Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 25

[p. 383]

Signaleringen

Harrie Mazeland (2003). Inleiding in de conversatieanalyse. Bussum: Coutinho. ISBN 9062832903. Prijs: € 27,50 (290 pp.)

‘Een handboekachtige inleiding in de conversatieanalyse’ noemt de auteur zijn boek. ‘Handboekachtig’? Zeg maar rustig ‘handboek’. Want deze inleiding in de conversatieanalyse geeft een uitgebreid overzicht van de basisinzichten die deze specifieke vorm van gespreksanalyse heeft opgeleverd, voorzien van uitvoerige toelichtingen en gul geïllustreerd met sprekende, meest Nederlandse, voorbeelden.

Mazeland geeft een heldere bespreking van de standaardonderwerpen in de conversatieanalyse: beurtwisseling, sequentieorganisatie, inclusief expansiemogelijkheden, herstelorganisatie, topic-organisatie en opening en afsluiting van gesprekken. Het boek eindigt met enkele methodologische opmerkingen en met suggesties voor verder lezen. Zoals de auteur zelf ook al opmerkt, zijn de behandelde thema's al eerder in de overzichtsliteratuur terecht gekomen. Met deze nieuwe inleiding beoogt hij echter tevens een overzicht te bieden van meer recente ontwikkelingen in het onderzoek naar deze thema's.

Laat ik dit vooropstellen: de behandeling van de standaardthema's is over het algemeen uitstekend. Mazeland neemt de tijd, de voornaamste inzichten worden stapsgewijs en helder uiteengezet en toegelicht met welgekozen voorbeelden, en deze worden zorgvuldig besproken. Maar of het boek nu zoveel nieuws bevat, vergeleken bij eerdere overzichten? Voor het gemak neem ik mijn eigen inleiding in de gespreksanalyse (Taalgebruik in gesprekken, verschenen bij Martinus Nijhoff in 1989) tot vergelijkingsobject.

De meeste uitbreidingen zijn te vinden in het hoofdstuk over beurtwisseling. Nieuw is de systematische behandeling van de rol van prosodie, van beurtinstapen beurtafsluitingstechnieken en van nonverbale beurtoverdrachtstechnieken. Ook de paragrafen over overlapping en interrupties vormen een nuttige toevoeging. Aardig is ook dat de behandeling van transcriptiemethoden in dit boek historisch en systematisch correct wordt geplaatst in het kader van het onderzoek naar beurtwisseling.

Het hoofdstuk over sequentieorganisatie bevat de bekende inzichten over aangrenzende paren en preferentieorganisatie. Tegen de achtergrond van de klassieke behandeling van deze onderwerpen is opmerkelijk dat Mazeland ze bespreekt in termen van de bijdrage die een uiting levert aan het welslagen van de interactionele handeling die wordt uitgevoerd met het eerste paardeel (projectsucces, in Mazelands terminologie). Nieuw is dat echter niet. In Taalgebruik in gesprekken haal ik werk van Jacobs en Jackson aan, waarin aangrenzende paren worden gezien als slechts een van de vormen van de rationele organisatie van gesprekken waarmee gespreksdeelnemers gezamenlijk proberen

[p. 384]

een zo aanvaardbaar mogelijk interactioneel resultaat te bereiken.

Het hoofdstuk over sequentie-expansie behandelt de diverse uitbreidingsmogelijkheden van aangrenzende paren. Nieuw is de vermelding bij de insertiesequenties van Schegloffs relatief recente onderscheid tussen post-first en pre-second uitbreidingen. Andere terminologische nieuwvormingen van Schegloffs hand, zoals de zogeheten derdepositieafsluiters in een postexpansie, waren onder een andere noemer al te vinden in Taalgebruik in gesprekken.

In het hoofdstuk over herstelorganisatie worden de klassieke onderscheidingen tussen initiatie en uitvoering en tussen zelf en ander besproken, evenals de verschillende plaatsen waarop herstel kan plaatsvinden, zonder veel nieuwe toevoegingen. Ook het hoofdstuk over topic-organisatie bepaalt zich tot de standaardbehandeling van de standaardonderwerpen: topicverandering, stapsgewijs en afgebakend, inclusief de diverse manieren van topic-initiatie, en topic-afsluiting. Ook de wijze waarop de initiatie en afsluiting van grotere beurteenheden, zoals verhalen, wordt behandeld wijkt niet af van die in eerdere overzichten. Hetzelfde geldt voor het hoofdstuk over opening en afsluiting van gesprekken.

