Logo DBNL
Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 14 (1992)

Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 14

(1992)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Taalbeheersing–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Rationaliteit in probleemoplossende discussies: een analytisch-empirisch onderzoek
M.A. van Rees

Samenvatting

In dit artikel wordt een probleemoplossende discussie in een informeel gesprek geanalyseerd. Daarbij staat de vraag centraal in hoeverre en in welke opzichten het verbale gedrag van de deelnemers als rationeel kan worden beschouwd. Na een globale analyse van het verloop van de discussie wordt eerst een beschrijving gegeven van het verbale gedrag van de deelnemers. Dit gedrag wordt gerelateerd aan de interactionele mechanismen die kenmerkend zijn voor alledaagse conversaties. Vervolgens worden achtereenvolgens de communicatieve, de dialectische en de probleemoplossingsrationaliteit van de discussie besproken.

1 Inleiding1

In probleemoplossende discussies wordt geprobeerd een oplossing te vinden voor een bepaald probleem.2 In handboeken over discussiëren en vergaderen wordt vaak gewaarschuwd tegen irrationele tendenzen in probleemoplossende discussies. Discussiedeelnemers zouden zich laten leiden door emotionele drijfveren zoals geldingsdrang, de behoefte aan erkenning en de angst voor afkeuring. Het probleemoplossingsproces zou door deze emotionele preoccupaties ernstig worden gehinderd (Maier 1963, Fox 1987).

In dit artikel analyseer ik een probleemoplossende discussie in een informeel gesprek.3 De vraag die ik probeer te beantwoorden, is in hoeverre het verbale gedrag van de gespreksdeelnemers in deze discussie rationeel genoemd mag worden.

 

Eerst schets ik de aard van het gesprek waaruit het fragment dat ik analyseer afkomstig is. Dan beschrijf ik het globale verloop van de probleemoplossende discussie die in dit fragment wordt gevoerd; ik constateer dat het probleemoplossingsproces niet zonder problemen lijkt te verlopen. Vervolgens bekijk ik het verloop van de discussie in meer detail en ga ik na hoe het verbale gedrag van de deelnemers van invloed is op dit verloop. Ik laat zien dat dit gedrag verklaard kan worden vanuit de interactionele mechanismen die kenmerkend zijn voor gewone, alledaagse conversaties. Vervolgens ga ik op basis van een nadere omschrijving van het begrip rationaliteit na in hoeverre het verbale gedrag van de deelnemers rationeel genoemd kan worden. Daarbij richt ik mij met name op de communicatieve, de dialectische en de probleemoplossingsrationaliteit van de discussie.

2 De gesprekscontext

Het fragment dat ik in dit artikel bespreek is afkomstig uit een gesprek dat deel uitmaakt van een reeks.4 Twee leden van de directie van een ziekenhuis (‘Mijdrecht’) en hun secretaris beraden zich met een externe pr-adviseur over de strategie die de directie het beste kan volgen bij het voeren van de onderhandelingen met een nabijgelegen ziekenhuis (‘Verana’) over toekomstige samenwerking. Vanuit het Departement van Volksgezondheid wordt druk uitgeoefend om op korte termijn tot een vorm van samenwerking te

komen. Het globale probleem dat in de gesprekken wordt besproken is hoe de belangen van ‘Mijdrecht’ zo goed mogelijk in de onderhandelingen kunnen worden beschermd. In de verschillende gesprekken komen telkens deelaspecten van dit probleem aan de orde.

De gesprekken hebben veel kenmerken van gewone alledaagse conversaties. Het verloop van de gesprekken is informeel. Er is geen institutioneel bepaald, voorspelbaar verloop, zoals dat bijvoorbeeld bij een rechtszitting of een gemeenteraadsvergadering het geval is. Er is geen voorzitter die spreekbeurten toewijst, er is geen vaste volgorde waarin sprekers het woord krijgen, er is geen van te voren opgestelde agenda, er zijn geen bijzondere rechten en plichten ten aanzien van wie welke taalhandelingen mag uitvoeren. De deelnemers zijn, op de secretaris na, van gelijke status. Zij spreken elkaar aan met ‘jij’ (dit in tegenstelling tot de secretaris tegen wie ‘jij’ wordt gezegd, maar die de anderen aanspreekt met ‘u’). Wel zijn er functioneel bepaalde verschillen tussen hen, die verband houden met hun rol in de onderhandelingen en met de aard van hun werk: A voert de onderhandelingen namens de ziekenhuisdirectie en schrijft als inbreng in die onderhan-delingen een concept-samenwerkingsplan, C is het tweede lid van de directie en B is, als extern pr-adviseur die geen deel uitmaakt van de ziekenhuisdirectie, een relatieve buitenstaander. Met deze functionele verschillen gaan verschillen gepaard in kennisvoorsprong en invloed.

Een belangrijk verschil met gewone alledaagse conversaties is dat het gespreksdoel van de gesprekken niet primair interactioneel is, maar transactioneel.5 Er is een welbepaald onderwerp van gesprek en er moet een resultaat worden behaald buiten het op bevredigende wijze gaande houden van de interactie zelf.

In het fragment dat in dit artikel centraal staat, gaat het gesprek vooral tussen A en B; C levert incidenteel een bijdrage. D is de secretaris van de ziekenhuisdirectie. Hij komt slechts een enkele maal aan het woord. Zijn bijdragen bestaan voornamelijk uit betuigingen van bijval met A.

3 Een problematisch probleemoplossingsproces

De discussie heeft betrekking op een door B geïntroduceerd probleem: er bestaat een risico dat de onderhandelaars van de tegenpartij de samenwerking traineren en dat daardoor op het Departement de indruk ontstaat dat ‘het allemaal veel te ingewikkeld is’, met als gevolg dat het Departement een fusie oplegt.6 B stelt dit probleem in het begin van het fragment (regel 18 - 44) aan de orde.

A betoogt vervolgens (in regel 50-58) dat het probleem niet bestaat: ‘maak je niet bezorgd (...) zijn de heren tevreden’. Zijn argument is dat ‘Egberts’ een eenvoudige samenwerkingsformule, die geheel in de lijn van ‘onze’ wensen ligt, mee naar het Departement neemt.

Na een vrij lang gedeelte waarin andere onderwerpen worden besproken, herhaalt B echter in regel 213 - 257 in min of meer dezelfde bewoordingen het probleem. Er volgt een vrijwel exacte herhaling van stappen.

Pas in regel 315 wordt voortgang geboekt: A stemt ermee in dat het risico reëel is. Met A's instemming is er een opening geschapen om naar oplossingen voor dit probleem te gaan zoeken. In regel 333 doet C een voorzet voor een mogelijke oplossing, waarop B in regel 356 inhaakt: ‘dat we ons inderdaad zien dat we ons versterken van een stukje goeie CDA steun’.

Al bij al lijkt, in het licht van wat een rationeel probleemoplossingsproces zou inhouden, in dit fragment door de gespreksdeelnemers niet bepaald rationeel gehandeld

te worden. Of het probleem was in regel 58 afgehandeld, en dan is het ondoelmatig en inefficiënt om hetzelfde probleem opnieuw aan de orde te stellen in regel 213, óf het probleem was in feite niet afgehandeld, en dan is het ondoelmatig om te doen alsof dat wel het geval was, c.q. inefficiënt om het probleem niet direct na de introductie te behandelen, maar pas na ettelijke omwegen.

Moeten we concluderen dat de handboekenschrijvers gelijk hebben? Gedragen de gespreksdeelnemers zich inderdaad irrationeel? Een nader onderzoek lijkt geboden.

4 Het verloop van de discussie

Laten we eerst eens vaststellen wat er precies in dit fragment gebeurt: wordt een al eerder afgehandeld probleem ten overvloede opnieuw aan de orde gesteld, of was het probleem in feite niet afgehandeld, en werd het pas na allerlei omzwervingen verlaat in bespreking genomen.

Mijns inziens wordt in dit fragment het probleem dat inzet van de discussie vormt in eerste instantie niet afgehandeld en pas later in het gesprek daadwerkelijk in behandeling genomen. Met name B's verbale gedrag biedt voor deze analyse aanwijzingen.

Op A's betoog dat het probleem niet bestaat (regel 50-58) reageert B in eerste instantie met stilte (regel 59). Vervolgens begint hij met een instemmende aanloop (‘jáà dat is natuurlijk’), die hij zonder pauze en in dezelfde intonatiecontour laat overlopen in het aangeven van een voorwaarde (‘ik denk dat het hèèl belangrijk is dat’) die slechts betrekking heeft op een onderdeel van A's argument, namelijk dat Egberts één lijn trekt met ‘ons’. Hij laat ongezegd of de steun van Egberts een oplossing biedt voor het door hem gesignaleerde probleem. De voorwaarde die hij noemt (dat Egberts aan onze kant blijft), verwijst bovendien naar een potentieel probleem. Al deze kenmerken wijzen erop dat B niet zonder meer instemt met A's betoog dat het probleem niet langer bestaat.

Als de discussie vervolgens door C in regel 68 op een ander onderwerp wordt gebracht en A daarop doorgaat (regel 87 e.v.), grijpt B de reactie van A aan om terug te komen op zijn eerdere punt. In regel 98 haakt hij aan met ‘nou precies’, onmiddellijk gevolgd door een tegenstelling-aanduidend ‘ja maar’, en de stelling dat het op dát moment (contrastaccent op dat) wél (contrastaccent op wel) weer relevant is wat zij (topicaliserende vooropplaatsing van voor hun) in de zin hebben. Met andere woorden: hij brengt de discussie terug op zijn eerdere punt van de intenties van de tegenpartij met betrekking tot de samenwerking. Met tweemaal weer (regel 99: wel weer, regel 104: ook weer) verwijst hij naar het feit dat dit dezelfde intenties zijn die hij eerder aan de orde stelde.

