Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 26

[p. 70]

Boekbeoordelingen

Pit, M.T. (2003). How to express yourself with a causal connective. Subjectivity and causal connectives in Dutch, German and French. Dissertatie Universiteit Utrecht. Promotor: prof.dr.mr. P.J. van den Hoven; co-promotor: dr. H. Pander Maat. Handelsuitgave: Amsterdam/New York: Rodopi. Utrecht Studies in Language and Communication 17. ISBN 9042008563. Prijs: € 70,- (360 pp.)

Het proefschrift van Mirna Pit, uitgegeven in de USL&C serie, is een poging om definitief greep te krijgen op subtiele betekenisverschillen van (achterwaarts) causale connectieven. Het boek is taalkundig van aard. Aan het eind van deze bespreking probeer ik de waarde van het boek voor een meer toepassend publiek zoals de lezers van het Tijdschrift voor Taalbeheersing aan te duiden.

Er is reeds veel onderzocht aan de verschillen tussen (bijvoorbeeld) want en omdat, vanuit verschillende invalshoeken. In de zin Je ouders zijn thuis want de auto staat voor de deur is duidelijk dat de waarneming van de auto leidt tot de conclusie dat je ouders thuis zijn, op basis van een regel dat normaal gesproken ouders die thuis zijn hun auto voor de deur zetten. Met deze betekenis kan de zin Je ouders zijn thuis omdat de auto voor de deur staat niet worden gebruikt. Met een komma ertussen lukt het iets beter: Je ouders zijn thuis, omdat de auto voor de deur staat, maar het is geen fraaie schrijftaal. De betekenis van want in een dergelijke zin heeft verschillende namen en verklaringen gekregen: epistemisch, met verschuivend perspectief, pragmatisch, argumentatief, abductief, als discourse marker, interpersoonlijk. Termen om omdat te beschrijven in de zin de auto staat voor de deur omdat je ouders thuis zijn, zijn: semantisch, inhoudelijk, causaal, binnen perspectief, ideationeel. Het is ingewikkeld dat deze termen allemaal op want of omdat van toepassing zijn, terwijl ze slechts partieel en subtiel verschillen in hun uitdrukking van de betekenis van het connectief.

Pits oplossing is het introduceren van een nieuwe term: subjectiviteit. Dit keer niet om een term toe te voegen, maar om de andere termen samen te nemen. Subjectiviteit is het overkoepelende begrip. Causale connectieven kunnen het meer of minder uitdrukken in de zinnen waarin ze voorkomen. Verschillen tussen (achterwaartse) causale connectieven zijn in gradaties van subjectiviteit uit te meten. Wat Pits proefschrift spannend maakt is de vraag of het haar echt zal lukken subjectiviteit inhoudelijk vorm te geven, en of ze ook kan aantonen dat het verschijnsel subjectiviteit op tekstueel niveau, en met betrekking tot connectieven, werkelijk bestaat. Ter geruststelling: daar is ze in geslaagd.

Subjectiviteit wordt gedefinieerd in termen van cognitief-linguïstische inter-

[p. 71]

pretaties van uitingen. De subjectiviteit van een participant in de discourse komt tot uiting als die participant het perspectief van de uiting overneemt en vervolgens het referentiepunt in de interpretatie van die uiting wordt. Er zijn gradaties van subjectiviteit (vrij vertaald van p. 108).

Als we deze definitie kaal beschouwen, komt zij nogal vaag over. In de hoofdstukken 2 en 3 wordt de definitie echter goed voorbereid en uitgewerkt. In de navolgende hoofdstukken wordt met corpusanalytisch onderzoek in drie talen (Nederlands, Duits en Frans) aangetoond dat subjectiviteit als tekstvariabele geoperationaliseerd kan worden. Ik geef hieronder een korte schets per hoofdstuk.

In hoofdstuk 2 wordt een overzicht gegeven van theorievorming voor Duitse, Franse, Engelse en Nederlandse causale connectieven. Hier blijkt dat voor het Duitse en Franse taalgebied nog weer andere begrippen dan de hierboven genoemde zijn ontwikkeld. Pit rafelt zowel de theorievorming als de uiteenlopende intuïties over de connectieven uiteen, en geeft steeds in een kader weer wat we wel en niet zeker weten over de achterwaarts causale connectieven in een van de onderzochte talen. Dankzij de overzichtelijke, droge presentatie van theorieën en feiten groeit het geloof dat er wellicht nog orde in de wirwar van theorieën te scheppen is.

