maken (19%), luisteraars tot een eenheid smeden (5%), en jezelf op je gemak stellen (5%).

De analyse van de technieken die in de twintigste eeuw worden genoemd laat een aanzienlijk grotere verscheidenheid zien dan die van de klassieke retorica. A&J illustreren hun analyse met citaten en voorbeelden uit hun corpus en vatten ze vervolgens samen in overzichtelijke tabellen, die ook duidelijk maken welke adviezen al bij de klassieken te vinden waren en welke ‘modern’ zijn. Nieuwe technieken vinden we vooral voor de attentumfunctie, minder voor de docilemfunctie en nauwelijks voor de benevolumfunctie.

Opvallend is dat de ‘overige adviezen’ uit de klassieke retorica weinig weerklank vinden in de moderne adviesliteratuur: géén van de insinuatio- of vitia-adviezen haalt meer dan 25% van de moderne bronnen. Alleen actio-adviezen (tegenwoordig zouden we spreken van procesadviezen) krijgen weer de nodige aandacht; de belangrijkste moderne toevoeging aan de klassieke retorica betreft hier de aandacht voor het omgaan met spreekangst (door A&J een techniek genoemd, ik zou het eerder een functie noemen waarvoor weer verschillende technieken te onderscheiden zijn).

De praktijk

Om een indruk te krijgen van de hedendaagse praktijk als het gaat om de inleiding van toespraken, rapporteren A&J drie studies: een enquête onder ingenieurs, een enquête onder speechschrijvers voor bewindpersonen en een analyse van een aantal toespraken van bewindpersonen.

De inleiding van een presentatie (de gebruikelijke term onder ingenieurs) wordt door ingenieurs niet gezien als het belangrijkste voorbereidingsaspect: ze staat op de 12e plaats na elementen als het bepalen van de doelstelling, de structuur, de afstemming van informatie op het publiek en andere. Wel gaat de inleiding, samen met het slot, aan kop als het gaat om de vraag wat het moeilijkst is.

De belangrijkste elementen van een inleiding zijn in de ogen van ingenieurs de docilemelementen: de doelstelling van de presentatie en de structuuraankondiging, op enige afstand gevolgd door het attetumelement aandachtstrekker. Duidelijk minder belang hecht men aan benevolumelement passage over de achtergrond van de spreker of aan het attentumelement grap of anekdote.

Om een indruk te krijgen van de inleidingtechnieken die ingenieurs gebruiken werd de ondervraagden gevraagd om van de twee meest recente presentaties die ze gehouden hadden, op te schrijven uit welke elementen de inleiding bestond. Op het formulier was ruimte voor vijf elementen. De 1875 antwoorden (als ik ze goed geteld heb) zijn door de auteurs gecategoriseerd. Het resultaat laat zien dat docilemtechnieken het vaakst voorkomen: ruim 77% geeft er één of meer aan, met als meest frequente: achtergrond of voorgeschiedenis geven, hoofdpunten aankondigen en kern van de zaak weergeven. Benevolumtechnieken komen minder vaak voor, en attentumtechnieken nog minder. De gemelde frequentie van de docilemtechnieken correspondeert met de

[p. 318]

enquêteresultaten. Bij presentaties van ingenieurs draait het blijkbaar vooral om het duidelijk overdragen van informatie.

De tweede studie van de praktijk bestaat uit een enquête onder 29 speechschrijvers voor bewindspersonen, waarvan er 21 ingevuld werden. De enquête bevatte grotendeels dezelfde vragen als die voor de ingenieurs. Deze enquête werd aangevuld met een focusgroepbijeenkomst.

De resultaten van deze studie laten een ander beeld zien dan bij de ingenieurs. Het blijkt dat attentum de belangrijkste functie is, zowel in de opinie van de speechschrijvers als in de twee meest recente speeches die ze hadden geschreven. Ook is de variëteit aan attentumtechnieken groter dan de variëteit bij de andere twee functies. Dat de benevolumfunctie in dit geval minder op de voorgrond staat, is gemakkelijk te verklaren: een bewindspersoon is al bekend en dikwijls is het publiek al verguld met diens aanwezigheid. Omdat dat ook weer niet altijd zo is, is het te begrijpen dat er ook een aantal insinuatiotechnieken naar voren kwamen: bewindspersonen moeten zich ook nog wel eens richten tot een vijandig en kritisch publiek.

