Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 23-24

[p. 157]

Boekbeoordelingen

Wijk, Carel van (2000). Toetsende statistiek: basistechnieken. Een praktijkgerichte inleiding voor onderzoekers van taal, gedrag en communicatie. Toetsende statistiek op de computer: basistechnieken. Instructie-en oefenboek SPSS onder Windows voor onderzoekers van taal, gedrag en communicatie. Bussum: Coutinho. ISBN 9062831729/9062831737. Prijs: fl. 49,50 / 34,50. (280 pp./139 pp. plus diskette). Internetsite uitgever: www.coutinho.nl

Op het nieuwe statistiekboek van Carel van Wijk staat een afbeelding van een bezige bij op een honingraat. Een bij op een statistiekboek dat zich richt op onderzoekers van taal, gedrag en communicatie; dat lijkt niet de meest voor de hand liggende metafoor. Een kort onderzoek op de statistiekboeken in mijn boekenkast (een selecte steekproef, dus we mogen niet generaliseren) laat zien dat het ook niet overeenkomstig de ‘statistische traditie’ op dit gebied is: ‘zestig procent van de statistiekboeken bevatte abstracte afbeeldingen; een kwart van de boeken had een omslag waarop mensen staan, tien procent bevatte de titel, al dan niet gelardeerd met wat formules, en slechts in vijf procent stond er een plaatje met beesten op.’ Met de rapportage van deze bevindingen (statistische resultaten schrijf je in de onvoltooid verleden tijd en procent moet voluit en mag slechts tussen haakjes tot ‘%’ worden afgekort) heb ik overigens al van een van de sterkere punten van dit boek gebruik gemaakt; de rapporteeradviezen van Van Wijk kunnen door alle onderzoekers ter harte worden genomen. Maar dat geeft nog geen antwoord op de beginvraag over de relatie tussen bijen en taal, gedrag en communicatie. De auteur geeft het zelf op de colofonpagina: ‘Verzamel met ijver; Bewaar met systeem; Verwerk met geduld; Leef van de nectar.’ Blijkbaar wil Van Wijk met dit boek deze wijsheid overdragen; alhoewel het boek voornamelijk handelt over de derde regel hiervan: de hoofdmoot gaat over het verwerken of analyseren van statistische gegevens en dat toegespitst op de toetsende statistiek. In het voorwoord gaat Van Wijk dieper in op een aantal uitgangspunten bij de samenstelling van dit boek. Deze bieden een blik op de ideeën van de auteur over de rol van statistiek in onderzoek en geven ook een beeld van de beoogde doelgroep van het boek. Ik zal hierop terugkomen na een bespreking van de inhoud en het belang van het boek en daarmee proberen inzicht te geven in welke mate je van nectar kunt leven na lezing van dit boek.

Inhoudsbeschrijving

Tot nu toe is gesproken over één boek. Dat is niet juist. Het zijn in feite twee boeken, een handboek ‘Toetsende statistiek: basistechnieken’ en een instructie- en oefenboek ‘Toetsende statistiek op de computer’. Bovendien kun je voor ondersteuning terecht op de internetsite van de uitgever. Daar staan de uitwerkingen van de opgaven en de errata. Daarmee staat deze uitgave midden in deze tijd. Het handboek is evenwel het belangrijkste deel van het geheel en dit bevat twee delen die vooraf worden gegaan door een inleiding. Het boek begint met een verhelderend betoog over de rol van statistiek, de kwade reuk (wisselende definities en vertekenende plaatjes) en het nut van statistiek. Het eerste deel gaat over de fundamenten van statistische toetsing en behandelt achtereenvolgens: getallen en

