Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 26

[p. 74]

Signaleringen

Diekstra, J. (2003). Als u begrijpt wat ik bedoel. Kleine gids voor de spreker. Logikos Gidsen: Nijmegen. ISBN: 9074734189. Prijs: € 5,00 (54 pp.)

De ondertitel (‘Kleine gids voor de spreker’) mag voor dit boekje letterlijk genomen worden: de auteur probeert op exact 54 pagina's de lezers een idee te geven van hoe je zou moeten spreken. U merkt het al aan mijn omschrijving dat dit thema nogal ruim is opgevat, want achtereenvolgens passeren dertien onderwerpen de revue, waaronder het communicatieschema, de gepaste ademhaling, body language, argumentatie en technische hulpmiddelen, maar ook het verschil tussen mannen- en vrouwentaal en onderhandelingen. Elk hoofdstukje begint met een citaat, dat niet altijd bijzonder relevant is, waarna Diekstra een paar aspecten van het subthema bespreekt. Dat zo'n hoofdstukje niet meer bevat dan een paar relevante elementen van het onderwerp, wordt al bewezen door de lengte van elk deeltje, dat maximaal vier pagina's beslaat. Zo gaat het hoofdstuk over argumenteren in op de definitie, de drie soorten overtuigingsmiddelen, borrelpraat en hoe je een mening verdedigt. Maar verder dan een opsomming en korte definiëring van deze begrippen komt de schrijver niet en dus blijft de lezer werkelijk in de kou staan. Zo krijg je geen enkel voorbeeld van hoe je bijvoorbeeld overtuigt door een beroep te doen op de rede en hoe deze werkwijze dan verschilt van overtuigen op basis van gezag van de spreker.

En dat is niet het enige probleem met dit boek: de informatie is zo algemeen dat het bijzonder moeilijk is om er een doelgroep op te plakken. Je kan deze doelgroep zelfs niet beperken tot mensen die een presentatie moeten geven, want er staat ook informatie in over vergaderingen en zelfs over assertiviteit in de opvoeding van kinderen. Deze informatie is zo beperkt, dat de auteur hier echt niet meer doet dan open deuren intrappen en woorden spuien waarvan iedereen zich afvraagt wat-ie daar in hemelsnaam mee aanmoet (Sommige gemeenschappen laten nauwelijks ruimte voor eigen opvattingen. Zij prediken de deugden van gehoorzaamheid en nederigheid, maar vergeten aan te geven waar de grens ligt, waarachter ieders individuele opdracht tot zelfontplooiing in dit leven ligt, p. 38).

De hoofdstukken die wel gaan over speeches, bespreken dan tenminste nog deelthema's van deze vaardigheid en zijn hierdoor alleen al een beetje gespecialiseerder. Maar dan nog laten ze ernstige steken vallen: zo vinden we in het hoofdstuk over technische hulpmiddelen enkel een bespreking van overhead en bord, twee methodes die voor hedendaagse sprekers tot de technologische archeologie behoren. Je zou dan denken dat Diekstra de nieuwe ontwikkelingen per toeval gemist heeft, maar dat blijkt evenmin zo te zijn want op pagina 35 bewijst hij zijn kennis van het bestaan van PowerPoint, door het

[p. 75]

tussen neus en lippen te vermelden bij het visuele aspect van de presentatie. Verder bevat het boek nog tal van slordigheden, zoals bijlagen waarnaar niet altijd verwezen wordt in de tekst, bijlagen in onlogische volgorde en met verkeerde titels (zo gaat bijlage D over ‘Blikvangers’, terwijl in de tekst staat dat het ‘Ijsbrekers’ zijn), voorbeelden van beroemde speeches waar niet naar verwezen wordt enz. Als je je dan als dappere lezer door al die vervelende hindernissen geworsteld hebt, blijkt dat er aan het einde nog een hoofdstukje is dat ‘Kortom’ heet, waarin werkelijk op minder dan twee pagina's het hele boek samengevat wordt. Doordat het boekje alles wil zeggen, maar op niets werkelijk ingaat, wordt het jammer genoeg inhoudsloos.

DorienVan De Mieroop

Jong, J. de, Jansen, H., Maalman, N. & Pauw, R.J. de (red., 2003). Retorica in de beroepspraktijk. Leidse taalbeheersers over hun professionele passies. Leiden: Stichting Neerlandistiek Leiden (SNL-reeks: 11). ISBN 9080727644. € 20,00 incl. verzendkosten.

Op zaterdag 15 november 2003 hield de sectie Taalbeheersing van de Opleiding Nederlandse Taal en Cultuur (Universiteit Leiden) een Taalbeheersingsdag. De aanleiding was het twintigjarig bestaan van taalbeheersing als Leidse afstudeerrichting. Een feestdag dus. Ton van Haaften - de Leidse Taalbeheersingshoogleraar in spe - gaf qualitate qua zijn huidige functie van letterendecaan de aftrap voor een serie interessante feestredes. Deze redes vormen de kern van het boek Retorica in de beroepspraktijk. Het boek ademt de vrolijke trotsheid van de jongere loten aan de taalbeheersingsboom. De helgele voorpagina toont de romp van een klassiek beeld waarboven op in een medusa-achtige collage de glimlachende hoofden zijn te zien van Cicero, Siegenbeek, Pauline Slot (oudstudent; romancier), Elise de Ruiter (oudstudent; communicatiemedewerker) en temidden daarvan de gloriërende Antoine Braet. De pagina symboliseert zijn betekenis (sinds 1975) voor de sectie. De meeste bijdragen in het boek zijn op de een of andere manier aan hem gelieerd. Het boek bevat naast de redes zevenendertig korte bijdragen van Leidse afgestudeerden over hun beroepspraktijk én een belangrijk hulpmiddel voor de taalbeheerser die zich wil verdiepen in de Retorica: een bibliografie annex webliografie. Het boek sluit af met een curieus en enigszins onbegrijpelijk overzicht van alle scriptietitels (zonder enige toelichting) van afgestudeerden sinds de startdatum in 1983.