In aanvulling op de enquête en de focusgroepgesprekken presenteren A&J een analyse van 21 speeches. De analyse laat zien dat attentumtechnieken vrijwel altijd worden toegepast en in een grote variëteit. Benevolumtechnieken komen voor in tweederde van de speeches, waarbij het accent zelden ligt op het ethos van de spreker (zichzelf geloofwaardig voostellen), maar meestal op het ‘vleien en prijzen’ van de luisteraars. Docilemtechnieken komen er bekaaid vanaf: ze komen in minder dan de helft van de speeches voor en ze zijn meestal kort. Slechts sporadisch wordt het onderwerp van de speech expliciet genoemd of worden de hoofdpunten van de speech volledig aangekondigd.

Effecten

Het proefschrift wordt gecompleteerd met enkele experimenten waarin wordt onderzocht in hoeverre inleidingtechnieken daadwerkelijk de beoogde effecten hebben.

In een eerste experiment werden de effecten onderzocht van drie technieken: een anekdote vertellen, de relevantie van het onderwerp voor de luisteraars aangeven en zichzelf geloofwaardig voorstellen. De eerste twee technieken vallen onder de attentumfunctie, de derde onder de benevolumfunctie. In het experiment werden drie inleidingen voor een presentatie over hetzelfde onderwerp (Sick Building Syndrome) op een video opgenomen, waarin telkens één van de genoemde technieken was toegepast. Middels een vragenlijst werd de proefpersonen - studenten van de TU Delft - gevraagd om de boeiendheid van de opening, de geloofwaardigheid van de spreker en de begrijpelijkheid van de opening te beoordelen. Het bleek dat de inleiding met het accent op de benevolumtechniek significant minder boeiend gevonden werd dan de beide attentuminleidingen (die onderling niet significant verschilden), maar dat met die techniek wel een grotere geloofwaardigheid werd bereikt. Op het eerste gezicht lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat de inleidingtechnieken doen wat ze moeten doen: de attentumtechnieken maken het publiek meer geboeid, de benevolumtechniek vergroot de geloofwaardigheid van de spreker.

Belangrijk is uiteraard de vraag of die effecten blijven bestaan na de hele presentatie. In een vervolgexperiment kregen de proefpersonen daarom een complete presentatie te zien, voorafgegaan met een inleiding waarin doelaanduiding en overzicht waren gecombineerd met één van de drie eerder genoemde technieken; in een controleconditie werden alleen doel en overzicht gegeven. De resultaten lieten zien dat een inleiding met alleen doel en overzicht na afloop van de presentatie als minder ge-

[p. 319]

slaagd werd beoordeeld dan een inleiding met een extra opening, maar dat het niet uitmaakt welke van de drie onderzochte openingen gekozen wordt. De variatie in de opening bleek geen invloed te hebben op de oordelen over boeiendheid, geloofwaardigheid en begrijpelijkheid.

In een exploratief vervolgonderzoek proberen A&J inzicht te krijgen in het proces dat leidt tot het verdwijnen van sommige effecten van de inleiding in de loop van de voordracht, zoals geconstateerd is in het tweede experiment. De video-opname van de presentatie wordt op enkele momenten (direct na de inleiding en na 6 minuten) stilgezet en de proefpersonen wordt gevraagd te noteren waaraan ze dachten toen ze naar de band keken. De resultaten suggereren dat een aanpak waarin doel en vooruitblik worden gecombineerd met een passage over eigen deskundigheid leidt tot een grotere cognitieve activiteit, zich uitend in meer ingevulde gedachten.

In twee andere exploratieve onderzoeken zijn varianten van twee inleidingtechnieken nader bestudeerd. De resultaten van het eerste experiment laten zien dat er, enigszins verrassend, geen verschil is tussen relevante en irrelevante anekdotes als het gaat om oordelen over boeiendheid, begrijpelijkheid, geloofwaardigheid van de spreker, de geslaagdheid van de inleiding als geheel en de begrijpelijkheid. De resultaten van het tweede experiment laten zien dat sprekers die in de inleiding nadrukkelijk aandacht besteden aan hun eigen deskundigheid, geloofwaardiger gevonden worden. Is de nadruk erg sterk, dan worden ze echter ook ‘snoeverig’ gevonden, wat aan het gewenste effect weer afbreuk doet. Dat neveneffect kan echter vermeden worden door de suggestie dat men géén aandacht wil besteden aan de eigen deskundigheid (preteritio). Minder geschikt blijkt de underdogpostie, waarin men aangeeft juist niet deskundig te zijn: sprekers die zichzelf zo profileren worden inderdaad als weinig deskundig beoordeeld.

Het proefschrift eindigt met een nabeschouwing die zich goed laat lezen als een zelfstandig samenvattend artikel over de uiteenlopende onderzoeken waarover in het proefschrift wordt gerapporteerd.

CD-rom

Het proefschrift gaat vergezeld van een CD-rom met onder meer vertalingen van relevante passages uit de gebruikte klassieke bronnen, de groslijst van Nederlandse adviesboeken, de ruwe analyseresultaten van die adviesboeken, de complete geanalyseerde speeches en de video-opnames die in de experimenten gebruikt zijn. Daarnaast zijn veel onderzoeksdata in Excel- en SPSS bestanden aanwezig, waardoor de geïnteresseerde lezer zelf nog verdergaande analyses zou kunnen uitvoeren.

Beoordeling

Andeweg en De Jong komt de eer toe de toespraak in het middelpunt van het taal- beheersingsonderzoek geplaatst te hebben. Dat doen ze uiteraard al een aantal jaren via de publicaties waarop dit proefschrift is gebaseerd. Het proefschrift laat (zoals goed onderzoek betaamt) meer vragen open dan het beantwoordt, en het is daarmee een rijke inspiratiebron voor vele afstudeerders, promovendi en andere onderzoekers.

Opmerkelijk is de veelzijdige aanpak van het onderwerp waarmee het proefschrift een staalkaart geeft van onderzoekstradities die de laatste decennia de taalbeheersing hebben bepaald. De auteurs sluiten onmiskenbaar aan bij de in het grijze verleden (hoewel - wat is grijs vergeleken met de klassieken?) wel ‘Utrechts’ genoemde nadruk op praktijkadviezen, en verbinden die als vanzelfsprekend met de ‘Leidse’ nadruk

[p. 320]

op de klassieke retorica. De enquêtes en focusgroepen verraden een communicatiekundige benadering, daarnaast doen ze ook nog iets aan tekstanalyse, en hun experimenten leggen een link met een psychologische benadering die de laatste jaren steeds belangrijker is geworden. Het proefschrift is een uitstekende demonstratie van de manier waarop de verschillende benaderingen en methoden elk een eigen bijdrage leveren in de studie van een praktisch taalverkeersfenomeen.

Los van het onderwerp en de inhoud moet vermeld worden dat het boek boeit door de wijze waarop het geschreven is. Het kenmerkt zich door een heldere structuur, duidelijke en gedetailleerde beschrijvingen van de gehanteerde methoden, overzichtelijke samenvattende tabellen - en uiteraard inleidende passages die voortdurend het attentum, benevolum en docilem van de lezer ondersteunen. De CD-rom maakt het voor de belangstellende lezer extra aantrekkelijk doordat hij kan snuffelen in de ruwe data en de ingevulde vragenlijsten en de gebruikte videofragmenten op zijn PC kan bekijken.

Het spreekt vanzelf dat er ook vragen te stellen zijn bij het proefschrift. Vooral vind ik het jammer dat de auteurs er in verschillende opzichten niet echt in slagen om een diepere verklaring te vinden voor de resultaten van hun analyse- en telwerk.