[p. 158]

metingen (onder andere de meetniveaus: nominaal, ordinaal, interval en ratio), descriptieve maten (zoals het gemiddelde en de standaardafwijking), scoreverdelingen (frequentieverdelingen en kruistabellen), kansverdelingen (met onder andere de normaalverdeling en betrouwbaarheidsintervallen) en een bespreking over het opstellen van een procedure voor statistische toetsing. Kortom het eerste deel is een inleiding op wat je zoal moet weten alvorens je met statistische toetsen aan de slag kunt gaan. Ik zou daaruit de goede raad die Van Wijk geeft in navolging van de beroemde statisticus Hays, hier willen overnemen. Het is een advies voor rapportage van onderzoeksresultaten op het terrein van de taalbeheersing: geef naast (of zelfs in plaats van) de p-waarden, u kent ze wel de sterren***parade in de tabellen, ook de betrouwbaarheidsintervallen omdat die informatiever zijn. Voor meer uitleg verwijs ik graag naar Van Wijk (handboek, p. 104).

Na de behandeling van de fundamenten, volgt in het tweede deel de meer praktische invulling ervan: de toetsing van verschillen en relaties. Daarin komen de elementaire statistische technieken aan de orde. Het deel start met twee schema's, een over de keuze van een statistische toets en een ander over de keuze van een relatiemaat. De verschiltoetsen die in het boek aan de orde komen zijn: de t-toets, de een-weg variantieanalyse en de chi-kwadraattoets. De toetsen van relaties bestaat uit correlatie en regressie, en de bepaling van interne consistentie (met Cronbach's Alpha) en de mate van overeenstemming tussen twee beoordelaars (met Cohen's Kappa). Bij een aantal procedures plaatst Van Wijk kanttekeningen die het statistisch inzicht verhogen. Met Van Wijk vraag ik me af waarom in tijdschriften zo weinig de effectgrootte (omega-kwadraat bij t-toetsen en eta-kwadraat bij variantieanalyse) van een onderzoek wordt gepubliceerd.

Het oefenboek biedt praktische oefening in SPSS onder Windows waarbij het aansluit bij de behandelde onderwerpen uit het handboek. Daarnaast behandelt het oefenboek stappen die de toetsing voorafgaan: de opbouw van een datafile, het bewerken van gegevens (hercoderen en berekenen nieuwe variabelen) en de descriptieve verkenning van een bestand.

Belang van het boek en kritisch commentaar

Het belang van het boek is af te meten aan de stelregels die Van Wijk zelf in het voorwoord van het handboek (pp. 9-10) geeft. Die stelregels bieden tegelijkertijd de mogelijkheid om commentaar te formuleren. De eerste stelregel luidt: ‘De inhoud omvat het maximum aan diversiteit dat men in één cursus kan verwerken’. Van Wijk formuleert hiermee als doelgroep studenten uit het wetenschappelijk onderwijs van empirisch georiënteerde opleidingen uit de Letteren en Communicatiehoek die in de tijd van één semester een cursus statistiek krijgen. Van Wijk stelt dat de niet behandelde onderwerpen (bijvoorbeeld non-parametrische toetsen en multivariate variantie-analyse) niet in een dergelijk beperkt tijdsbestek aan bod kunnen komen. Ik ben het daarmee eens, maar in een boek als dit is het een gemiste kans om toch redelijk veelvuldig voorkomende toetsen onbesproken te laten. Want in een aantal opleidingen blijft de hoeveelheid statistiek niet beperkt tot één semester en moet je als student en docent voor de vervolgcursus(sen) met een ander boek gaan werken. En in andere opleidingen is een inleidende cursus statistiek zelfs minder dan één semester en moet je keuzes maken in de aangeboden stof. Bij het lezen van dit boek kwam de volgende gedachte dan ook bij me op: te groot voor het servet, maar te klein voor het tafellaken. Dat wordt versterkt door mijn vermoeden dat dit boek, bijvoorbeeld door zijn fraaie rapporteeradviezen, niet alleen voor stu-

[p. 159]

denten interessant is maar ook voor de meer ervaren onderzoeker, die even wil teruglezen hoe het ook alweer zat met een bepaalde toets. Deze doelgroep moet dan bijvoorbeeld voor toetsen met herhaalde metingen andere bronnen gaan raadplegen.