Met A's reactie (regel 109 - 119), waarin niet wordt ingegaan op die intenties van de tegenpartij, stemt B niet in (regel 120: ja maar). Hij laat bovendien weten dat hij geen ‘antwoord’ gekregen heeft op een eerdere ‘vraag’ (‘laat ik de vraag dan anders stellen’). De vraag die hij vervolgens stelt (‘geloof jij dat ze misschien een geheime agenda hebben dat ze eigenlijk wel een hele fusie willen’) sluit niet aan bij wat A op dat moment betoogde, maar bij zijn eigen eerdere introductie van het probleem waarin hij aangaf dat obstructie van de tegenpartij ertoe zou kunnen leiden dat het Departement een fusie oplegt. Met laat ik de vraag dan anders stellen’ laat hij bovendien weten dat zijn vorige bijdrage op diezelfde manier bedoeld was.

Er volgt een uitvoerig debat tussen A en B over verschillende fusiemodellen die de tegenpartij voor ogen zouden kunnen staan, waarin B herhaaldelijk probeert in te grijpen en een andere wending aan het gesprek te geven. In regel 160 doet hij dat bijvoorbeeld met ‘dat begrijp ik heel goed, maar ik denk’; in regel 177 met ‘nee maar daarom, het enige wat ik’

Als A aan het eind van dit debat een strategie uiteenzet om te voorkomen dat de tegenpartij via ongedeelde maatschappen toch een ‘uitstulping’ realiseert, onthoudt B zich aanvankelijk van een reactie (in afwezigheid van zijn reactie valt c in). Vervolgens laat hij in regel 183 weten dat hij het niet eens is (‘ja maar’) met wat A doet: ‘je gooit het nu helemaal op het bilaterale verkeer’. Door helemaal en door contrastaccent op bilaterale geeft hij te kennen dat er nog andere mogelijkheden zijn. Uit het vervolg (regel 218, 228) blijkt dat hij doelt op het aandeel van het Departement in de onderhandelingen.

Nadat A in regel 211 zijn betoog over de ongedeelde maatschappen heeft afgesloten, laat B een korte stilte vallen en begint zijn bijdrage in regel 213 met ja maar. Beide kenmerken wijzen op een gebrek aan instemming. Vervolgens geeft hij expliciet aan wat het doel van zijn gespreksbijdragen tot dan toe is: een zekere ongerustheid naar voren brengen. Daarmee grijpt hij terug op zijn eerdere introductie van het probleem. Bovendien laat hij weten dat hij dat al een tijd aan het doen is: ‘een reden temeer’, ‘steeds hier naar voren te brengen’. Hij brengt vervolgens een tegenstelling aan met wat A aan het doen is: ‘jij gooit het nu op het bilaterale, maar’, en stelt dan opnieuw het door hem eerder geïntroduceerde risico van ingrijpen door het Departement aan de orde, waarbij hij aangeeft dat dit hetzelfde risico is dat hij al eerder aan de orde had gesteld (uiteindelijk toch, dat scenario).

Ik concludeer dat B het probleem dat hij in regel 18 e.v. introduceert op die plaats niet bevredigend behandeld acht, en dat hij gedurende de rest van de discussie telkens opnieuw probeert het alsnog besproken te krijgen. Dat hij het probleem in regel 213 opnieuw aan de orde stelt, betekent dus niet een overbodige herhaling van een al afgehandeld probleem. De discussie verloopt veeleer problematisch doordat de relevantie van de tussenliggende passages dubieus is.

5 Het verbale gedrag van de deelnemers

Wat doen de deelnemers waardoor het zo loopt? Laten we de hierboven aangehaalde passages nog eens langslopen.

In regel 14-58 stelt B het probleem aan de orde. Een eerste kenmerk van B's introductie van het probleem is dat het doel van zijn uiteenzetting impliciet blijft. Zoals uit het verdere verloop van het gesprek blijkt, wil B bereiken dat de eigen partij alert is op het gevaar dat de tegenpartij bewust op een fusie aanstuurt, en maatregelen bedenkt om te voorkomen dat door het traineren van de tegenpartij een fusie wordt opgelegd. Pas in regel 290 e.v. zegt hij dit expliciet.

Een tweede kenmerk van B's introductie is dat hij het probleem presenteert als meerledig: het risico dat (1) de tegenpartij de samenwerking traineert en dat (2) men daardoor op het Departement de zaak te ingewikkeld gaat vinden en een fusie zal opleggen. A gaat in zijn reactie alleen in op het laatste gedeelte van B's uiteenzetting: het gevaar dat het Departement de zaak te ingewikkeld zou vinden.7 Het risico dat de tegenpartij bewust aanstuurt op een fusie blijft daarmee onbesproken.

In regel 59 - 67 maakt B in zijn reactie op A's bijdrage niet expliciet kenbaar dat hij A's ‘oplossing’ niet afdoende acht. Na een half afgemaakte pro forma instemming wijst hij op het potentiële probleem van Egberts’ toekomstige positiekeuze. Maar hij zegt niet expliciet dat A's reactie zijn eerste punt, het traineren van de samenwerking door de tegenpartij, onverlet laat.

In regel 98-106 doet B een poging het gesprek terug te brengen op deze kwestie. Hij doet dat indirect, door te stellen dat in de onderhandelingen over de poliklinieken de wijze

waarop de samenwerking gestalte krijgt voor de tegenpartij een rol zal spelen. Hij geeft niet expliciet aan dat hij hiermee terug wil komen op zijn eerste, door A niet behandelde punt, het risico dat de tegenpartij uit is op een fusie en daartoe de samenwerkings-besprekingen traineert.

A kan in zijn reactie (regel 109 - 120) dan ook gemakkelijk voorbijgaan aan het doel dat B's bijdrage zou kunnen hebben in relatie tot het eerder door B gepresenteerde probleem. Hij behandelt diens bijdrage als van louter lokaal belang, dat wil zeggen, als betrekking hebbend op de vraag wat ‘wij’ moeten doen, ‘de zaak ontkoppelen’ of onderhandelen over de poliklinieken.

In regel 120 e.v. doet B een tweede poging het gesprek weer terug te brengen op zijn eigen punt: hij vraagt A of hij gelooft dat ‘zij’ uit zijn op een fusie. Ook nu weer zegt B niet expliciet wat het doel van zijn bijdrage is: zijn waarschuwing handhaven dat de tegenpartij wellicht doelbewust de samenwerkingsbesprekingen traineert.

In de daarop volgende discussie over de verschillende fusiemodellen die de tegenpartij voor ogen zouden kunnen staan (regel 120-213), gaat B steeds lokaal in op A's presentatie van die verschillende mogelijkheden, zonder het verband met zijn oorspronkelijke introductie van het risico dat de tegenpartij de samenwerking traineert expliciet aan te geven. Opvallend is verder ook, dat B zijn bijdragen steeds indirect formuleert in de vorm van een vraag (regel 120 - 124, 143 - 152, 168 -172).

Ook A gaat niet in op het verdere doel dat B's bijdragen zouden kunnen hebben, maar blijft lokaal reageren. Hij beperkt zich tot het beantwoorden van B's vragen en neemt daarbij de rol van iemand die uitleg geeft: regel 153/4 (‘er zit nog een variant in’), regel 159 (‘als je begrijpt wat ik bedoel’), regel 178/9 (‘wat zij dus doen’, ‘snap je’), regel 196 (‘snap je’). In zijn uitleg brengt A herhaaldelijk zijn eigen aanpak in de onderhandelingen ter sprake: regel 163 (‘wat ik nu doe’), regel 187 (‘wat ik ook doe’).

B doet wel pogingen het gesprek een andere wending te geven (regel 160, 177, 183 - 186, 197), maar hij zegt niet expliciet dat hij het niet eens is met hoe het gaat. A reageert op B's protesten als waren het verzoeken om meer informatie, door nieuwe uitleg te geven (regel 161 - 167, 178 - 181, 187 - 196, 198 - 212).

Samenvattend kan het verbale gedrag van A en B als volgt worden beschreven. B geeft het doel van zijn bijdragen, noch het verband met zijn introductie van het probleem expliciet aan. Evenmin geeft hij expliciet aan dat hij A's bijdragen onbevredigend acht. Bovendien formuleert hij zijn bijdragen veelal indirect in de vorm van vragen.

A reageert lokaal en gaat niet in op eventuele verdere doelen van B's bijdragen. Hij neemt de rol van informatiegever en vertelt vooral over zijn eigen aanpak van de onderhandelingen.

Het zal duidelijk zijn dat het verbale gedrag van B en A complementair is. Doordat B het doel van zijn uitspraken niet expliciet aangeeft, kan A eraan voorbijgaan. Doordat B niet expliciet aangeeft dat hij A's bijdragen geen bevredigende reactie op zijn probleem- introductie acht, kan A zich concentreren op andere kwesties, zoals zijn eigen rol in de onderhandelingen. Doordat B zijn bijdragen formuleert in de vorm van vragen, kan A de rol van informatiegever nemen.

Ook zal duidelijk zijn dat deze complementaire gedragswijze een belangrijke rol speelt in hoe het gesprek uiteindelijk verloopt. Het duurt zo lang voordat het probleem dat B aan de orde stelt werkelijk in behandeling komt, doordat B niet expliciet aangeeft dat het probleem in eerste instantie niet bevredigend afgehandeld is, en doordat A als gevolg daarvan onbelemmerd overgaat op de aanpak van de onderhandelingen die in C's interventie aan de orde wordt gesteld, en van dat onderwerp niet meer afraakt, doordat B

hem daar niet expliciet van afhaalt. Pas als B in regel 213 expliciet maakt wat hij aan het doen is, en het onderwerp van gesprek expliciet terugbrengt naar zijn oorspronkelijke introductie van het probleem, is aan de omwegen een eind gemaakt.