Het slothoofdstuk, waarin de methodologie van het conversatieanalytisch onderzoek aan de orde komt, vormt een nuttige toevoeging op de bestaande overzichtsliteratuur. Mazeland bespreekt het onderscheid tussen case- en collectiestudies, de convergentie tussen analyse- en deelnemersperspectief, de methode van analytische inductie, en het verschil tussen kwalitatief en kwantitatief onderzoek.

Afgezien van wat terminologische verfijningen, hebben de meeste nieuwe ontwikkelingen in de conversatieanalyse van de laatste tien, vijftien jaar zich voorgedaan in de beschrijving van de organisatie van gesprekken in institutionele contexten. En dat is nu juist een onderwerp waaraan in dit boek niet meer dan hier en daar een alineaatje is gewijd; voor de rest moet de lezer het doen met literatuurverwijzingen. Maar misschien is dat een te verdedigen keuze voor een inleidend handboek.

De behandeling van de verschillende onderwerpen is, zoals ik al zei, een enkele wat minder duidelijke of overtuigende passage daargelaten, over het algemeen uitstekend. Op één, principieel, punt ben ik echter minder gelukkig met Mazelands vertoog. Op bladzijde 14 geeft hij de volgende karakteristiek van de conversatieanalytische benadering: ‘Bijvoorbeeld: bij een vraag richt Sacks zich niet primair op de relatie tussen een uiting en de functie van deze uiting, maar hij benadert een uiting als een interactionele techniek waarmee methodisch een antwoord van de gesprekspartner verkregen kan worden’. Om te beginnen is het verschil mij niet geheel duidelijk: een antwoord van de gesprekspartner verkrijgen lijkt mij een heel precieze omschrijving van de functie van een vraag. Maar belangrijker is dat de strikte tegenstelling die Mazeland hier en elders in het boek aanbrengt tussen een conversatieanalytische en een functionalistische, taalhandelingstheoretische, benadering mij misplaatst lijkt.

Die tegenstelling is ten eerste misplaatst omdat Mazeland zelf op verscheidene plaatsen in het boek een duidelijk functionalistische interpretatie geeft van de beschreven verschijnselen. Het sterkst komt dit tot uiting in het hoofdstuk over sequentieorganisatie. Daarin stelt hij op bladzijde 73 dat sprekers in gesprekken interactionele handelingen tot stand brengen, zoals iets vertellen, een antwoord geven, een voorstel doen, een advies geven, et cetera. Ik zou zeggen: sprekers voeren taalhandelingen uit. De vraag die hij vervolgens als belangrijkste aanmerkt, is ‘hoe het ontwerp van een uiting en de

[p. 385]

plek waarop die uiting staat, een uiting interpreteerbaar maken als een bijdrage aan een interactionele activiteit’, waarbij het vooral gaat om de manier waarop ‘gespreksdeelnemers uitingen in opeenvolgende beurten tot samenhangende handelingsprojecten maken’. Jacobs en Jackson en Geis, die beiden taalhandelingstheoretische inzichten toepassen bij het beschrijven van de organisatie van gesprekken, zouden het niet beter hebben kunnen zeggen. Ook de wijze waarop Mazeland sequentie-expansie en preferentieorganisatie plaatst in het kader van projectsucces is in overeenstemming met een taalhandelingstheoretische benadering. In dat verband is het trouwens wel weer vreemd om te beweren dat de preferentieorganisatie niets te maken heeft met de persoonlijke voorkeuren van de spreker die het tweede paardeel voortbrengt, zoals Mazeland op bladzijde 96 doet. Niet-geprefereerdheid wordt ten eerste gedefinieerd aan de hand van de preferentie die vastzit aan het eerste paardeel. Bovendien gaat het wel degelijk om individuele preferenties (die vervolgens oriëntatiepunt worden voor de gehele sequentie), zoals ook blijkt uit Mazelands formulering: ‘Een verwijt maak je om je gelijk te halen. Een aanbod doe je om het aangenomen te krijgen’. In het kader van de gezamenlijke realisering van interactionele doelen oriënteert de tweede spreker zich op het doel dat de eerste spreker nastreeft, dat is wat bepalend is voor de geprefereerdheid van de reactie.

