Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 25

[p. 295]

Signaleringen

Claes, Marie-Thérèse & Gerritsen, Marinel (2002). Culturele waarden en communicatie in internationaal perspectief. Bussum: Coutinho. ISBN 9062833047. Prijs: € XXX (276 pp.)

‘Cultuur is communicatie en communicatie is cultuur’. Met dit citaat van Edward T. Hall, de grondlegger van het denken over cultuurverschillen in relatie tot communicatie, opent Culturele waarden en communicatie in internationaal perspectief. De auteurs van dit boek beogen een overzicht te geven van theorieën over cultuurverschillen, van de consequenties die deze verschillen kunnen hebben voor de communicatie en van de verbale en non-verbale communicatie-elementen waarvan de betekenis van cultuur tot cultuur kan variëren. Met name wordt daarbij aandacht besteed aan verschillen en overeenkomsten tussen de Nederlandse en de Belgisch-Vlaamse cultuur. Een interessante vergelijking, want de taal van Nederlanders en Vlamingen is nagenoeg identiek, maar de cultuur geenszins.

In een inleidend hoofdstuk worden de begrippen cultuur, communicatie en interculturele communicatie gedefinieerd en toegelicht. Voor cultuur achten de auteurs gedeelde waarden bepalend. Communicatie wordt toegelicht aan de hand van een model vanTargowski en Bowman, met tien aspecten van communicatie, variërend van de ‘fysische link’ tot en met de ‘opslaan/terughalenlink’. En in de slotparagraaf wordt onderzoek naar interculturele communicatie afgezet tegen crosscultureel onderzoek.

Het tweede hoofdstuk is gewijd aan de diverse theorieën die de dimensies specificeren waarop de waarden die bepalend zijn voor cultuur kunnen verschillen. Kluckholm & Strodtbecks indeling in fijnmazige en grofmazige culturen (hier te lande overgenomen door Pinto), Hofstedes vijf dimensies - machtsafstand, individualisme/collectivisme, masculiniteit/ femininiteit, onzekerheidsvermijding en lange/kortetermijngerichtheid - de zeven categorieën van Trompenaars en de evenzovele van Schwartz passeren de revue. Dit alles voegen de auteurs tezamen tot een breed amalgaam, met als kern Hofstedes dimensies.

In het hoofdstuk over communicatie worden cultuurbepaalde verschillen in het gebruik van communicatie-elementen beschreven. Bij verbale communicatie worden de verschillende manieren genoemd waarop de woordenschat van verschillende talen de wereld indeelt, en de verschillende waarden en betekenissen die begrippen en woorden in verschillende talen kunnen hebben. Bij non-verbale communicatie gaat het om verschillen in gebruik en betekenis van prosodische en paralinguïstische middelen en van afstand, mimiek, gebaar en zelfs geur. Verder wordt Halls onderscheid tussen culturen waarin veel, en culturen waarin weinig context

[p. 296]

wordt gebruikt bij de interpretatie van communicatie aangehaald, en worden, naast andere verschillen, variaties in de mate waarin en de wijze waarop culturen beleefdheid uitdrukken genoemd.

Het vierde hoofdstuk inventariseert de overeenkomsten en verschillen tussen Nederland en Vlaanderen. Onze Zuiderburen blijken onder meer hoger te scoren dan wij op Hofstedes dimensies machtsafstand, masculiniteit en onzekerheidsvermijding. Maar hoewel in een feminiene cultuur, zoals de Nederlandse, persoonlijke verhoudingen belangrijker worden gevonden dan geld, en in een cultuur met hoge onzekerheidsvermijding, zoals de Vlaamse, regels nu juist weer erg belangrijk worden gevonden, zijn voor de Belg relaties toch weer belangrijker dan regels. Hoe dan ook, we blijken beide (althans volgens sommige onderzoekingen) erg individualistisch.

In het vijfde hoofdstuk worden verschillen en overeenkomsten geschetst tussen de twee in het vorige hoofdstuk besproken culturen en andere Europese culturen (binnen en buiten Europa). De Angelsaksische (‘de Angelsaksische culturen zijn lagecontext-maatschappijen, op Groot-Brittanië na dat een wat hogere context heeft’), de Germaanse, de Noordse, de Romaanse culturen en die van Turkije worden aan de cultuurproef onderworpen. In een volgend hoofdstuk ondergaan de Aziatische, Arabische en Afrikaanse culturen hetzelfde lot.

Het slothoofdstuk, Omgaan met cultuurverschillen, beschrijft de stadia waarin interculturele communicatieve competentie wordt verworven, van ontkenning tot integratie, en de cultuurschok die mensen die voor langere tijd in het buitenland verblijven, ervaren.

Zoals uit bovenstaande samenvatting moge blijken, schrikken de auteurs niet terug voor enige generalisatie en simplificatie. Hoewel ze hier en daar plichtsgetrouw memoreren dat men ‘behoedzaam moet zijn met stereotypering’ en dat er niet altijd controleerbaar empirisch onderzoek ten grondslag ligt aan de typeringen, lijken ze zich zelf over het algemeen aan deze waarschuwingen weinig gelegen te laten liggen.

De hoofdmoot van het boek vormt de beschrijving van cultuurverschillen. Over communicatie of over interculturele communicatie is er weinig te vinden. Het blijft vaak bij algemeenheden en anekdotiek: in Duitsland hecht men veel waarde aan academische titulatuur, in Zuid-Europese culturen schudt men de handen twee tot drie keer stevig, maar in Noord-Europa blijft het bij één vrij slappe korte handdruk, de kinnewip betekent in Italië iets anders dan in Frankrijk. Er wordt nauwelijks verwezen naar de inmiddels toch aardig gegroeide stapel literatuur over wat er interactioneel en communicatief gebeurt wanneer mensen uit verschillende culturen met elkaar communiceren. En de lezer die zijn interculturele communicatieve competentie hoopte te vergroten, komt met dit boek ook niet echt verder. Het slothoofdstuk doet niet wat de titel belooft, en de vele, op zich aardige, voorbeelden en oefeningen waarmee het boek is doorspekt, zijn vooral gericht op het vergroten van begrip voor en bewustwording van cultuurverschillen. Beter intercultureel communiceren leer je er niet van. Daarvoor is het verband tussen cultuur en communicatie, het openingscitaat ten spijt, te weinig doorzichtig gemaakt.