6 Interactionele mechanismen

Het zojuist geschetste verbale gedrag van A en B is mijns inziens het gevolg van de interactionele mechanismen die kenmerkend zijn voor gewone, alledaagse conversaties. Kenmerkend voor dit soort gesprekken is dat de gespreksdeelnemers van gelijke status zijn en dat in en door het gesprek steeds opnieuw een statusevenwicht moet worden bereikt: interactionele doelen staan centraal.8

In het gesprek waaruit het fragment afkomstig is zijn de voornaamste deelnemers, A, B en C, in principe van gelijke status, met gelijke rechten en plichten in het gesprek. Dat is een situatie waarin de statusverhoudingen van moment tot moment in en door het gesprek tot stand moeten worden gebracht en in evenwicht moeten worden gehouden.

Cheepen (1988) noemt drie manieren waarop status in taalgebruik tot stand wordt gebracht. Een spreker kan een hogere status verwerven door betrokkenheid te tonen bij het persoonlijk welzijn van de ander,9 door het verloop van het gesprek te sturen (‘control is the province of the superior speaker’), en door specifieke taalhandelingen uit te voeren als de gesprekspartner bevelen geven, hem het voorwerp van zijn spot maken of het openlijk niet met hem eens zijn.

In het fragment verloopt de statusinteractie als volgt.10 Eén keer toont een van de gesprekspartners betrokkenheid bij het persoonlijk welzijn van de ander. A neemt in regel 49/50 een hogere status door betrokkenheid te tonen bij het persoonlijk welzijn van B: ‘maar maak je niet bezorgd’. In het sturen van het gesprek hebben zowel A als B een aandeel.

Vrijwel al B's gespreksbijdragen hebben een onderwerp-initiërend karakter. In regel 14-44 introduceert hij het risico dat de tegenpartij door traineren van de besprekingen een fusie probeert af te dwingen. In regel 98-106 brengt hij hun belang bij de wijze waarop de samenwerking gestalte krijgt ter sprake. In regel 120-124 stelt hij hun geheime agenda, het bereiken van een fusie, aan de orde, in regel 143-153 als fusie op twee locaties en in regel 168-172 als fusie in de vorm van incorporatie. In regel 183-186,213-257 en 272-275 snijdt hij opnieuw het risico van traineren aan.

A stuurt het gesprek op verschillende manieren. In de eerste plaats initieert hij een groot aantal uitweidingen. In regel 29 onderbreekt hij B met een korte verhalende uitweiding over iets wat hij zelf heeft gedaan. In 91/2 weidt hij uit over zijn kennis van het ziekenhuis van de tegenpartij; in regel 222 onderbreekt hij B en initieert hij een side-sequence over een, naar ook uit B's reactie blijkt, voor B's betoog irrelevant detail, waarna hij in regel 227 ook weer zelf B toestemming verleent om verder te gaan met zijn betoog; in regel 320 e.v. weidt hij uit over het gedrag van de tegenpartij.

In de tweede plaats onderbreekt A B veelvuldig: in regel 15, 29, 38, 49, 63, 144, 161, 178, 184, 198, 215, 222, 270, en 311. Het omgekeerde is geen enkele maal het geval.

In de derde plaats geeft A in vrijwel al zijn bijdragen ongevraagd uitvoerige en gedetailleerde toelichtingen en evaluaties, waarin hij gebruik maakt van zijn kennis over de onderhandelingen en het gedrag van de tegenpartij. Dat is het geval in regel 52-67, 8796, 109-119, 126-144, 153-167, 174-212, 258-264, 270/1, 281-285, en 315-325.

Gemeten naar hun sturende rol in het gesprek, zien wij dus dat A en B afwisselend een hogere status nemen. Dit patroon is karakteristiek voor gewone alledaagse conversaties.

Ook het patroon volgens welk het verschil van mening tussen A en B uiteindelijk tot oplossing wordt gebracht, komt overeen met dat in alledaagse conversaties, waarin het instandhouden van een statusevenwicht het belangrijkste doel van het gesprek vormt. Een gebrek aan overeenstemming is een belangrijke aanslag op het statusevenwicht en herstel is geboden. Dat herstel neemt, zoals Cheepen laat zien, vaak de volgende vorm aan. Het onderwerp van gesprek wordt verplaatst naar een niet aanwezige derde die het voorwerp wordt van de gemeenschappelijke kritiek of spot, en vervolgens wordt teruggekeerd naar een eerder, ‘veilig’ onderwerp. Pas daarna wordt teruggekeerd naar het onderwerp dat de problemen veroorzaakte en kan overeenstemming worden bereikt.

In het fragment kunnen A en B lange tijd geen overeenstemming bereiken over of er nu wel of niet een risico bestaat dat de tegenpartij de samenwerking bewust frustreert om een fusie af te dwingen. Vervolgens haalt B in regel 294 e.v. uitvoerig eerdere, gemeen-schappelijke overwinningen op de tegenpartij aan, wat A, B en C de gelegenheid biedt in regel 309-315 eenstemmig, overlappend en elkaar aanvullend herinneringen op te halen aan hoe bang de tegenpartij bij die gelegenheden was. Pas daarna geeft A in regel 315 toe: ‘maar je hebt in wezen gelijk hoor’.

Het statuswerk in dit fragment vertoont dus veel overeenkomsten met dat van gewone, alledaagse conversaties, waarin interactionele doelen centraal staan. Daarnaast heeft het ook bijzondere, met de specifieke aard van het gesprek samenhangend kenmerken. A en B nemen beiden afwisselend een hogere status, maar alleen B speelt A ook nog een hoge status toe. Zoals eerder werd geconstateerd, worden vrijwel al B's pogingen om het gesprek op een ander spoor te brengen impliciet en indirect uitgevoerd. Lange tijd zegt hij nergens expliciet dat A's antwoorden voor hem niet bevredigend zijn, en laat hij het doel van zijn bijdragen impliciet. Veel van zijn bijdragen zijn bovendien indirect geformuleerd in de vorm van vragen. Stuk voor stuk zijn dit middelen om A een hogere status te geven.

Voor dit gegeven kan een verklaring worden gevonden in de verschillen in functie van de deelnemers aan dit gesprek. A heeft zitting in de directie van het ziekenhuis, B komt van buiten. A vertegenwoordigt de ziekenhuisdirectie in de onderhandelingen met de tegenpartij, B adviseert bij de voorbereiding van deze onderhandelingen. Deze verschillen in functie doen een specifiek probleem met betrekking tot het statusevenwicht onstaan, dat A en B in het gesprek moeten oplossen.

A, die als lid van de ziekenhuisdirectie en als vertegenwoordiger van het ziekenhuis in de onderhandelingen autoriteit heeft, doet een beroep op de adviezen van B, die als extern pr-adviseur niet in enigerlei hiërarchische relatie staat tot A, en zijn eigen deskundigheid in pr-zaken inbrengt. Dat betekent voor B dat hij, hoewel hij op het terrein van zijn deskundigheid een kennisvoorsprong heeft, ervoor moet waken de autoriteit en de inhoudelijke beslissingsbevoegdheid van A aan te tasten. A moet, van zijn kant, laten zien dat hij, hoewel hij het advies van B nodig heeft, als onderhandelaar wel degelijk capabel en geïnformeerd is. Deze constellatie van belangen biedt een verklaring voor veel van het statusrelevante verbale gedrag van de gespreksdeelnemers in dit fragment.

B's bijdragen hebben tot doel de directie te bewegen tot het nemen van bepaalde stappen in het beleid rond de onderhandelingen (met name: CDA steun verwerven). Maar gegeven het zojuist geschetste probleem met betrekking tot het statusevenwicht moet hij zo lang mogelijk vermijden zelf voorstellen te doen die een aantasting zouden betekenen van het exclusieve recht van de ziekenhuisdirectie om beleid te voeren. B moet dus omzichtig manoeuvreren. Vandaar dat zijn bijdragen veelal impliciet en indirect zijn geformuleerd.

A moet laten zien dat hij een capabel onderhandelaar is en zijn kennisvoorsprong inzake

de onderhandelingen demonstreren. Vandaar dat hij ruim de tijd neemt om uitleg te geven over wat er tijdens de onderhandelingen gebeurt en over zijn eigen aandeel daarin. Vandaar ook dat hij zich presenteert als iemand die de gang van zaken in de hand heeft en de oplossingen al klaarheeft. Voorbeelden hiervan zijn: ‘ja ja, dat heb ik vanmiddag herhaald’ (regel 29), ‘maak je niet bezorgd’ (regel 50), ‘je moet ze door de strot duwen dat is het enige wat ik ervan zeggen kan’ (regel 66/67), ‘voer ik wel de policy van de verbindingen die ik toch aan zie komen, die leg ik liever zelf op tafel (...) dan maak ik het ook zelf bespreekbaar, ben ik er veel sneller mee klaar’ (regel 111-117), ‘daarom moeten wij ook, wat ik doe, het samenwerkingsplan is ook bijna klaar in concept, een plan voor, wel ongedeelde maatschappen, maar in eerste instantie maar zeven, en goed gemotiveerd dacht ik’ (regel 187-190), ‘daar moet je ze aan vasthouden, dat moet goed in de notulen staan’ (regel 284/5).