De tweede stelregel, dat de verwerking van onderzoeksgegevens meer is dan het bepalen van een significantieniveau, heb ik al eerder onderschreven. En dat kan en mag niet genoeg worden benadrukt. Vrij naar Van Wijk: statistiek is geen grabbelton waar je geheel naar eigen believen in kunt graaien. Het besluit (handboek, p. 231) zou door een ieder die in de empirische traditie onderzoek uitvoert, ter harte moeten worden genomen.

De derde stelregel dat je een kwantitatieve vergelijking pas goed begrijpt als je die met de hand hebt uitgevoerd vind ik een van de minst uitgewerkte elementen van het boek. Niet door de inhoud, maar door de lay-out. Te veel formules worden onduidelijk afgedrukt (bijvoorbeeld bij een deling de teller en noemer achter elkaar op een regel) waardoor het voor studenten onnodig lastig wordt gemaakt om de toch al lastige materie te doorgronden. Het is tegengesteld aan de moderne opzet van de rest van het boek. Bij een volgende druk zou de lay-out mijns inziens verbeterd moeten worden.

Stelregel vier dat we niet meer over statistiek kunnen praten zonder de computer te gebruiken, is evident en wordt in het boek met de uit SPSS afkomstige computeroutput ook onderschreven. In het boek komen bovendien ook interpretatieproblemen en methodische valkuilen aan de orde.

De vijfde regel luidt: ‘Je begrijpt een theoretisch model beter als dat is ingebed in een betekenisvolle context.’ Door de casussen, voorbeelden en oefeningen wordt dit principe goed uitgewerkt. Opgemerkt zij dat de voorbeelden voornamelijk liggen op het terrein van taalgedrag en minder op dat van communicatie.

Concluderend meen ik dat Van Wijk een statistiekboek heeft geschreven in een prettige stijl en met waardevolle rapporteeradviezen. Het is sterk afhankelijk van de situatie per opleiding of de docent voor het bestrijken van het hele curriculum statistiek juist voor dit boek zal kiezen. Voor de ervaren onderzoeker biedt dit boek handige naslagmogelijkheden. Of we na de bestuiving door Van Wijk van de nectar kunnen leven, is een hypothese die afhankelijk van de situatie van student en onderzoeker moeten worden getoetst.

Hubert Korzilius

Braet, A. (red., 2000). Taalbeheersing als communicatiewetenschap. Een overzicht van theorievorming, onderzoek en toepassingen. Bussum: Coutinho. (272pp.)

Taalbeheersing als communicatiewetenschap. Een overzicht van theorievorming, onderzoek en toepassingen biedt, zoals de titel aangeeft, een overzicht van de stand van zaken in theorievorming en onderzoek in het vak taalbeheersing en laat, bij wijze van toegift, zien hoe de verkregen inzichten toepassing vinden in een tweetal beroepspraktijken, die van het leraarschap en die van de professionele tekstschrijver/adviseur/trainer. Het boek beoogt de lezer op de hoogte te brengen van de soorten onderzoek op een aantal belangrijke deelterreinen van het vak, van de voornaamste vraagstellingen van dat onderzoek, van de belangrijkste perspectieven van waaruit dat onderzoek wordt verricht, en van de problemen die zich bij dat onderzoek voordoen; het is nadrukkelijk niet bedoeld als samenhangende inleiding in de taalbeheersing. Bovendien gaat het, met uitzondering van één hoofdstuk - dat over tekstontwerp - om ‘fundamenteel’, in ieder geval niet direct toepassingsgericht,

[p. 160]

onderzoek. In één opzicht is de titel minder goed gekozen: communicatiewetenschap komt er nauwelijks in voor. De redacteur toont zich hiervan in zijn inleiding natuurlijk bewust, maar zijn verdediging dat de verschillende hoofdstukken een uitgesproken communicatieve visie op taalgebruik manifesteren, maakt een weinig overtuigende indruk.