De strikte tegenstelling tussen een conversatieanalytische en een taalhandelingstheoretische benadering die Mazeland aanbrengt, is ten tweede misplaatst omdat daarmee geen recht wordt gedaan aan de taalhandelingstheorie. Mazeland doet het ten onrechte voorkomen alsof deze laatste uitsluitend van doen heeft met de relatie tussen vorm en functie. Juist de inbedding in context en situatie is echter van doorslaggevend belang bij de bepaling van de communicatieve functie van uitingen. Die inbedding wordt gespecificeerd in de geslaagdheidsvoorwaarden van de verschillende handelingen. En Searles behandeling van indirecte taalhandelingen gaat, in tegenstelling tot wat Mazeland suggereert, wel degelijk ook uit van het principe dat laatstgenoemde op bladzijde 130 verwoordt als ‘dat gespreksdeelnemers altijd zoeken naar een zinvolle, situatieadequate interpretatie’.

Ten derde is de tegenstelling misplaatst omdat daarmee interessante generaliseringsmogelijkheden over het hoofd worden gezien. De voorkeur voor projectsucces en de voorkeur voor overeenstemming, die Mazeland nu als twee afzonderlijke organisatieprincipes opvoert, zijn twee vormen van hetzelfde principe: de uitgevoerde handeling moet bij voorkeur worden aanvaard door de gesprekspartner. Dat geldt voor evaluerende stellingnames, zo goed als voor uitnodigingen en verzoeken.

Maar als ik afzie van deze principiële kwestie, vind ik deze Inleiding in de conversatieanalyse een nuttig en plezierig boek. De rustige, zorgvuldige, gedetailleerde en heldere wijze waarop de basisinzichten van de conversatieanalyse worden uiteengezet, maken het zeer geschikt voor gebruik als handboek voor hen die een begin willen maken met de studie van gesprekken.

M.A. van Rees

Belle, William van (2003). Zwijgen is niet altijd toestemmen. De rol van inferenties bij het interpreteren en argumenteren. Leuven: Acco. ISBN 9033450747. Prijs: € 22,- (174 pp.)

Toen in januari een aantal Europese landen in een brief aan president Bush steun had betuigd aan diens Irak-beleid, wilde

[p. 386]

Nederland die brief niet mede ondertekenen. Balkenende en De Hoop Scheffer legden aan de kamer uit dat ze geen bezwaren hadden tegen de inhoud van de brief, maar dat ze deze een minder geschikt middel vonden om de discussie over Irak te voeren, want de verdeeldheid in Europa zou erdoor worden verscherpt. De SGP vond echter dat het uitblijven van een Nederlandse handtekening niet anders kon worden uitgelegd dan dat Nederland niet achter de inhoud van de brief stond. Een typisch geval van zwijgen (van Nederland) en een interpretatie die daaraan wordt gegeven, maar kennelijk een interpretatie die bediscussieerbaar is. Het boek Zwijgen is niet altijd toestemmen gaat over dergelijke niet-dwingende interpretaties.

De titel van het boek van William van Belle belooft het gezegde ‘wie zwijgt stemt toe’ te nuanceren. Volgens de inleiding kan ‘het zwijgen of de niet-reactie op verschillende manieren [worden] geïnterpreteerd (...) die afhangen van de aard van de voorafgaande taaluiting en van de structurele plaats van het zwijgen in het gesprek’. In het boek is het echter goed zoeken naar de gevallen waarin iemands zwijgen wordt geïnterpreteerd. De titel is dan ook te specifiek, omdat deze maar naar een van de mogelijke situaties verwijst die aanleiding geven tot een niet-deductieve inferentie, een gevolgtrekking die niet noodzakelijkerwijs volgt uit wat de spreker heeft gezegd (of heeft verzwegen) en die daarom door de spreker achteraf ontkend (geannuleerd) kan worden. En dat is het onderwerp van het boek: een inleiding geven op het onderzoek naar de gevolgtrekkingen of inferenties die deel uitmaken van de interpretatie van taaluitingen. Op p. 101 wordt de doelstelling nog eens helder weergegeven: ‘(...) hoe kunnen we uit wat iemand zegt, inferenties maken die (...) als aannemelijk aanvaard worden? Op welke grond kunnen we de interpretatie van een uiting (of een tekst) in een bepaalde situationele context verdedigen?’