Ook in de wijze waarop A uiteindelijk instemt met B, ‘maar je hebt in wezen gelijk hoor’ (regel 316), demonstreert hij zijn kennisvoorsprong. A formuleert zijn instemming niet alsof hij zwicht voor de argumenten van B, maar alsof hij het zelf allemaal al wist, waarbij hij ook een eigen argument geeft dat gebaseerd is op zijn ervaring in de onderhandelingen. Diezelfde kennisvoorsprong etaleert hij ook als hij even later (regel 328) zijn instemming herhaalt: ‘’t is goed dat je erop wijst, maar, meer instrumenten dan we nu hebben, geloof ik [hebben we niet]’.

Al bij al moet worden geconcludeerd dat ook in een probleemoplossend gesprek als dat waaruit dit fragment afkomstig is, ondanks het primair transactionele doel van dat soort gesprekken, statusinteracties een belangrijke rol spelen. En het is juist het werk dat de gesprekspartners doen om een evenwichtige statusverhouding door en in het gesprek tot stand te brengen, dat in dit fragment resulteert in een gespreksverloop dat in het licht van het transactionele doel irrationeel lijkt. Het is dit statuswerk dat verantwoordelijk is voor B's indirecte en impliciete wijze van presenteren en A's uitweidingen, onderbrekingen en toelichtingen die maken dat het probleem dat aan de orde wordt gesteld pas na ettelijke omzwervingen ook werkelijk in bespreking wordt genomen.

7 De rationaliteit van de discussie

7.1 Rationaliteit in probleemopossende discussies

Nu duidelijker is geworden hoe het verbale gedrag van de deelnemers bijdraagt tot het verloop van de discussie, kan de vraag worden gesteld in hoeverre dit gedrag rationeel genoemd kan worden. Rationaliteit vat ik hier in algemene zin op als de mate waarin gebruikte middelen zijn afgestemd op een nagestreefd doel. In probleemoplossende discussies worden verscheidene doelen nagestreefd. Voor een deel vloeien deze doelen voort uit de specifieke aard van de taalgebruiksactiviteit.

Zo is het overkoepelende doel van een probleemoplossende discussie het vinden van een oplossing voor een probleem. Daarvoor is nodig dat eerst wordt vastgesteld dat er een probleem is en wat het is. Vervolgens moet worden gezocht naar mogelijke oplossingen, er moet een selectie worden gemaakt uit de gevonden oplossingen, en de geselecteerde oplossingen moeten worden beoordeeld.

Aan dit overkoepelende doel is een tweede inherent. De deelnemers moeten eventuele verschillen van mening tijdens de verschillende stadia van het probleemoplossingsproces op redelijke wijze tot oplossing brengen. Het doel van een probleemoplossende discussie is immers een beslissing te nemen over de oplossing voor een probleem. Een beslissing

impliceert de mogelijkheid van alternatieven, dus een potentieel verschil van mening en de potentiële noodzaak om dit tot een oplossing te brengen. Bovendien is het doel een kwalitatief hoogwaardig besluit te nemen en daarover overeenstemming bereiken; daarvoor is het nodig de gronden voor het besluit aan een kritisch onderzoek te onderwerpen. Een bepaalde oplossing ‘erdoor drukken’ of ‘verkopen’ is daarbij niet doelmatig.

De deelnemers moeten dus proberen op redelijke wijze tot een oplossing van hun meningsverschillen te komen. Die meningsverschillen kunnen alle stadia van het probleemoplossingsproces betreffen: de deelnemers kunnen er van mening over verschillen of er een probleem is, wat het precies is, wat potentiële oplossingen zouden zijn, wat de criteria zijn waarop die oplossingen beoordeeld moeten worden, en hoe het oordeel moet luiden.11

Andere doelen hangen samen met het feit dat probleemoplossende discussies een vorm van taalgebruik zijn. Zo moeten de deelnemers aan een probleemoplossende discussie ernaar streven een zinvolle uitwisseling van informatie tot stand te brengen. Daarvoor is nodig dat de deelnemers hun bijdragen zodanig inrichten dat zij afgestemd zijn op de overkoepelende en lokale, door de andere gespreksbijdragen gecreëerde, doelen van het gesprek (Grice 1975).

Als vorm van taalgebruik zijn probleemoplossende discussies bovendien tevens een vorm van interactie. Deelnemers proberen die interactie zo goed mogelijk te laten verlopen. Met name de handhaving van het statusevenwicht speelt hierin een belangrijke rol.

Een probleemoplossende discussie kan, afhankelijk van de mate waarin het verbale gedrag van de deelnemers is afgstemd op deze verschillende doelen, in verschillende opzichten rationeel verlopen. We kunnen respectievelijk spreken van de probleem- oplossingsrationaliteit, de dialectische rationaliteit, de communicatieve rationaliteit en de interactionele rationaliteit van de discussie.

In de vorige paragraaf van dit artikel werd duidelijk dat in het fragment dat in dit artikel wordt besproken, de gespreksdeelnemers hun verbale gedrag afstemmen op het tot stand brengen en handhaven van een statusevenwicht. In interactioneel opzicht kan het gesprekverloop in dit fragment dus rationeel genoemd worden. In wat volgt ga ik na in hoeverre de deelnemers zich ook in de drie andere opzichten rationeel gedragen.

7.2 De communicatieve rationaliteit van de discussie

De discussie draait om drie, onderling nauw verbonden proposities: we moeten ‘de zaak’ loskoppelen (P), we moeten bedacht zijn op het risico dat de tegenpartij door traineren van de samenwerkingsbesprekingen een fusie probeert te forceren (Q), en we moeten daartegen maatregelen treffen (R). De gespreksdeelnemers maken voor elkaar herkenbaar op welke wijze hun bijdragen samenhangen.

In 4 liet ik zien dat een belangrijk deel van de gespreksbijdragen betrekking heeft op Q. De andere twee proposities worden door de gespreksdeelnemers in de discussie als volgt met Q verbonden

Aan het begin van de discussie doet C de uitspraak (P) dat ‘de zaak’ losgekoppeld moet worden (regel 4-5). In regel 14 en 18 geeft B aan dat hij die uitspraak interpreteert (‘ik dacht dat jij net zei’, ‘maar wat jij nou zei Frits ik dacht dat je namelijk dat we daarop zouden komen’) als inhoudende dat (Q) er een risico is dat de tegenpartij de samenwerkings- besprekingen traineert met de bedoeling een fusie af te dwingen (regel 14-44).

Nadat A heeft betoogd dat hij dat risico niet aanwezig acht en heeft geprobeerd de

tegenwerping die B daartegen inbrengt, weg te nemen (‘hij zit helemaal op die toer’), geeft hij in regel 64 aan dat wat hem betreft het onderwerp afgesloten is: hij doet een concluderende uitspraak van algemene strekking ‘je moet ze door de strot duwen dat is het enige wat ik ervan zeggen kan’.12

Dan geeft C te kennen dat hij met zijn eerdere uitspraak iets anders bedoelde: ‘maar dat bedoel ik niet hoor’ (regel 45), ‘ik bedoel er dit mee’ (regel 49). C preciseert p als P': we moeten onze eigen bouwplannen realiseren en we hebben niets met hun poliklinische gedoe te maken (regel 68-82). Op P' gaat A vervolgens op door; hij verklaart het er niet mee eens te zijn. Als B probeert de discussie terug te brengen op zijn eigen punt, geeft A door herhaald concessief, beurtovername voorbereidend jáà (regel 101, 105, 107, 109) aan dat hij B's bijdrage opvat als steun voor C: ‘jáà’, ‘ik ben het wel met Frits eens’, waarna hij opnieuw een afwijkend standpunt (- P') naar voren brengt (‘maar aan de andere kant’), waarmee C vervolgens instemt (regel 113, 115). Daarna sluit A in regel 117/119 het onderwerp af met een algemene evaluatieve observatie.

B tracht dan de discussie op zijn eerdere punt (Q) terug te brengen met een reeks van vragen waarin hij probeert A te laten instemmen met de uitspraak dat de tegenpartij uit is op een fusie. A gaat lokaal op deze vragen in en wijst op allerlei andere mogelijkheden (dan een fusie op één lokatie). In regel 173-176 maakt hij duidelijk dat hij niet instemt met B's suggestie: een lange stilte en een gerekt nóu worden gevolgd door een tegenwerping ‘dat zullen ze best bedacht hebben maar ze hebben op 10 september het geprobeerd, en er heeft geen hond positief op gereageerd’. Nadat hij uiteen heeft gezet wat de strategie van de tegenpartij is en hoe daarmee moet worden omgegaan, sluit hij in regel 210 het onderwerp af met een uitspraak van algemene strekking: ‘dat moet je heel voorzichtig brengen, heel optimistisch brengen’.

Dan brengt B in regel 213 de discussie expliciet terug naar zijn eigen punt. In regel 290 e.v. verwoordt hij zijn conclusie: ‘dat betekent (...) dat we ook misschien steeds, eh een antenne uit moeten houden, voor (...) of ze daar misschien niet op uit zijn’ (Q) ‘en wat we daaraan kunnen doen, om ze dat f-flink tegen de zin te maken’ (R). In regel 315 en regel 328 stemt A in met Q, maar het bedenken van andere maatregelen, zoals B voorstelde, acht hij niet mogelijk (- R): ‘maar meer instrumenten dan we nu hebben’.