In hoofdstuk 3 wordt uiteengezet hoe we subjectiviteit moeten opvatten. Hierbij wordt een cognitief-linguïstisch perspectief gekozen. Eerdere definities van de taalkundigen Lyons en Langacker (subjectiviteit is de mate waarin een spreker zichzelf toont in een uiting) blijken niet geheel te voldoen. De verschijnselen perspectief en deictische verschuiving worden geherinterpreteerd als uitdrukkingsvormen van subjectiviteit: aan verschillende perspectiefsoorten (uitgedrukt in bijvoorbeeld directe rede of indirecte rede) worden gradaties van subjectiviteit toegekend. Dit leidt tot de definitie die ik hierboven heb geparafraseerd. Uit deze definitie wordt de participant nader gedefinieerd als de causaal primaire participant. De betrokkenheid van de causaal primaire participant bij de (causale) handeling kan meer of minder subjectief tot uitdrukking worden gebracht. Het is nu mogelijk de hypothese te formuleren waar het in de rest van het boek om draait: de graad van subjectiviteit van de causaal primaire participant verklaart de distributie van verschillende achterwaarts causale connectieven. In de zin Je ouders zijn thuis want de auto staat voor de deur past want beter dan omdat vanwege de meer subjectieve rol van de causaal primaire participant, vergeleken met de zin de auto staat voor de deur omdat je ouders thuis zijn. In de laatste zin wordt omdat gebruikt omdat de causaal primaire participant daar minder subjectief aanwezig is.

Voor wie deze korte samenvatting van het betoog nog kan volgen: op dit punt dreigt een cirkelredenering. De aanwezigheid van want of omdat stuurt de graad van subjectiviteit net zo goed, waardoor subjectiviteit zowel de oorzaak als het gevolg is van de distributie van connectieven. Deze redenering wordt teniet gedaan door het vervolg van het boek. Pit definieert op onafhankelijke gronden negen andere markeerders van subjectiviteit. Door in corpora voor zinnen met causale connectieven te bepalen wat de graad van subjectiviteit is, kan samenhang tussen de distributie van connectieven en de (nu onafhankelijk bepaalde) subjectiviteit worden bepaald. De negen kenmerken worden gepresenteerd en gemotiveerd in de rest van hoofdstuk 3. Het gaat om de rol van de causaal primaire participant ten opzichte van de handeling, ontologische kenmerken van de participant, weergave van de discourse ((in)directe rede, en dergelijke), expliciete markering van een sub-

[p. 72]

jectieve participant of handeling, pronominaal of definiet descriptief verwijzen, aanwezigheid van evaluatieve of epistemische markeerders, negatie, wel of geen passieve vorm, en werkwoordstijd.

In hoofdstuk 4 vindt een corpusanalyse plaats voor het Nederlands in een krantencorpus. Voor de bovengenoemde negen kenmerken wordt, in wisselende combinaties, vastgesteld dat het mogelijk is de Nederlandse connectieven in te delen naar graad van subjectiviteit van de zinsdelen die door het connectief verbonden worden. Doordat komt in minder subjectieve omgevingen voor dan omdat, want in subjectievere omgevingen dan omdat, en aangezien in de minst subjectieve omgevingen. Het is niet zo dat alle variabelen altijd in de juiste richting wezen, maar de bundeling en toetsing van de diverse kenmerken wees wel ondubbelzinnig in dezelfde richting. De status van aangezien is wellicht verrassend.

In hoofdstuk 5 wordt de corpusanalyse gerepliceerd voor het Duits en het Frans. Kort gezegd wordt de analyse bevestigd, maar blijkt doordat als enige een lage subjectiviteitsgraad te halen (geen pendant in de andere twee talen), en heeft het Duits met da een connectief dat tussen weil (omdat) en denn (want) in ligt.

Nu uit de cross-linguïstische corpusanalyses blijkt dat connectieven in meer of minder subjectieve omgevingen voorkomen, kunnen we ons afvragen of die negen kenmerken het niet zonder die connectieven afkunnen. Je ouders zijn thuis. De auto staat voor de deur kan zonder want goed begrepen worden. In hoofdstuk 6 geeft Pit weer hoe volgens haar de betekenisrepresentatie van causale connectieven in elkaar zit. Connectieven leggen aan de zinsdelen die ze verbinden restricties op in termen van de mate van subjectiviteit die ze kunnen uitdrukken. Omdat daar een zekere tolerantie in zit, is er sprake van overlap van betekenis tussen omdat en want, en anderzijds tussen omdat en doordat. Want en doordat hebben echter restricties die verder van elkaar af liggen, zodat ze elkaar niet zomaar kunnen vervangen.