M.A. van Rees

[p. 297]

Dikstaal, Nico (2002). Daar worden wij niet vrolijk van. Business- en kantoorjargon van A tot Z. Utrecht: het Spectrum. ISBN 9027476233. Prijs: € 9,-. (131 pp.)

Mensen zijn niet altijd even origineel, zeker niet in hun taalgebruik. Het is niet iedereen gegeven zinnen te produceren als ‘De Keizer was sigarenfabrikant’ en dat is ook helemaal niet erg, want als iedereen steeds maar origineel moest zijn zou het deelnemen aan de dagelijkse gespreks- en schrijfpraktijk wel erg veel voorbereiding kosten - als je tenminste aanneemt dat Elsschot lang en goed over zijn beginzin van Een ontgoocheling heeft nagedacht. Originaliteit is zoals bekend een overspannen eis uit de Romantiek die jammer genoeg al snel nadien bezonken cultuurgoed is geworden, terwijl toch niet zo lang voor de Romantiek ieder ontwikkeld mens nog wist dat goed naäpen - mits men er tevens naar streefde het nageaapte te overtreffen - een verdienste was. Een gedachte die weer teruggaat op de klassieke retorica. En in één interpretatie is de retorica dan ook wel degelijk een leer die de tot publieke communicatie geneigde - of door beschuldigingen aan zijn adres gedwongen - spreker of schrijver een verzameling vaste patronen, figuren en clichés biedt waaruit hij kan putten om een stilistisch of argumentatief overtuigende tekst in elkaar te zetten. Gebruik wat er al bedacht is, was het idee, want het heeft zijn waarde bewezen. Toch werd in de klassieke retorica ook al gewaarschuwd tegen het klakkeloos opvolgen van wat anderen voorschreven. In de regel boden de retorische handboeken de gebruikers dan ook geen pasklare formuleringen, maar wezen ze op effectieve stramienen, waar sprekers en schrijvers zelf op konden variëren en in het beste geval een onverwachte wending aan konden geven. De klassiek-retorische stijl is daardoor nooit echt uit de mode geraakt. En als dat dreigt te gebeuren, zijn er altijd wel sprekers als De Hoop Scheffer die de retorische traditie in leven trachten te houden. Wat helaas niet altíjd tot verheffend taalgebruik leidt. Maar hoe clichématig ‘retorisch’ taalgebruik soms ook moge zijn, dit taalgebruik staat nog altijd heel ver af van het taalgebruik dat het onderwerp vormt van het boekje waar deze signalering over gaat.

Nico Dikstaal, journalist, heeft in Daar worden wij niet vrolijk van om en nabij de zevenhonderd woorden en uitdrukkingen bij elkaar gezet die volgens hem worden gebruikt om niets te zeggen, maar dan wel op een zo interessant mogelijke manier. Dat wil zeggen, op een manier die geacht wordt interessant te zijn. Het afschuwwekkende jargon dat Dikstaal beschrijft, ontleent zijn aantrekkingskracht voor de gebruiker in de eerste plaats aan het feit dat het in de betreffende omgeving door iedereen wordt gebruikt - niet in de laatste plaats door degenen aan wier gezag men in die omgeving is onderworpen. Vandaar de passendheid van Dikstaals benaming van dit jargon: kantoortaal. Het grote verschil met ‘retorisch’ taalgebruik is dat kantoortaal niet zómaar het overnemen van clichés behelst maar de totaal gedachteloze, gezagsgetrouwe en machinale vorm daarvan.

De biotoop van Dikstaals kantoortaal is, het zal geen verbazing wekken, het kantoor. Het aardige van de voorbeelden die Dikstaal geeft is echter dat een deel ervan zonder meer ook van toepassing is op het jargon dat een aantal jaar geleden zijn intrede heeft gedaan in de academische wereld. ‘Flexibiliteit’, bijvoorbeeld, is op de universiteit al enige jaren een term waarmee bij vooronderstelling een hoog goed wordt aangeduid. Om tot een ‘maximaal’ ‘rendement’ van het beschikbare aantal ‘fte’ te komen moet de ‘hokjesgeest’ bestreden worden en dient een zodanige ‘cultuurom-

[p. 298]

slag’ plaats te vinden dat personeelsleden (i.c. universitaire (hoofd)docenten en hoogleraren) overal ‘inzetbaar’ zijn. Ook ‘profileren’ gooit in het hedendaagse universitaire milieu hoge ogen, met name in de onderlinge strijd tussen de universiteiten om tot een efficiënte ‘werkverdeling’ te komen in de aanstaande ‘kenniseconomie’. Om duidelijk te maken wat voor ‘club’ je precies bent moeten er ‘keuzes worden gemaakt’. Deze laatste toverformule wordt overigens ook vaak gebruikt als de argumenten op zijn: ‘Maar waarom hebt u dat nu precies gedaan?’ ‘Welnu, er moeten keuzes gemaakt worden’. Einde keten.

Het zou ook niet realistisch zijn om te veronderstellen dat Dikstaals kantoortaal beperkt zou zijn tot het kantoor. Dat dit inderdaad niet zo is, maakt zijn boekje des te aardiger.

Peter Houtlosser