De mogelijke maatregelen (R) vormen vervolgens het onderwerp van de rest van de discussie. In regel 333 brengt C Egberts’ kerkelijke affiliatie ter sprake, waarna in regel 353 B concludeert (‘als je die dingen bij elkaar koppelt’): ‘dat het daarom nog een keer belangrijker wordt dat we ons inderdaad zien dat we ons versterken van een stukje goeie CDA steun’. In regel 376 laat C weten dat hij het daarmee eens is: ‘ja, dat zal denk ik de samenwerking veel meer frustreren, dat is natuurlijk’.

Nadat een nieuwe voorzet van C voor een ander mogelijk instrument niets oplevert, geven de deelnemers in regel 399, 404 en 406 door lange stiltes aan dat er over het onderwerp op dat moment niets meer te zegen valt, en in regel 407 verandert B de richting van het gesprek: ‘wat hebben jullie nou afgesproken voor de volgende keer’.

Geconcludeerd kan worden dat het gesprek een hechte samenhang vertoont, en dat ook de gespreksdeelnemers zelf op deze inhoudelijke samenhang zijn georiënteerd, zoals blijkt uit de wijze waarop zij in de loop van het gesprek de relevantie van hun bijdragen ten opzichte van de andere bijdragen aangeven. De deelnemers stemmen hun bijdragen consequent af op een beperkt aantal onderling samenhangende lokale doelen die gezamenlijk in dienst staan van het overkoepelend doel van het gesprek, het bereiken van overeenstemming over de oplossing van een probleem. Zij gedragen zich dus in communicatief opzicht rationeel.

Wat er problematisch is in het verloop van de discussie kan na deze analyse preciezer worden aangegeven. De oorspronkelijke uitspraak P van C krijgt in de discussie twee interpretaties, Q en P'. De discussie gaat vervolgens enige tijd over deze twee sporen lopen: terwijl B probeert Q aanvaardbaar te maken, valt A P' aan. Pas als B expliciet heeft gemaakt dat wat hem betreft de discussie over Q moet gaan, is dit probleem van de baan.

7.3 De dialectische rationaliteit van de discussie

Het verschil van mening dat de deelnemers in het fragment proberen op te lossen heeft betrekking op het eerste stadium van het probleemoplossingsproces: vaststellen dat er een probleem is. A en B verschillen van mening over de vraag of er een probleem is: of er een reëel risico bestaat dat de tegenpartij door obstructie via het Departement een fusie probeert af te dwingen. B probeert te laten zien dat het probleem, dat A in eerste instantie opgelost achtte, wel degelijk reëel aanwezig is. In termen van een dialectische reconstructie komt dat erop neer dat A het standpunt naar voren brengt dat het probleem dat B introduceerde, is opgelost, en dat B dit standpunt in twijfel trekt en het standpunt naar voren brengt dat het probleem niet is opgelost.

Twijfel uiten en een tegengesteld standpunt naar voren brengen zijn in ieder gesprek potentieel gezichtsbedreigende handelingen. In dit specifieke geval heeft B bovendien nog rekening te houden met het bijzondere statusevenwichtsprobleem dat, zoals ik eerder in dit artikel uiteenzette, het gevolg is van de functionele verschillen tussen de deelnemers aan dit gesprek. Op grond van het algemene principe van voorkeur voor overeenstemming, en op grond van de voor dit gesprek specifieke noodzaak voor de deelnemers om het statusevenwicht te bewaren, zou kunnen worden verwacht dat B het tonen van een gebrek aan overeenstemming zoveel mogelijk zou vermijden. Maar wat we zien is dat B stug volhoudt en gedurende het hele fragment probeert te laten zien dat de ‘oplossing’ die A had gemeend te bieden, niet toereikend is. Alleen uit de manier waarop hij zijn tegenwerpingen presenteert blijkt dat hij tegelijkertijd probeert het statusevenwicht niet te verstoren.

B en A proberen het meningsverschil door middel van een uitwisseling van argumenten en kritiek op te lossen. B probeert aannemelijk te maken dat er een risico bestaat dat de tegenpartij door obstructie probeert een fusie af te dwingen. Hij introduceert daartoe een causale keten: (a) zij remmen bewust af (regel 21) en (b) daarmee proberen ze te bereiken dat (c) het Departement constateert dat er van de samenwerking niets terecht komt (regel 25-28) en dat (d) men het daardoor daar te ingewikkeld gaat vinden (regel 31-42) en (e) dat het Departement daarom een fusie oplegt volgens een bekend model (regel 42-44).

A valt de laatste twee schakels van deze keten aan: het Departement zal geen fusie opleggen, want men zal het daar niet ingewikkeld vinden (regel 52-58). Hij voert daarvoor het argument aan dat Egberts dat punt goed heeft aangepakt, omdat die een eenvoudige samenwerkingsformule, die in overeenstemming is met de wensen van de eigen partij, bij het Departement op tafel zal leggen.

B's geeft impliciet te kennen dat hij het er niet mee eens is dat hiermee het probleem afdoend is opgelost: hij onthoudt zich van instemming op dit punt en hij oppert bovendien een potentieel probleem met betrekking tot de blijvende steun van Egberts (regel 60-62). Dat hij Egberts’ steun geen afdoende garantie acht tegen een door het Departement opgelegde fusie, geeft hij expliciet te kennen in de tweede keer dat hij respondeert op dit argument van A (regel 290-293).

Vervolgens probeert B in de rest van het fragment de eerste twee schakels van de keten

geaccepteerd te krijgen. De eerste keer dat dat gebeurt is in regel 98-106. A heeft dan zojuist tegen C's standpunt dat we niets met dat poliklinische gedoe van hen te maken hebben, het argument ingebracht dat getrouwtrek rond de poliklinieken onvermijdelijk is omdat ‘wij’ er ‘teveel hebben’. B gebruikt deze uitspraak als argument voor de stelling dat voor de tegenpartij de wijze waarop de samenwerking gestalte krijgt belangrijk is, waarbij hij impliciet doelt op de mogelijkheid van een fusie. In regel 120-124 (‘maar laat ik de vraag dan anders stellen’) maakt hij die implicatie expliciet door de vraag te stellen of A niet gelooft dat ‘zij’ streven naar een fusie.

A stelt vervolgens dat zij niet zeggen dat zij een fusie op één lokatie nastreven. B brengt daar het argument tegen in dat dat op zich niet verwonderlijk is, omdat ze zelf ook wel weten dat dat niet haalbaar is, maar dat dat niet betekent dat ze dan niet een fusie op twee lokaties nastreven (regel 143-152).

A brengt daartegen in dat er ook nog een derde alternatief is: uitstulping. B brengt daar weer tegen in dat uitstulping incorporatie (met andere woorden, fusie) vereist (regel 168--172).

A brengt daartegen in dat dat geen haalbare kaart is gebleken, en dat zij daarom via de achterdeur binnen proberen te komen door over ongedeelde maatschappen te beginnen (regel 174-212). B acht dit een reden temeer om ongerust te zijn dat het Departement zal constateren dat er geen overeenstemming te bereiken valt en daarom een fusie zal opleggen. A brengt daar tegen in dat de ambtenaren druk zullen uitoefenen op het produceren van een samenwerkingsconcept. B brengt hier weer tegen in dat er dan toch minstens een schaduw van overeenstemming op bilateraal niveau moet zijn, en dat de kans bestaat dat zij dat frustreren.

Niet alleen proberen A en B het verschil van mening op te lossen door een uitwisseling van argumenten en kritiek, zij trekken uit die uitwisseling ook dialectisch rationele consequenties. A trekt expliciet zijn standpunt in dat het probleem dat er een risico bestaat dat de tegenpartij via het Departement een fusie probeert te forceren, is opgelost. In regel 315-328 geeft hij toe dat B gelijk heeft, en dat dat risico wel degelijk bestaat. Statusoverwegingen spelen weliswaar een rol in de presentatie (A presenteert zijn toegeving als iets wat hij zelf al wist), maar ze weerhouden A er niet van om B gelijk te geven.

Geconcludeerd kan worden dat het gesprek ook in dialectisch opzicht rationeel verloopt. De deelnemers streven ernaar op redelijke wijze een gerezen meningsverschil op te lossen. Zij proberen het meningsverschil niet te verdoezelen of buiten de discussie te houden, en zij trachten het op te lossen door een consequente uitwisseling van argumenten en kritiek.

In gewone, alledaagse conversaties worden verschillen van mening vaak anders behandeld. Standpunten worden daar vaak alleen ‘for the sake of conversation’ ingenomen. Het gaat er dan meer om, een onderwerp op amusante of anderszins een positief beeld van de persoon van de spreker vestigende wijze uit te werken, dan een verschil van mening op rationele wijze tot een oplossing te brengen. Dit verschil in behandeling van meningsgeschillen valt terug te voeren op de verschillende overkoepelende doelen die in de verschillende gesprekstypen worden nagestreefd. In gewone alledaagse gesprekken worden primair interactionele doelen nagestreefd; in probleemoplossende gesprekken staat het bereiken van transactionele doelen centraal. Het transactionele doel van rationele probleemoplossing vereist dat verschillen van mening op dialectisch rationele wijze worden opgelost.

7.4 De probleemoplossingsrationaliteit van de discussie

Hoewel er nogal wat zijpaden lijken te worden ingeslagen voordat het door B geïntroduceerde probleem als zodanig ook werkelijk besproken wordt, mag hieruit niet worden geconcludeerd dat het fragment iedere probleemoplossingsrationaliteit ontbeert. Het uiteindelijke resultaat van de discussie is toch dat het probleem als zodanig wordt erkend en dat er vervolgens pogingen worden ondernomen er oplossingen voor te vinden.