Antoine Braet beschrijft in zijn lofrede getiteld Wie, wat, waar, wanneer, waarom en andere topische vragen over de Leidse taalbeheersing hoe het allemaal zo gekomen is. Als een laatste der Mohikanen, zoals hij zich zelf benoemt, roffelt hij de trom van de successen van de afgelopen jaren. Hij verhaalt met vele anekdotes over de periode voor 2000, waarbij de stokkende dialoog tussen het schoolvak Nederlands en de universitaire taalbeheersing de treurige noot vormt. De afgelopen jaren benoemt hij als rhetorical turn. De Leidse taalbeheersing is retorischer dan ooit, maar ook in Amsterdam, Tilburg en Nijmegen neemt hij een koersverandering waar. Braets tekst is geen plattegrond of programma voor de nieuwe tijd, maar wel een verwachtingsvolle visie op de Leidse taalbeheersingstoekomst.

Agnes Verbiest maakt in haar lezing Retorica, dus genderlinguïstiek! duidelijk dat ze sinds haar pensionering aan gedrevenheid niets verloren heeft. Ook zij blikt terug, ook zij kijkt met trots naar de huidige situatie: ‘aan de UvA hebben ze hoogleraar Braet, maar wij hebben Toine

[p. 76]

zélf’. Ook haar tekst geeft door de vele persoonlijke anekdotes en herinneringen een interessant beeld van de jaren negentig in de Leidse Taalbeheersing, de periode waarin de genderproblematiek het basiskruid vormde voor vele scripties (gender in kinderboeken, gender in sollicitatiewijzers, gender in e-discourse etc.).

Jaap de Jong ten slotte geeft in zijn lezing Retorica in Rome, Leiden en Den Haag voorbeelden van recent retorisch onderzoek in Leiden. Maar niet voor hij een ruime excursie maakt naar de klassieke oudheid. Hij maakt duidelijk dat sommige moderne verzuchtingen over het verval van de welsprekendheid (lamlendigheid van de jongeren; ouderen die zich onvoldoende met de opvoeding bemoeien; leraren die nergens van weten) reeds door Tacitus te boek zijn gesteld: de spreker die jongeren wil bereiken moet er een flitsende show van maken met regelmatig een ‘bliksemende gedachte’ en ‘pakkende spreuk’. De klassieke versie van Powerpoint zou je kunnen zeggen. Via Cicero en Tacitus legt De Jong het verband met, het kan ook niet anders, Toine Braet. Hij vergelijkt met trots de kwaliteiten van de nieuwe Leidse opleiding met die uit de tijd van Quintilianus en staat stil bij de verschillen: nu meer gericht op argumentatie en minder op stijl, niet vooral gericht meer op de juridische welsprekendheid van het gelijk krijgen maar op een brede waaier van tekstsoorten. Uit het vervolg van De Jongs lezing blijkt overigens wel dat de toespraak als genre een vruchtbare kern vormt in het hedendaagse Leidse taalbeheersingsonderzoek, dat zich voor een deel afspeelt in de zaaltjes waar ministers en staatssecretarissen hun speeches houden.

De drie lezingen vormen een zeer leesbaar overzicht van wat de Leidse taalbeheersing voortdreef en -drijft. Alles ademt de inspirerende kracht van Antoine Braet. Dit wordt in het boek nog eens versterkt door de daarop volgende zevenendertig korte teksten waarin afgestudeerden (19 ervan bij Braet) in twee pagina's op vaak boeiende, soms ook komische, maar vooral persoonlijke wijze beschrijven wat de (retorische) taalbeheersing voor hen betekent in hun beroepspraktijk.

Het boek besluit met een eerste uitgebreide aanzet voor een retoricabibliografie samengesteld door Charald Aal (student) en Braet. Handig is de sectie met digitale verwijzingen. Het is te hopen dat de sectie Taalbeheersing de lijst spoedig toegankelijk maakt via het web, dat voorkomt allerlei problemen als je de webadressen moet overtikken: gewoon even klikken om de vertaling van Plato's Phaedrus te lezen of een hedendaagse speech te bestuderen uit de grote speechdatabank van American Rhetoric (www.americanrhetoric.com) is wel zo handig. De rubricering van de verschillende bibliografische middelen toont de tekenen van een bibliografie in opbouw (overlap; beperkte systematiek), maar is voor de geïnteresseerde zoeker zeker bruikbaar.

Samenvattend geeft de bundel Retorica in de beroepspraktijk een feestelijk beeld van de twintig jaar dat in Leiden taalbeheersing als afstudeervak gekozen kan worden. De professionele passies van de vele betrokken schrijvers zijn ook voor een niet-Leidenaar belangwekkend. De teksten van Braet, Verbiest en De Jong suggereren ten slotte dat de door hen beschreven rhetorical turn een echte wende is in een voortgaande weg en geen pirouette op de plaats.

Bas Andeweg