Het boek is de opvolger van het in 1993 verschenen Taalbeheersing als tekstwetenschap waarmee het qua opbouw en inhoud grote gelijkenis vertoont. Zes van de zeven hoofdstukken zijn gehandhaafd, zij het in (meer of minder ingrijpend) bewerkte vorm. Die bewerking was nuttig. In tegenstelling tot het eerder verschenen boek vereist de huidige uitgave vrijwel geen voorkennis en de hoofdstukken zijn beter op elkaar afgestemd. Daarnaast zijn er twee nieuwe hoofdstukken opgenomen: over tekstontwerp, een recent tot ontwikkeling gekomen onderzoeksthema, en over professionele communicatie, een de laatste jaren sterk opgekomen toepassingsgebied. Bovendien is aan het eind van ieder hoofdstuk een handige paragraaftoegevoegd over de infrastructuur van de vakbeoefening, onder handhaving van de zeer nuttige paragraaf met bibliografische aantekeningen, en vooraf aan ieder hoofdstuk een korte samenvatting.

Het eerste, inleidende, hoofdstuk biedt een heldere schets van de ontwikkelingen binnen het vak van de laatste dertig jaar. Terecht legt Braet nadruk op de gemeenschappelijke object- en doelstelling die steeds te zien is geweest, hoe uiteenlopend de benaderingen en perspectieven ook waren van waaruit de vakbeoefening plaatsvond binnen de verschillende specialisaties die konden worden onderscheiden. Bij zo'n korte schets is vereenvoudiging onvermijdelijk, maar hier en daar zijn de lijnen wat al te grof geschetst. Zo vindt bijvoorbeeld gespreksanalytisch onderzoek niet alleen in Groningen plaats. Verder lijkt aansluiting bij de (tekst)linguïstiek een bedreiging voor de eenheid van het vak noemen, zoals de auteur doet, mij al te pessimistisch. Natuurlijk is taalbeheersing iets anders dan linguïstiek, maar in de taalbeheersing kan zeker met vrucht gebruik worden gemaakt van taalkundige inzichten en taalbeheersers houden zich soms ook wel degelijk bezig met detailstudie van ‘microscopische tekst-verschijnselen’. Een voorbeeld vormen argumentatietheoretici (eerder geplaatst in de ‘retorische’ benadering) die onderzoek doen naar indicatoren voor argumentatieve zetten en de verschijningsvorm van argumentatie in gesprekken.

Het tweede hoofdstuk geeft een overzicht van het onderzoek naar tekstverwerking. Het bevat een uiteenzetting van theorieën over en onderzoek naar de wijze waarop taalgebruikers een coherente tekstrepresentatie tot stand brengen. Vergeleken bij de vorige editie is dit hoofdstuk aanmerkelijk verbeterd: het taalgebruik is veel eenvoudiger, er wordt minder jargon gebruikt, de voorbeelden zijn beter gekozen en beter toegelicht, de indeling is verbeterd. Wat is gebleven, is dat de integratie van relationele en referentiële coherentie met de drie verwerkingsniveaus die de auteurs onderscheiden enigszins gewrongen aandoet. Weliswaar kunnen aanwijzingen op die niveaus worden gesitueerd, maar of en, zo ja, hoe de representatie plaatsvindt in relatie tot die niveaus, is minder duidelijk. Ook Noordman en Maes zelf hebben er soms moeite mee: op blz. 47 situeren ze dezelfde syntactische aanwijzingen eerst op het oppervlakte- en vervolgens op het propositionele niveau.