Hoofdstuk 6 eindigt met twee uitstapjes die een toepassing van de vergaarde inzichten moeten tonen. In een experiment wordt een sprookje verteld waarin uit twee varianten kan worden gekozen: want en omdat. De zinsdelen die ze verbinden zijn in verschillende varianten subjectief en objectief. Respondenten kozen tussen want en omdat in dezelfde omgeving. Er bleek geen verschil te zijn in voorkeur, ongeacht de subjectiviteit van de zinsdelen.

In een laatste onderzoek wordt een juridisch corpus vergeleken met een krantencorpus vanuit de gedachte dat een connectief wel eens zou kunnen corrigeren op de omgeving: juridische contexten zouden dan minder subjectiverende en meer objectiverende causale contexten moeten bevatten. Het blijkt dat want wel in het krantencorpus maar niet in het juridische corpus voorkomt; maar voor aangezien geldt precies het omgekeerde. Er was geen verschil in gebruik van immers en omdat; en het juridische corpus kent een causaal gebruik van nu dat in het krantencorpus niet voorkomt. Dit roept onder meer de vraag op hoe aangezien hier meer objectiverend kan zijn, terwijl het in de eerdere analyses een subjectiverend connectief was. De verklaring is dat juridische teksten formeler zijn en daarom aangezien gebruiken in plaats van want. Bovendien is het van belang dat ze het perspectief expliciet markeren, en dat is in lijn met het gebruik van aangezien.

Mijn oordeel over dit boek is positief. Pit is zeer grondig te werk gegaan op theoretisch en empirisch gebied. Het vertalen van het begrip subjectiviteit in zoveel con-

[p. 73]

textvariabelen die vervolgens weer zinvol met elkaar in verband worden gebracht, is een klus geweest waarop menigeen zich had stukgebeten. Pit is er in geslaagd de klus te klaren, en het nog helder en overzichtelijk op te schrijven ook. Mijn kritiek richt zich op het zesde hoofdstuk, waar nog vlug even twee onderzoekjes worden gepresenteerd die vooral vragen oproepen in plaats van het verrichte onderzoek helder af te sluiten. Het was genoeg geweest om de betekenisrepresentatie uit te werken. Dat nader onderzoek nieuwe vragen oproept spreekt wat mij betreft vanzelf. Nu slaat de bevinding over aangezien echter terug op de verrichte corpusanalyse. De gedefinieerde kenmerken van subjectiviteit waren goed gekozen, maar de ‘codeerinstructie’ voor de analist was soms wel afhankelijk van interpretatie binnen de context. Het gevaar dat bij de corpusanalyses het scoren van de kenmerken deels afhankelijk was van vooraf ingelegde interpretatie is niet denkbeeldig. Dat neemt niet weg dat Pit het bestaan van het verschijnsel subjectiviteit, en de toepassing van het begrip op connectieven, duidelijk en overtuigend heeft aangetoond.

Wat is de waarde van dit boek voor taalbeheersers? Hoewel Pit het niet zelf zegt, ligt er een belangrijke toepassing in het verschiet voor haar 9 (en met de connectieven erbij wellicht 10) kenmerken. In de communicatiewetenschap is inhoudsanalyse van kranten een gebruikelijke methode om te weten te komen wat en hoe de media berichten over recente gebeurtenissen. Met name bij de hoevraag is het interessant te weten te komen welke kleur de berichtgeving heeft ten opzichte van de gebeurtenis of de actoren in die gebeurtenis. De bepaling van die kleuring maakt vaak gebruik van de natte vinger (maar wel met interbeoordelaarsbetrouwbaarheid) of van beoordeling van de evaluatieve termen in de tekst (ondersteund door psycholinguïstisch onderzoek, in navolging van Osgood). Het boek van Mirna Pit ontsluit een aantal tekstvariabelen die ingezet kunnen worden om de kleuring van het nieuws systematischer en (dus) betrouwbaarder te bepalen.

Luuk Lagerwerf