Het boek bevat vier hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk wordt uiteengezet welke plaats het onderzoek naar annuleerbare inferenties inneemt binnen het pragma-linguïstisch onderzoek. Er wordt een begrippenapparaat geïntroduceerd en er wordt iets gezegd over betekenistheorieën. Het tweede hoofdstuk geeft een introductie op het onderzoek naar taalhandelingen en connectoren - beide zijn van belang voor het interpreteren van het relationele verband tussen tekstdelen. Het derde hoofdstuk is mijns inziens het kernhoofdstuk en draagt dan ook als titel ‘Inferenties’. In dit hoofdstuk worden allerlei typen inferenties onderscheiden: dwingende, zoals semantische en logische implicaties, en niet-dwingende, zoals inferenties samenhangend met illocutionaire handelingen en conversationele implicaturen en inferenties gebaseerd op polyfonie en op intertekstuele relaties. Ook een presuppositie is een inferentie, maar één waarop het criterium ‘al dan niet deductief’ niet goed van toepassing is. In hoofdstuk vier wordt een aantal fragmenten uit de argumentatietheorie gepresenteerd.

Het mooie aan het boek is dat het een overzicht biedt van alle theorieën die interessant zijn voor de bestudering van inferenties. Allerlei theorieën en onderzoeken passeren de revue: de taalhandelingstheorie, de argumentatieve theorie van Anscombre en Ducrot, het grammaticalisatieonderzoek, een overzicht van Nederlandse connectoren, syllogistische logica en propositielogica, de conversationele logica van Grice en de uitwerkingen daarvan in heuristieken door Levinson, de relevantietheorie van Sperber en Wilson, het dialogisch principe van Bachtin, de intertekstualiteitstheorie, polyfonie en een aantal thema's uit de argumentatietheorie. Over het algemeen worden deze theo-

[p. 387]

rieën heel helder uitgelegd, op een enkel lastig jargonwoord na dat alleen te begrijpen is door serieus in de taalkunde ingewijden (zoals in het stuk over het grammaticalisatie-onderzoek).

De breedheid van het boek is echter meteen de makke ervan. Noodzakelijkerwijs worden alle theorieën summier besproken. Op zich is dat geen ramp, want degene die in een bepaald inferentie-probleem is geïnteresseerd, kan zijn heil verder zoeken bij de literatuur waarnaar verwezen wordt. Lastiger is evenwel dat door die breedheid de samenhang een beetje zoek is. Er wordt namelijk niet altijd aangegeven hoe de verschillende theorieën die worden behandeld op elkaar aansluiten of met elkaar interfereren als mogelijke verantwoording van een bepaalde inferentie. Zo is de doelstelling van het hoofdstuk over argumenteren weliswaar dat aannemelijk wordt gemaakt dat de verschillende inferentietypen die eerder in het boek aan de orde zijn geweest, een rol spelen in de dagelijkse praktijk van het redeneren en argumenteren, maar wordt in dat hoofdstuk nauwelijks verwezen naar inferenties. Het grootste deel van dit hoofdstuk is dan ook niet méér dan een korte inleiding argumentatietheorie, waarin bovendien een voor een inleiding wel erg specifieke opvatting van logische geldigheid wordt gehanteerd. Pas in de laatste paragraaf wordt ingegaan op de niet-deductieve inferenties die - zo blijkt uit experimenteel psychologisch onderzoek - gemaakt worden met conditionele zinnen. Die inferenties zijn niet-deductief als we de conditionele zin op de klassieke manier opvatten, namelijk als een materiële implicatie. In hoofdstuk drie was echter al aan de orde geweest dat we op grond van Grice's maxime van kwantiteit en de daarop gebaseerde I-heuristiek van Levinson zo'n zin ook als een biconditionele relatie kunnen opvatten, dus als een ‘alleen als ..., dan ..’-zin. In deze paragraaf blijken ook taalkundige en inhoudelijke aspecten van de zin van invloed te zijn op de interpretatie van het conditionele verband.

Wie uit is op heldere criteria om te besluiten of een bepaalde interpretatie gerechtvaardigd is, heeft aan het boek van Van Belle niet genoeg. Wie evenwel geïnteresseerd is in een pragma-linguïstisch onderzoeksgebied dat de laatste decennia sterk in belangstelling staat, vindt daar in Van Belle een heldere introductie op.

Henrike Jansen