De deelnemers proberen het er tijdens de discussie over eens te worden dat er een probleem is en wat dat probleem is. De eerste stap van een rationele probleemoplossings- procedure wordt dus uitgevoerd. Ook de in een rationele probleemoplossingsprocedure te verwachten volgorde wordt in acht genomen: eerst wordt geprobeerd iets als probleem erkend te krijgen, pas daarna worden oplossingen gezocht.13

Het enige wat men zou kunnen afdingen op de probleemoplossingsrationaliteit van de discussie is dat de procedure niet optimaal efficiënt wordt uitgevoerd. Maar het is nog maar de vraag of dit zo is. Er blijkt immers een verschil van mening te bestaan tussen A en B over of het door B geïntroduceerde probleem nu wel of niet bestaat. A denkt dat het probleem uit de wereld geholpen is, en gaat over op andere kwesties. B denkt dat het probleem niet uit de wereld geholpen is en probeert dit alsnog aannemelijk te maken. Dit verschil van mening moet worden opgelost voordat de procedure kan worden voortgezet. Tijd besteden aan deze kwestie kan dus bepaald niet inefficiënt worden genoemd. Ik concludeer dat in dit fragment het probleemoplossingsproces, zowel op het vlak van effectiviteit als op dat van efficiëntie, wel degelijk rationeel verloopt.

8 Conclusie

De vraag die ik in dit artikel probeerde te beantwoorden is in hoeverre het verbale gedrag van de deelnemers aan een probleemoplossende discussie in een fragment van een informeel gesprek rationeel kan worden genoemd.

In eerste instantie lijkt deze vraag in negatieve zin te moeten worden beantwoord. De gespreksdeelnemers lijken vooral tot doel te hebben een specifiek statusevenwicht tot stand te brengen en in stand te houden, en hun taalgebruik af te stemmen op dit doel. B probeert A's status als lid van de ziekenhuisdirectie niet te bedreigen en tegelijkertijd zijn eigen status als extern adviseur te handhaven. In zijn verbale gedrag is hij daarom tegelijkertijd vasthoudend en omzichtig. A probeert vooral te laten zien dat hij zijn rol als onderhandelaar goed vervult. Dit verbale gedrag van A en B leidt tot wat op het eerste gezicht in het licht van een optimaal probleemoplossingsproces als niet doelmatige en inefficiënte omwegen in de discussie zouden kunnen worden beschouwd.

In tweede instantie blijken de gespreksdeelnemers echter wel degelijk ook tot doel te hebben een probleem zo goed mogelijk tot een oplossing te brengen. Ondanks het statuswerk dat zij verrichten, verliezen de deelnemers dit doel niet uit het oog. B acht de ‘oplossing’ die A denkt te hebben gegeven niet toereikend en probeert in het hele fragment te laten zien dat het probleem nog altijd bestaat. Hij aarzelt niet om ondanks het gebrek aan overeenstemming steeds weer terug te komen op het probleem dat hij aan de orde wil stellen; zijn pogingen om het statusevenwicht niet te verstoren brengen hem er niet toe het gebrek aan overeenstemming te verdoezelen of het onderwerp te verlaten. En A laat zich er door zijn pogingen om zijn statuspositie te beschermen niet van weerhouden, zijn standpunt uiteindelijk op te geven en B gelijk te geven in diens perceptie van het probleem. Daarmee is de weg vrijgemaakt voor onderzoek naar andere, aanvullende oplossingen.

Zowel vanuit het perspectief van een optimaal verlopend probleemoplossingsproces als vanuit dat van een optimaal verlopende kritische discussie handelen de deelnemers dus rationeel.

Anders gezegd: ondanks het feit dat de deelnemers aan het gesprek sociale, interactionele doelen nastreven, verliezen zij de transactionele doelen van het gesprek niet uit het oog. Zij stemmen hun verbale handelen op het bereiken van beide soorten doelen af.

In de inleiding van dit artikel haalde ik de vrees aan die in veel handboeken wordt uitgesproken, dat deelnemers aan probleemoplossende discussies zich irrationeel zouden gedragen. Ik denk dat we moeten concluderen dat die vrees grotendeels ongegrond is. Taalgebruikers blijken ware jongleurs als het erop aankomt verschillende, tegenstrijdig lijkende strevingen in hun taalgebruik te verenigen. Taalgebruikers worden ongetwijfeld bewogen door drijfveren als geldingsdrang, behoefte aan erkenning en angst voor afkeuring, maar deze drijfveren blijken hen er niet van te weerhouden op rationele wijze door middel van redelijke discussies naar oplossingen voor hun problemen te zoeken.

Bibliografie

Cheepen, C. (1988). The predictability of informal conversation. London: Pinter publishers.
Fox, W.M. (1987). Effective group problem solving. San Francisco: Jossey-Bass.
Grice, P. (1975). Logic and conversation. In P. Cole & J.L. Morgan (Red.) Syntax and Semantics III: Speech Acts, (pp.41-59). New York: Academic Press.
Haft-van Rees, M.A. van (1989). Conversation, relevance, and argumentation. Argumentation, 3, 385-393.
Jordan, M.P. (1984). Rhetoric of everyday English texts. Londen: Allen & Unwin.
Koetsenruijter, W. & Slot, P. (1989). Wat willen taalgebruikers eigenlijk? Tijdschrift voor Taalbeheersing, 11, 4, 299-303.
Maier, N.R.F. (1963). Problem-solving discussions and conferences: leadership methods and skills. New York: McGraw-Hill.
Newell, A. & H.A. Simon (1972). Human problem solving. Englewood Cliffs NJ: Prentice Hall.
Polanyi, L. (1985). Conversational story-telling. In T.A. van Dijk (Red.) Handbook of Discourse Analysis III: Discourse and Dialogue, (pp. 183-201). Londen: Academic Press.
Rees, M.A. van (1991). Problem solving and critical discussion. Te verschijnen in F.H. van Eemeren e.a. (Red.) Argumentation Illuminated. Amsterdam: Sicsat.
Sacks, H. (1987). On the preferences for agreement and contiguity in sequences in conversation. In G. Button & J.R.E. Lee (Eds.) Talk and social organisation, Clevendon: Multilingual matters, 54-70.
Springorum, D. & Welmers, J. (1989a). Meningsverschil en discussie. Doelstellingen bij de afhandeling van een verschil van mening. Tijdschrift voor Taalbeheersing, 11, 2, 92-111.
Springorum, D. & Welmers, J. (1989b). Meningsverschil en discussie voortgezet. Tijdschrift voor Taalbeheersing, 11, 4, 303-306.
Verbiest, A.E.M. (1987). Confrontaties in conversaties. Een analyse op grond van argumentatieen gesprekstheoretische inzichten van het ontstaan van meningsverschillen in informele gesprekken. (Proefschrift Universiteit van Amsterdam).

Appendix: transcript van het fragment

Transcriptieconventies:
[ begin van overlapping
] eind van overlapping
(.) pauze korter dan 1 seconde
(-) pauze van 1 tot 1.5 seconde
(- -) pauze van 1.5 tot 2 seconden
(- - -) pauze langer dan 2 seconden
- afbreken woord
derde relatief luid uitgesproken deel van de uiting
é stijgende intonatie
è dalende intontatie
() onverstaanbaar
(()) toegevoegd
(...) weggelaten

  Verbiest, band 11, kant A
  310-313
1 A: ja je moet je laat ik zeggen je eigen belang heel strikt,
2   met betrekking [tot ()
3 C:  [ja dat vond ik ook het vervelende van die
4   packagedeal, i-ibed in ieder geval meer moet het ook niet
5   zijn, dan die ene brief, en verder moet die zaak gewèldig
6   losgekoppeld worden [anders
7 A:   [ja. dat woord is er ook uit hè (.)
8   packagedeal
9 .  
10 . ((over een eerdere brief van de tegenpartij))
11 .  
12 .  
334-580  

14 B: nou i ik dacht dat jij net zei eh
15 A:  ik vin zulke mensen wat
16   dat betreft
17 C: ik begrijp dat soort mensen niet moet ik zeggen (.)
18 B: maar wat wat jij nou zei Frits, (.) ik dacht dat je namelijk
19   dat we daarop zouden komen het risico (.) dat zij eh dat zij
20   misschien wel bewust, door hier eh nou nu ook weer wat we
21   net ook al zeiden met hun hielen in het zand, en afremmen,
22   en [eh niks doen, (.) dat a-als je in
23 A: [ja
24 B: de situatie komt dat je ook op het departement moet zeggen
25   dat we eigenlijk van die samenwerking, he, van die invulling
26   van de samenwerking, nog steeds geen klap gemaakt hebben, en
27   nog steeds niet meer dan wat eh hoe heet ie eh (.) Boom toen
28   noemde die sherry eh [overeenkomst,