In hoofdstuk 3, waarin inleidingadviezen uit de twintigste eeuw worden geinventariseerd, komen enkele belangrijke verschillen met de adviezen uit de klassieke retorica aan het licht. De vraag hoe die verschillen verklaard kunnen worden, komt slechts in indirecte zin aan de orde. Het hoofdstuk eindigt weliswaar met een korte paragraaf hierover, maar die komt toch tamelijk impressionistisch over. De klassieke indeling (politiek, juridisch, ceremonieel) lijkt in onze tijd afgedaan. A&J noemen slechts twee publicaties over het juridisch betoog, waarvan één nog een fotografische herdruk is van een publicatie uit 1829. Over het politieke genre bestaan nauwelijks publicaties; alleen de gelegenheidstoespraken krijgen in de moderne adviesliteratuur nog de nodige aandacht. Een poging om de moderne soorten toespraken te categoriseren leidt tot een indeling die A&J zelf al als onbevredigend karakteriseren. Het is jammer dat de auteurs niet - zoals in hoofdstuk 1 - beginnen met een diepgaander kenschets van de toesprakencultuur waarin de adviesboeken uit de twintigste eeuw zijn ontstaan. Een snelle blik op de titels van de gebruikte adviesboeken laat bijvoorbeeld zien dat een term als welsprekendheid vóór 1950 bijna altijd in de titel stond, en na 1980 geheel verdwenen is, terwijl termen als effectief, doeltreffend en presenteren dan juist de boventoon gaan voeren. De groeiende markt van seminars, conferenties en colloquia zou daarbij ook aan de orde komen, en niet in de laatste plaats de invloed van de moderne media (naar schatting van Microsoft worden dagelijks wereldwijd 30 miljoen presentaties met PowerPoint gehouden!). Tegen een dergelijke achtergrond zouden de verschillen tussen de klassieke en moderne adviezen beter begrepen kunnen worden, evenals de verschillen tussen de ingenieurs en de speechschrijvers voor bewindspersonen.

Een ander bezwaar van het proefschrift is dat de verschillende deelstudies beslist niet naadloos op elkaar aansluiten. Zo krijgen de ingenieurs vijf mogelijke elementen van inleidingen voorgeschoteld die niet precies overeenkomen met de elementen die in hoofdstuk 1 en 2 naar voren zijn gekomen uit de analyses van klassieke en moderne adviesboeken. Ook de vraagstelling in de twee enquêtes en de rapportage van de antwoorden is niet altijd gelijkvormig, waardoor bijvoorbeeld de antwoorden van de ingenieurs niet precies te vergelijken zijn met die van de speechschrijvers (vgl. tabel 50 op p. 271 en tabel 67 op p. 310). In de

[p. 321]

eerste twee experimenten in het derde deel wordt gewerkt met drie inleidingvarianten die niet de drie hoofdfuncties representeren die in de voorafgaande delen het leidend principe vormen. En ten slotte, het wordt ook door de auteurs erkend, vormen de experimenten in het derde deel van het proefschrift een vrij willekeurige greep uit het aantal mogelijke effectonderzoeken. Daar staat wel tegenover dat de experimenten goed opgezet zijn en dus uitstekende voorbeelden voor vervolgonderzoek.

Zulke aansluitingsproblemen van deelstudies zijn haast onvermijdelijk in een onderzoek dat met de jaren is gegroeid en wellicht niet a priori planmatig is ontworpen. De auteurs hebben ontegenzeglijk hun best gedaan om dit gebrek aan samenhang in hun proefschrift te compenseren door aanvullende uitleg te geven, maar dat is niet altijd even geslaagd. Soms raakt de samenhang ook ondergesneeuwd in de overvloed aan details.

Deze kanttekeningen nemen niet weg dat mijn eindoordeel zeer positief is. Het boek is een waardevolle bijdrage aan de taalbeheersing, het opent tal van nieuwe perspectieven en het is buitengewoon helder en boeiend geschreven.

Ten slotte: het boek telt exact 1000 voetnoten. Dat kan geen toeval zijn. Daar is over nagedacht.

Michaël Steehouder