Ook het derde hoofdstuk, over conversationeel taalgebruik, is aanzienlijk verbeterd, met name in stilistisch opzicht. Bax en Berenst behandelen in kort bestek de belangrijkste benaderingen in het ge-

[p. 161]

spreksanalytisch onderzoek, de linguïstische pragmatiek, de conversatieanalyse en de interactionele sociolinguïstiek, en laten die behandeling steeds volgen door een afweging van de merites van iedere benadering. Aan het einde geven ze een korte impressie van mogelijke toepassingen van de verworven inzichten. Het zou prettig geweest zijn als in deze mooie opzet ook het inleidende voorbeeld, dat er nu een beetje los bij hangt, zou zijn betrokken: misschien zouden een volgende keer de inzichten die de verschillende benaderingen opleveren duidelijker met de analyse van dat voorbeeld in verband kunnen worden gebracht. Ook ware het wenselijk geweest als er wat meer ruimte was besteed aan het steeds belangrijker wordende, en voor de professionele taalbeheersing bij uitstek relevante, onderwerp taalgebruik in institutionele contexten. Een kleine kanttekening kan ik niet nalaten te zetten: op blz. 74 schrijven de auteurs Searle ten onrechte het standpunt toe dat gesprekken geen systematiek of doelgerichtheid zouden vertonen. Gesprekken kunnen zijns inziens wel degelijk doelgericht zijn (en over systematische ordening is er al helemaal geen verschil van mening), het is alleen geen doel dat conventioneel met het voeren van een gesprek verbonden is.

In hoofdstuk 4 beschrijven Van Eemeren en Grootendorst (het hoofdstuk is bewerkt door de eerste auteur) het object en de doelstelling van het vak argumentatietheorie en de componenten van het onderzoek in dat vak, zij bespreken de belangrijkste benaderingen en geven aan wat er op een aantal specifieke aandachtsgebieden aan theorievorming heeft plaatsgevonden. In vergelijking met de vorige versie is het hoofdstuk aanzienlijk helderder georganiseerd en beter toegelicht. Zo is nu een overzichtelijkere indeling van benaderingen gevonden: Toulmin en de nieuwe retorica, de informele logica, moderne dialectische benaderingen, moderne retorische benaderingen en radicaal argumentativisme. De opsomming van specifieke aandachtsgebieden blijft wat willekeurig aandoen, ook is het niet fraai dat kwantitatief en kwalitatief onderzoek op één lijn worden gezet met aandachtsgebieden als drogredenen, relevantie en de analyse van standpunten en argumenten. In kort bestek wordt echter een compleet en systematisch overzicht geboden van het heterogene en veelomvattende terrein van het argumentatietheoretisch onderzoek.

Ook hoofdstuk 5, over schrijfvaardigheden en schrijfprocessen is ingrijpend gewijzigd. Om te beginnen hebben Van den Bergh en Meuffels een betere conceptualisatie van hun onderwerp gevonden: van schrijfvaardigheid naar schrijfvaardigheden en schrijfprocessen. (Overigens vraag ik mij af of de these dat er verschillende, opdrachtspecifieke, schrijfvaardigheden onderscheiden moeten worden niet in tegenspraak is met het feit dat de auteurs op blz. 132 een verklaring van geringe scorebetrouwbaarheid in termen van verschillen tussen schrijfopdrachten ernstig betwijfelen.) Bovendien is de eerdere onoverzichtelijke indeling naar soorten onderzoek vervangen door een overzichtelijkere en conceptueel adequatere indeling naar soorten problemen. Onderzoek wordt bijvoorbeeld niet langer gepresenteerd onder de noemer ‘experimenteel productonderzoek’, maar aangeboden als onderzoek naar de effecten van schrijfonderwijs op schrijfvaardigheden. Ook wordt veel uitgebreider de nodige uitleg en toelichting gegeven. Een schoonheidsfoutje is dat het PPON-project wordt besproken voordat het onderscheid tussen directe en indirecte methoden is geïntroduceerd. Jammer is dat er bij de bespreking van de infrastructuur van het vak uitsluitend verwijzingen naar Nederlandstalige tijdschriften worden gegeven.

Het zesde hoofdstuk, tekstontwerp, is

[p. 162]

een geheel nieuw onderdeel. In dit hoofdstuk geven Schellens en Maes een overzicht van het onderzoek dat recentelijk in Nederland is verricht naar tekstontwerp. Bij tekstontwerp gaat het om teksten voor een grotere ontvangersgroep die in opdracht worden geschreven en die moeten voorzien in een behoefte of een oplossing moeten vormen voor een probleem. Het schrijven van dergelijke teksten kan worden opgevat als een ontwerpproces, waarin fasen van probleemanalyse, ontwerp en evaluatie onontbeerlijk zijn. In het hoofdstuk wordt eerst onderzoek besproken rond de vraag welke eigenschappen van het product van het ontwerpproces bijdragen aan het bereiken van het beoogde doel, specifiek toegespitst op instructieve en overtuigende teksten. Vervolgens komt onderzoek naar het ontwerpproces aan de orde, waarbij de behandeling beperkt blijft tot de waarde van evaluatiemethoden in het ontwerpproces. De productbenadering wordt ingebed in een kader van (met name sociaal-psychologische en cognitieve) theorieën over hoe lezers met instructieve en persuasieve teksten omgaan en hoe tekstkenmerken het gedrag van de lezer en het effect van de tekst beïnvloeden. Bij de procesbenadering worden enkele lezer- en tekstgerichte methoden van tekstevaluatie besproken die door taalbeheersers in de afgelopen jaren zijn ontwikkeld. Dat alles levert een systematische behandeling op, waarin ook steeds heldere, en niet altijd even optimistische, conclusies over de bruikbaarheid van de verworven inzichten worden getrokken. Door de gekozen beperkingen ligt de nadruk bij de behandeling wel op de effectiviteit van teksten. De begrijpelijkheid (en daarmee de aansluiting op hoofdstuk 2) blijft onderbelicht. Ook de aansluiting op hoofdstuk 5 blijft door de eenzijdige toespitsing op evaluatiemethoden achterwege. Een mogelijk verband met onderzoek naar taalgebruik in institutionele contexten blijft helaas buiten beschouwing.

De laatste twee hoofdstukken zijn van geheel andere orde. Hoofdstuk zeven (een up-to-date gebrachte versie van Braets corresponderende hoofdstuk in de eerdere bundel) biedt een overzicht van de mate waarin de wetenschappelijke taalbeheersing vruchten heeft afgeworpen voor het taalvaardigheidsonderwijs in het middelbaar en hoger onderwijs. Programmatisch lijkt dat heel wat; in de praktijk blijkt het tegen te vallen. Hoofdstuk acht (nieuw), van de hand van Janssen, Jansen en Jansen, biedt een overzicht van de manieren waarop inzichten uit de taalbeheersing hun weg vinden in de professionele praktijk van tekstschrijvers, adviseurs en trainers. Ook daar blijkt bitter weinig van de wetenschappelijke inzichten over te blijven. Overigens is het niet geheel juist dat er tot nu toe geen door taalbeheersers geschreven adviesboeken voor gesproken taal zijn verschenen: Van den Bergh en Van Rees schreven een adviesboek over het omgaan met klachten, waarin het klachtgesprek een belangrijke plaats inneemt.

Al met al betekent de uitgave van deze bundel een belangrijke verbetering ten opzichte van de vorige. Niet alleen zijn er nieuwe hoofdstukken geschreven die een beeld geven van in de afgelopen jaren tot ontwikkeling gekomen thema's in het onderzoek, de bestaande hoofdstukken zijn er allemaal op vooruit gegaan. Voor studenten taalbeheersing en andere belangstellenden biedt de bundel een uitstekende inleiding in de diverse deelgebieden van het vak. Na lezing van de desbetreffende hoofdstukken mogen zij op de hoogte geacht worden te zijn van wat er op dit moment op die deelgebieden speelt en door de appendices worden zij in staat gesteld zelf verdere verkenningen in het vakgebied te ondernemen.

M.A. van Rees