29 A:    [ja ja, dat heb ik vanmiddag herhaald.
30   ja
31 B: dat er dan een keer een soort van van eh (.) onrust of
31   ongerustheid of of eh irritatie komt bij mensen die daar
33   toch iets over te zeggen hebben over die samenwerking,
34 A: ja
35 B: en men zegt nou, al het gelazer weg, want dit wordt helemaal
36   niks, jullie willen (.) een vorm van samenwerking opzetten
37   waar helemaal geen ervaring mee mee [opgedaan is eh
38 A:     [waar geen brood in zit
39 B: eh veel te ingewikkeld, en en je hebt er blijkbaar ook nog
40   helemaal niks niks van op papier, eh het lukt niet, de ene
41   partij is nog op een hele andere toer bezig dan de ander,
42   (.)[al het gelazer weg, fusie [
43 A: [(ja maar)  [ja ja maar
44 B: he, dat model kennen we ten [minste
45 C:    [maar dat bedoel ik niet, hoor
46 A: [nee
47 B: [nee maar dat risico [
48 C:    [we hebben mekaar even nodig [
49 A:      [maar maak
50   je niet bezorgd, als ik hem even op hem mag ingaan
51 C:      ja
52 A: Egberts heeft dat punt goed aangepakt, want die zocht heel
53   duidelijk naar een strikte vereenvoudiging, van de formule.
54   over de samenwerking, en die formuleerde aanvankelijk niet
55   zoals wij het wilden maar later wel, en je zult zien, daar
56   komt een héle eenvoudige, heldere, klare, bindende formule
57   uit. en de verdere rimram is vers drieentachtig, en die
58   formule gaat mee. en dan zijn de heren tevreden.
59   (...)
60 B: jáà, dat is natuurlijk [ik denk dat het hèèl belangrijk is
61 A:    [ja
62 B: dat [Egberts aan onze kànt blijft
63 A: [en dat stuk hij zit helemaal op die toer en
64 D:      ja
65 A:      daar sluiten
66   wij ook op aan en hoppekee. ja je moet ze door de strot
67   duwen dat is [het enige wat ik ervan zeggen kan
68 C:   [nou precies dus, ja,
69   dus, ik bedoel er dit mee, we zullen mekaar wel even nodig
70   gehad om die brief aan de staatssecretaris in elkaar te
71   zetten en we gaan nu denk ik samenwe- denken over het
72   samenwerkingspatroon wat het ook mag zijn, dan, he, waarbij
73   jouw inbreng van, dat de noodzaak die komt vanzelf aan de
74   orde dat is natuurlijk de beste manier [
75 B:     [hmhm
76 C: naar iedereen toe. maar de realisatie van bouwplan die staat

77   (.) betrèkkelijk lòs van elkàar,
78   (...)
79   ik bedoel, de een moet gewoon een ziekenhuis bouwen en dat
80   dat dat poliklinische gedoe, dat h-houdt er natuurlijk wel
81   ergens verband mee, maar of zij daar veel haast mee gaan
82   maken, dat moet ons eigenlijk een zorg zijn
83 A: [nou ja eh
84 D: [zodra de rekenmodellen klaar zijn, dan zoeken ze het verder
85   maar zelf [uit
86 C:   [ja dat bedoel ik ze [
87 A:     [ja ja, maar die rekenmodel-
88       len, wacht maar
89 D: ja dat zal ook nog een hele deal worden
90 A: wij hébben al uitgerekend wat Verana hebben mag. (.) dat kun
91   je zo uitrekenen, dat zijn twintig poliklinieken, ik ken hun
92   ziekenhuis niet. dat is misschien gek maar ik ken het niet.
93   niet, dat hebben ze nooit blootgegeven, in getallen. maar
94   volgens mij vragen zij veel meer poliklinieken dan die
95   twintig. in totaal, en dan begint het getouwtrek. want dan
96   hebben wij er teveel.
97   (-)
98 B: nou precies, ja maar dat is dus het moment waarop dus het
99   wèl weer relevant is wat zij met die poliklinieken aan het
100   doen zijn
101 A:   jáà
102 D:    ja
103 B: en voor hùn, de wijze waarop de samenwerking gestalte krijgt
104   ook weer een rol [gaat spelen, als ze dat nu nog niet
105 A:   [jáà   [jáà
106 B: [niet beseffen [dan zullen ze dat dan wel beseffen
107 A:   [jáà   [jáà   [jáà
108 C: já,
109 A: ik ben het wel met Frits eens, alle gaten die je vindt om de
110   zaak te óntkoppelen, moet je gebruiken. maar aan de andere
111   kant voer ik wel de policy van (.) de verbindingen die ik
112   tóch aan zie komen, die leg ik liever zelf op tafel
113 C: nee hoor,
114 A: he?
115 C: vind het ook, tuurlijk
116 A: dan maak ik het ook zelf bespreekbaar, ben ik er veel
117   sneller mee klaar.  want als je op hùn moet wachten
118 D:    hm
119 A: voordat zìj iets uitgevogeld hebben, mènsenlìef.
120 B: ja maar laat ik de vraag dan anders stellen he,  geloof
121 A:    ja
122 B: jij, (-) dat ze dat ze ergens (.) misschien ook
123 A:  ja
124 B: toch een geheime agenda hebben dat ze eigenlijk wel een hele
125   fusie willen?

126 A: hun ambivalentie blijft, en de ambivalentie is, d'r moet
127   geen ziekenhuis in Mijdrecht komen, d'r moet een groot
128   Verana komen, en dat bedoelen ze he nu heeft vanmiddag Van
129   Denen ook weer het woord fusie laten vallen, dat bedoelt hij
130   als ie fusie zegt. hij zegt nu vanmiddag zo. we komen (.)
131   hoe we het ook keren of wenden, komen we terecht in samen-
132   voeging van budgets, deh ik bespaar je even de toelichting.
133   dus, eigenlijk in een fusie. (.) he
134 D(?):     ja
135 A: ja, zo redeneert ie nu,
136 D(?): ja?
137 A: hij zegt één ding net niet, een fusie zou voor hem voor mij
138   betekenen, een ziekenhuis op één lokatie. want dan heb je
139   het meeste aan je budget, en dan kun je er maximaal van
140   profiteren en (hubadubududolom).
141   (...)
142   dat is zo, dat is wat hij bedoelt.
143 B: maar dan nó- dan nog [is mijn vraag
144 A:    [die ambivalen-s die geheime agenda
145 B: maar is het dan- kijk, dat is natuurlijk iets waar ze gauw
146   achter komen, dat dat een achterhaalde toestand is,
147 A:     ja
148 B: die fusie op één lokatie  maar is dan niet het minst
149 A:    ja
150 B: slechte alternatief, dat ze uiteindelijk er op af zullen
151   stevenen om een (.) fusie een volledige fusie op twee
152   lokaties eh (.) te bewerkstelligen.
153 A: dan ben je er ook nog niet, zeker is dat het eh volgende
154   alternatief maar er zit nog een variant in, en dat is dat
155   Mijdrecht tot voorpost van Verana wordt verklaard.
156 B: dus toch het idee van buitenpoli?
157 A: en dat, nou niet buitenpoli, maar, dat de hele inrichting
158   van het eh plan Mijdrecht, een soort eh ja uitstulping van
159   het Verana plan is. als je begrijpt wat ik bedoel.
160 B: dat begrijp ik heel goed, maar [ik denk,
161 A:     [het maakt een groot verschil
162   of een je autonoom plan voor Mijdrecht maakt, aan de hand
163   van de kerngetallen die er voor staan, wat ik nu doe, en dat
164   je dan zegt wat zijn onze verbindingen eigenlijk, of dat je
165   zegt nee we maken een plan voor Verana en dan (.) schuiven
166   we een paar elementen die kant op, dan vangen we meer
167   patiënten
168 B: maar het moet toch voor hun niet toch zo moeilijk zijn om te
169   bedenken dat ze (.) veel meer kans maken om die uitstulping
170   (.) van Verana in Mijdrecht te realiseren, als ze eerst ons
171   in v-verhouding van twee staat tot een, geincorporeerd
172   hebben in hun eigen organisatie?
173   (- - -)

174 A: nóu, (.) dat zullen ze best bedacht hebben maar ze hebben op
175   10 september het geprobeerd, en er heeft geen hond positief
176 A: op gereageerd
177 B: nee maar daarom, ik het enige wat ik wat ik
178 A:     wat zij dus doen
179   is eh gewoon registreren dat het niet haalbaar is ook bij de
180   staf niet, hier, en vandaar dat zij over die ongedeelde
181   maatschappen beginnen (-) snap je
182 C: zij proberen door de achterdeur
183 B:    ja maar nu g- ja [maar je
184 A:    [ja precies,
185   ze proberen door de achterdeur]
186 B: gooit het nu helemaal op het bilaterale] verkeer
187 A: daarom moeten wij ook, wat ik ook doe, het samenwerkingsplan
188   is ook bijna klaar in concept, een plan voor, wel ongedeelde
189   maatschappen, maar in eerste instantie maar zeven, en goed
190   gemotiveerd dacht ik, dus niet ineens alles, want als je dat
191   principe accepteert, en het principe zou erdoor komen, wat
192   ik ook nog moet zien gebeuren, bij de staf hier, dan hebben
193   ze helemaal de achterdeur openstaan, want dan wordt het nog
194   eens een belang voor een aantal stafleden hier, om te zeggen
195   zo'n groot ziekenhuis daar, Verana, da's toch eigenlijk wel
196   een leuke gedachte, (-) snap je
197 B: nee ja [
198 A:   [zullen we niet bij elkaar gaan zitten? (.)
199 C(?):    ik kan het
200   eerlijk] gezegd
201 A:   ](voor mij) altijd nog latent bij een klein clubje he
202   (-) ja, daarom moet je het verhaal van eh ziekenhuis
203 D:    ja
204 A: Mijdrecht, o dat wordt zeker uitgekleed nou he, dat is wat
205   ik hoor, he weet je wel, budget en [investeringen,
206 D:   ja [heel negatief
207   benaderen
208 A: wordt het nog wel een ziekenhuis,
209 D:     ja
210 A: nou de volgende stap is, zullen we maar niet daar gaan
211   zitten, (-) dat moet je heel voorzichtig brengen, heel
212   optimistisch brengen (..)
213 B: ja maar voor mij is dat een reden temeer om eh om een zekere
214   ongerustheid eh  steeds hier naar voren te
215 A:    te hebben?
216 B: brengen, door te zeggen van, nou, jij gooit het nu
217 A:     já
218 B: op het bilaterale, van daarom gaan we over zeven maatschap-
219   pen praten en niet over zeventien ik noem maar wat
220 A: m
221 B: maar,

222 A: je schijnt het gelezen te hebben
223   (--)
224   het zijn er zeventien
225 B: nou dat is, beken ik eerlijk, is toeval ik had ook zevenen-
226   dertig [kunnen zeggen
227 A:  [ja nee dat snap ik wel, toemaar
228 B: maar d'r is een moment da-dat je dus, ook weer als het niet
229   op drie maart is dan is het misschien op drie oktober bij
230   het ministerie zit, en dat er dan (.) negen maanden eh
231   samenwerkingsgesprekken zijn tussen Verana en RKM en negen
232   maanden gelazer, geëtter over (.) geen overeenstemming op
233   hoofdpunten, want, zij zijn met die uitstulping bezig en wij
234   zijn bezig met een autonoom ziekenhuis in Mijdrecht neer te
235   zetten.
236 A: ja
237 B: is het dan niet denkbaar dat op een gegeven moment een
238   ministerie of een provincie, he eh denk aan Boom, met z'n
239   geheime z'n geheime agenda van iedereen moet maar wat geven
240   en nemen
241 A: ja
242 B: dat uiteindelijk toch dat scenario komt van dit is onover-
243   zichtelijk
244 A: ja
245 B: want jullie zijn ook in constructies bezig, we kunnen
246   nergens aan refereren he, je probeert zelf een nieuw
247 A:    hmm
248 B: wiel uit te vinden, laten we hiermee ophouden, we pakken
249 A:   hmhm   hmm
250 B: gewoon een standaard fusiemodel uit de kast, en we pakken
251   d'r een eh we hebben vijftien organisatiebureaus waarvan we
252   weten dat ze al in vijftien situaties in in in Nederland
253 A:   hm
254 B: dat gedaan hebben,  dan gaan we gewoon een volledige
255 A:   hm
256 B: fusie op twee lokaties maken en eh dat moet eh binnen dat is
257   de praktijk, binnen zes maanden nu gerealiseerd zijn.
258 A: maar dat komt an-, dat kan, maar dat komt anders te liggen
259   als op zes maart, de ambtenaren ertoe komen om te zeggen,
260   kijk eens we hebben een brief van jullie gekregen allebei,
261   en daar staat in dat u binnen enkele maanden een paar
262   maanden, tot finale besluitvorming wil komen, dan moet u wel
263   eventjes, binnen een maand nu, uw definitieve samenwerkings-
264   concept op tafel leggen.
265   (--)
266 B: ja?
267 A: dan ligt het anders, dan hebben we een externe stok (.)
268   achter de deur
269 B: nee dat gaat dus allemaal prima, maar het ga- kijk op zich,

270 A: ja maar ik bedoel niet de medische, ik bedoel juist die
271   vormgeving aan de samenwerking.
272 B: ja?  maar het gaat ook allemaal prima, zolang d'r op z'n
273 A:  ja
274 B: minst een (.) een schaduw van overeenstemming, bilateraal
275   gemaakt kan worden, en als ze dat dus frustreren,
276   (...)
277 A: jà.
278 C:  ja [maar dat is wel waar  ]maar daar hebben wij
279 B:  [dat is een beetje waar ik op zi-]
280 C: d'r wat steun aan Egberts
281 A:   jà, dat vind ik òòk, en ik vond
282   Opzorg, die zat heftig te knikken, toen eh Egberts die
283   laatste (.) bezweringsformule uitsprak (.) over de samenwer-
284   king. (.) daar moet je ze aan vasthouden, dat moet goed in
285   de notulen [staan
286 B:   [nou maar precies, dat betekent dat
287   Egberts eh onze belangrijkste bondgenoot is, in dit [kader,
288 A:     [jáà
289   jáà
290 B: maar dat we ook misschien steeds, eh een antenne uit moeten
291   houden, voor o-o- misschien zie ik wel eh spoken hoor, maar
292   o-of ze daar misschien niet op uit zijn, en wat we daaraan
293   kunnen doen, om ze dat f-flink tegen de zin te maken, we
294   hebben toen, dat idee van een fusie, he, direkt naar ons
295   idee voor hun eh een afschuwelijke gedachte gemaakt door te
296   zeggen van dat is goed, maar dan praten we over kwaliteit
297   inplaats van over identiteit,
298 A: ja
299 B: praten we over gelijkwaardigheid,
300 A: ja
301 B: pra-he? eh do-door ze direkt mee te geven dan is het niet
302   een twee-een verhouding,  maar dan kom je wel in een
303 A:    nee
304 B: fifty-fifty verhouding terecht [dus  dan haal je echt
305 A:     [ja, klopt
306 B: het paard van Troje binnen.
307   (-)
308 A: hmhm
309 C: d'zijn ze als de dood van hoor
310 B: daar zijn ze als de dood, mag je ui- ik denk ik bedoel
311 A: [ja, denk maar aan die opmerking
312 B: [je ziet die s-  nou precies, je ziet aan die
313   schermutselingen, dat is pas echt erg
314 C:    nou
315 A:    maar je hebt in
316   wezen gelijk hoor, als eh vriend Van Denen nu even nog zegt,
317   in de rondvraag, laten we nog even aan die regionale oka

318   denken, dan betekent dat dat opleidingspunt hebben we nòg
319   niet opgegeven hoor, zelfs niet voor die drie jaar (.) denk
320   d'r maar niet aan (.). Ik denk wel eens in die subcommissie,
321   met Van Denen, dat eh kan snel ontregeld raken. (- -) ik
322   bedoel daarmee, Van Denen kan juist dat soort dingen dan
323   gaan zitten zeggen over fusie, en eh
324 C: nee zeker weten
325 A: he? weet je wel, dat geduw
326 C: ja
327   (-)
328 A: 't is goed dat je erop wijst, maar, meer instrumenten dan we
329   nu hebben, geloof ik, Egberts is een instrument, (.)
330 D:    ja
331 A: de ambtenaren, (.) tijddruk,  initiatief nemen, (.)
332 D:   tijddruk
333 C: ja, Egberts, is die, is dat een protestant eh,
334 .  
335 . ((grapjes over of dat erg is of niet))
336 .  
337   nee ik zit even te denken want ik heb toch vaak het gevoel
338   dat dat ze E-egberts irriteren, he
339 D: nou ze irriteren Egberts inderdaad ja
340 C:   ja
341 D:   maar dit zijn een
342   ander soort protestanten dan hier zit (...)
343 .  
344 . ((over verschil protestanten boven/beneden de rivier))
345 .  
346 C: nee joh maar, ik weet ook niet waar die Egberts vandaan komt
347 C: maar ik denk vaak van, hij vindt het maar gezEur
348 D: nou, dat vind ik ook
349 C:   en dat [() ie aardig ()
350 D: [zo wordt er bij ons niet gespro-
351   ken tussen katholieken en protestanten om het zo maar uit te
352   drukken
353 B: ja ik ik, als je die dingen bij elkaar koppelt,
354 D: dat is een
355   mentaliteitskwestie
356 B: precies, nou dat is wat Gardeniers al in een heel vroeg
357 D: ja
358 B: stadium heeft gezegd, maar ik denk dat het daarom nog een
359   keer belangrijker wordt, dat we ons inderdaad zien dat
360 A: hm
361 B: we:: ons versterken van een stukje goeie CDA steun, want dat
362 B: kon nog wel eens een keer van belang zijn
363   (--)
364 C: dat wou ik zeggen
365   (---)

366 B: dat wil zeggen zo'n zo'n zo'n spreekbuis als mevrouw Garde-
367   niers, die die wel eh echt x keer heeft gezegd, dat ze
368   iedereen had gewaarschuwd, dat je, precies wat Peter zegt,
369   eh protestanten van De Eilanden,
370 D:    ja
371 B: en katholieken uit Dordrecht, hm, want dat schijnt dan ook
372   een bepaald type te zijn, dat die niet in één bed kunnen,
373   he, dus dat idee van die volledige fusie gauwer losgelaten
374   moet worden, dat is natuurlijk (.) sterk in ons voordeel.
375   (---)
376 C: ja, dat zal denk ik do- de samenwerking veel meer frustre-
377   ren, dat is natuurlijk ()
378 D: ik zie ik zie
379 C: hoe is overigens de de
380 D:    ik zie geeneens hoe een fusie mogelijk
381   is, persoonlijk hoor
382 .  
383 . ((over de realiteit van de mogelijkheid van fusie))
384 .  
385 C: hoe is overigens de visie op dit moment naar de patiënt toe,
386   is dat eh, small is beautiful of eh, dat is helemaal niet
387   meer in tel. ik bedoel houdt men vast aan wat kleiner model
388   ziekenhuizen of, wil men
389 A:   ja wie is men
390 C:    he?
391 A:     wie is men, dat
392   is de bepalende vraag
393 C: nee op het departement bedoel ik
394 A: o, het departement, nou daar houdt men aan groot vast
395 B: grootschaligheid
396 A: hoewel, eh niet allemaal.
397 B: maar de provincie is kleinschaligheid
398 A: ja.
399   (...)
400   ja.
401 B: maar centrumziekenhuizen, precies he, de uitzonderingen waar
402   we dan mee gesproken hebben, maar in het algemeen vind je
403   daar de stroming, centrumziekenhuizen hebben de toekomst.
404   (...)
405 A: ja
406   (...)
407 B: wat hebben jullie nou afgesproken voor de volgende keer?
408 A: dat weet Peter.
409 D: de volgende keer, de vierentwintigste, dan gaan we behande-
410   len dus
411 A: o je moet hem de datumlijst nog geven


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs