Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 14

[p. 148]

Cicero over de waarde van de retorische theorie voor de ideale redenaar
A. Braet

Is het voorstelbaar dat Van Mierlo een dik boek over welsprekendheid zou publiceren? Dat hij dit de vorm zou geven van een aan hem overgebracht gesprek tussen goede sprekers uit een vorige lichting politici, zeg Van Agt en Wiegel? Dat hij dit gesprek zou laten gaan over de eisen waaraan de ideale redenaar moet beantwoorden? En dat hij in dit verband een kritische beschouwing zou wijden aan de regels van het spreken in het openbaar die op school geleerd worden?

Dit is het nauwelijks. Weliswaar heeft Van Mierlo zijn huidige populariteit naar veler mening vooral te danken aan zijn publieke optreden, maar voor hem zelf zal dat toch geen reden zijn daarover een boek te schrijven. Daarvoor zal hij zijn welsprekendheid te bijkomstig vinden of in elk geval geen serieuze beschouwing waard. Ook bij Van Agt en Wiegel, evenzeer politiek succesvol door hun spreektalent, kan men zich niet voorstellen dat ze lange gesprekken zouden kunnen voeren over wat iemand nu een welsprekende publieke persoonlijkheid maakt. En al helemaal ondenkbaar is dat in die gesprekken de schoolregels het zouden moeten ontgelden. Die regels worden in het Nederland van de twintigste eeuw immers niet eens op school onderwezen.

Deze stand van zaken illustreert de afstand tussen moderne democratieën als het huidige Nederland en een antieke democratie als de Romeinse republiek ten tijde van Cicero (106-43 v.Chr.). Immers, toen gebeurde iets vergelijkbaars wel. Toen publiceerde Cicero op ongeveer vijftigjarige leeftijd een lijvig werk ‘over de redenaar’ (De oratore). Hij had op dat moment een politieke carrière achter de rug die volgens hem zelf gebouwd was op zijn gaven en activiteiten als politiek spreker en advocaat (in vaak politiek getinte processen). Hij stelde het voor alsof hem een dialoog gerapporteerd was tussen gevierde redenaars uit een vorige generatie, maar in feite geeft hij via deze ‘woordvoerders’ zijn eigen opvattingen weer. Heel natuurlijk bouwde hij hun discussie op de tegenstelling tussen de regeltjes van de toen zeer invloedrijke schoolretorica en de voorwaarden waaraan de orator perfectus moet voldoen. Zijn gedachten gingen daarbij uit naar een ‘volmaakte redenaar’, een soort filosoof-redenaar die men een leidinggevende rol in de Romeinse republiek kon toevertrouwen.

In zijn proloog (1,5) vermeldt Cicero alvast dat hij De oratore beschouwd wil zien als een revanche voor zijn onrijpe jeugdwerk De inventione. Daarin had hij, als vrucht van zijn kennismaking met de regels van de schoolretorica, in hoofdzaak een overzicht geboden van de argumentatieleer van de Griekse retoricaleraar Hermagoras van Temnos (rond 150 v.Chr.). Nu zal hij, naar blijkt, een poging doen de retorica uit de schoolse sfeer te halen en weer te doen aansluiten bij de filosofische retorica van in het bijzonder Aristoteles.

Het resultaat is geweest een boek dat met de Rhetorica van Aristoteles en de Institutio oratoria van Quintilianus ‘de grote drie’ vormt op het gebied van de klassieke retorica. Althans, zo wordt het wel voorgesteld (bijvoorbeeld Kennedy 1972, p. 205). Maar dit is enigszins misleidend, omdat het een werk van een andere orde is dan de retorica's van Aristoteles en Quintilianus. De oratore is niet of nauwelijks bedoeld als een bijdrage aan het retorische theorievorming. Zoals de titel al aangeeft, is het uitgangspunt niet de retorische theorie maar de redenaar. Waar het om gaat, is de vraag wat iemand tot een ideale redenaar stempelt. Slechts in die optiek komt, onder andere, het mogelijke nut van

[p. 149]

de retorische regels ter sprake. De oratore bevat weinig ‘retorische theorie’, wel veel ‘beschouwing over retorische theorie’. Voor een moderne lezer is daarbij een probleem dat de toenmalige ars rhetorica geheel bekend wordt verondersteld. Zelfs degenen die deze leer uit overzichtswerken al kennen, wordt het moeilijk gemaakt omdat Cicero met opzet vertrouwde vaktermen (als inventio, status etc.) vermijdt. Kortom, ondanks het feit dat De oratore veruit het meest aantrekkelijke werk is waarin de klassieke retorica ter sprake komt, is het niet geschikt als kennismaking: ‘De oratore ist alles andere als eine geeignete Einführung in die Rhetorik, weil dort eine metatheoretische Zielsetzung verfolgt wird’ (Leeman, Pinkster en Rabbie 1989, p. 73).

Voordat ik me nu bepaal tot de kwestie van de waarde van de retorische theorie, geef ik eerst het kader aan waarin Cicero die vraag plaatst. Dit kader wordt gevormd door de verborgen dispositie van zijn werk.

Eén van de paradoxale eigenschappen van De oratore is, dat het boek zijn ‘macrostructuur’ bij nader inzien wel degelijk aan retoricahandboeken ontleent, al is het dus geen retoricahandboek en zet het zich sterk tegen die boeken af. Dit wil zeggen dat het net als die boeken grofweg in tweeën valt: in een bespreking van inleidende kwesties en een bespreking van het systeem zelf in termen van de taken van de redenaar, zoals vinding, ordening enz. Het verschil is alleen dat de bespreking van het systeem in dit geval geen uiteenzetting van het systeem wil zijn, maar een commentaar erop.

De belangrijkste inleidende kwestie betreft het bereik van de welsprekendheid - überhaupt het hoofdthema van het boek. Dit wordt dubbel behandeld: zowel in termen van de stof die de ideale redenaar moet beheersen als in termen van de tekstsoorten die onder zijn competentie vallen (resp. door Crassus in boek 1 en door Antonius in boek 2). Cicero neemt hier de zogenaamd ‘materieel-maximalistische’ positie in (zie Leeman en Braet 1987, p. 55-56). Dit wil zeggen dat volgens hem de ideale redenaar ook inhoudelijk in staat is over elk onderwerp te spreken; hij is niet slechts specialist in het retorisch vormgeven van welk genre dan ook, wat een ‘formeel-maximalistisch’ standpunt zou zijn. Hiertegenover stond de ‘minimalistische’ theorie van de schoolretorica die beperkt is tot de bekende drie soorten redevoeringen en daarvan inhoudelijk gezien alleen de algemene argumentatieprincipes behandelt en bijvoorbeeld bij het gerechtelijke pleidooi niet de vereiste specifieke rechtskennis.

Een tweede inleidende vraag (door dezelfde sprekers in dezelfde boeken behandeld) is die naar het relatieve belang voor de redenaar van aanleg (ingenium), theorie (ars), oefening (exercitatio) en praktijkervaring (usus). Net als bij de vraag naar het bereik wijkt het antwoord van Cicero hier van dat van de schoolretoren af. Ook die kenden weliswaar aan de andere factoren een beslissende rol toe, maar volgens Cicero overschatten ze toch nog schromelijk het belang van de theorie. Cicero staat zeker niet aan de kant van degenen die slechts geloven in aanleg en oefening/ervaring, maar hij slaat de waarde van de theorie toch veel minder hoog aan dan de retoricaleraren. Men leze hiervoor de passage 1, 137-146, waarin Crassus een enigszins geringschattend overzicht van het schoolretorisch systeem besluit met de wat dubbelzinnige woorden: ‘ik zou liegen als ik zou beweren, dat het van geen enkel nut is. Het kan immers in menig opzicht de redenaar voorhouden waarnaar hij zich moet richten en wat hij in het oog moet houden om niet van zijn doel af te dwalen.’

Vanuit deze maximalistische visie op het terrein van de redenaar en deze - wat je zou kunnen noemen - minimaliserende evaluatie van het belang van de retorische theorie voor

[p. 150]

diezelfde redenaar, laat Cicero zijn dialoogfiguren vervolgens commentaar leveren op de voorschriften van de retoricahandboeken. Samengevat komt dit commentaar erop neer, dat de schoolretorica zowel te veel als te weinig biedt voor de vorming van de ideale redenaar. In de handboeken worden veel te veel woorden vuil gemaakt aan zaken die voor de spreker weinig problemen opleveren en wordt weinig of niets gezegd over wat nu echt moeilijk en belangrijk is.

Tot de voorschriften waaraan je weinig hebt, rekent Cicero (bij monde van Antonius in boek 2, 79) in de eerste plaats de leer van de vijf taken van de redenaar (inventie t/m actio) en de leer van de vaste rededelen (exordium t/m peroratio). Deze leerstukken zijn niet onjuist, maar liggen wel erg voor de hand, vindt hij. Dat doe je allemaal al vanzelf, lijkt hij te zeggen. Daar zit wat in, maar dat neemt niet weg dat deze indelingen een nooit meer verbeterd raamwerk bieden voor specifieke voorschriften. Ook voor het beoordelen van redenaars en hun prestaties zijn deze categorieën heel bruikbaar, zoals Cicero zelf heeft gedemonstreerd in zijn Brutus (een kritische beschouwing over Griekse en Romeinse redenaars).

Verder schampert dezelfde Antonius vooral over de schoolse argumentatieleer van Hermagoras. Deze keer is het verwijt niet dat de voorschriften te vanzelfsprekend zijn, nee, in dit geval vindt hij ze juist onnodig ingewikkeld. Zo heeft de zich voorbereidende strafpleiter helemaal geen behoefte aan een (iudicatio)schema om het beslispunt voor de rechter vast te stellen: als de advocaat zich goed op de hoogte heeft gesteld van de bijzonderheden van de zaak, dan wijst dit zichzelf (2,104 en 132). Ook de indeling van de beslispunten (de soorten ‘status’) en de per type beslispunt geordende argumentatiesoor- ten (de ‘statustopieken’) kunnen geen genade vinden in de ogen van Antonius. Hij komt met een eenvoudiger alternatief dat ook algemener van toepassing is: een statusindeling die opgaat voor elk denkbaar type betoog en een reeks formele argumentatiesoorten (topen) die ook altijd gebruikt kunnen worden. (Zie voor de kritiek en het alternatief 2,104-113, 117, 130-131 en 163-173. Hier ziet men de contouren van een argumentatieleer die voor alle argumentatieve teksten geldt! Deze passages horen tot de weinige in De oratore waarin - op deels originele wijze - aan retorische theorievorming wordt gedaan.)

Cicero geeft in dit verband wel toe dat de beperktere en concretere aanpak van Hermagoras voor beginners de voorkeur verdient, maar hij stelt dat intelligente en ervaren pleiters meer baat vinden bij zijn abstracte alternatief. Of hij daarin gelijk heeft, is de vraag als je alleen al kijkt naar zijn eigen praktijk in bijvoorbeeld Pro Milone. Daarin lijkt hij namelijk als gerijpte pleiter wel degelijk Hermagoras toe te passen (zie bijvoorbeeld de analyse in Braet 1984, p. 89-92). Bovendien is zijn alternatieve statusleer en de daarmee samenhangende bewering dat elke (straf)zaak tot een algemeen probleem (een ‘thesis’) herleid kan en moet worden onhoudbaar (zie Braet 1984, p. 107-121, met verwijsplaatsen). Zijn op zichzelf belangwekkende poging om een algemene argumentatieleer op te stellen, is daarmee mislukt.

Overtuigender is Cicero als hij lacunes in de schoolretorica aanwijst. Het betreft hier zaken waarvan hij in zijn eigen redenaarspraktijk het grote belang heeft gevoeld. Wie ook in dit geval zijn redevoeringen erop naleest, kan hem deze keer alleen maar gelijk geven: het gaat hier inderdaad om eigenschappen van de rede die doorslaggevend lijken voor het retorisch succes. Ook voor de hedendaagse politiek gaat dit nog op. Het gaat om het volgende.

Als men een op Hermagoras geënte retorica, zoals de Rhetorica ad Herennium of De inventione, bekijkt, dan ziet men dat bijna alle aandacht uitgaat naar de argumentatie als overtuigingsmiddel. Voor emotionele overredingsmiddelen is slechts een marginale

[p. 151]

plaats ingeruimd in de richtlijnen voor de inleiding en het slot. Deze traditionele (Sofistische) benadering had Aristoteles al proberen te corrigeren met zijn leerstuk van de drie evenwaardige en in de gehele redevoering werkzame persuasiemiddelen ethos, pathos en argumentatie. Daarop nu grijpt Cicero in De oratore terug. Hij beweert voortdurend (o.a. 2, 114-115, 128-129 en 178) dat naast en boven argumentatie de gunstige presentatie van de spreker (ethos) en het bespelen van de emoties van het publiek (pathos) van belang zijn. Daaraan voegt hij nog het middel van de humor toe (2, 216 e. v.), dat overigens verbonden is met zowel ethos als pathos. (Zie voor Cicero's variant van ethos en pathos, die van Aristoteles afwijkt, en de relatie met humor Wisse 1989.)

Hoe terecht deze aanvulling op de schoolretorica ook is, men moet wel bedenken dat de leer van Hermagoras voor schooloefeningen bedoeld was. Daarin kon de leerling niet met zijn ethos schermen en ook moeilijk emoties bij het publiek oproepen. Verder laten zich voor ethos, pathos en vooral humor moeilijk produktierichtlijnen opstellen - je kunt deze elementen wel onderverdelen en in geproduceerde toespraken aanwijzen, wat in De oratore ook gebeurt, maar dat is iets anders. Argumentatie, kortom, leent zich zowel meer voor oefenstof als voor het geven van voorschriften. (Er is nog wel een andere verklaring gegeven voor Hermagoras' voorliefde voor argumentatie: hij zou onder invloed van de Stoa afkerig geweest zijn van het appelleren aan emoties. Hoe aanlokkelijk deze verklaring vanuit modern normatief standpunt ook is, het feit dat hij wel degelijk ook emotionerende rededelen voorschreef sluit zo'n uitleg uit - vergelijk Wisse 1989, p. 81.)

Ook de andere leemtes die Cicero in het schoolsysteem aanwijst, hebben meestal te maken met het probleem dat lang niet voor alles regels gegeven kunnen worden. Zo wordt in 1,132 opgemerkt dat passend spreken weliswaar van het allergrootste belang is, maar dat daarvoor geen regels te geven zijn. Vaak wordt dit laatste er niet met zoveel woorden bij gezegd, maar hetzelfde geldt bij vele van de andere treffende observaties waaraan De oratore zo rijk is. Nog twee voorbeelden: een gevatte reactie sorteert meer effect dan een geestigheid waarmee men als eerste komt (2,230) en het is zeker zo belangrijk als advocaat je zaak niet te schaden als deze te versterken (2,296 e.v.). Dit zijn geen eenvoudig navolgbare voorschriften, wel bevindingen van een ervaren redenaar die je ter harte kunt proberen te nemen.

De geringe beregelbaarheid gaat ook op voor het leerstuk dat het meest kenmerkend is voor De oratore en centraal staat in boek 3: de eenheid van res (inhoud) en verba (verwoording). De schoolretorica scheidt deze gemakshalve in de leer van de (inhouds)vinding en de verwoording, maar volgens Cicero gaan gedachtenontwikkeling en stilering hand in hand, waarbij bedacht moet worden dat een goede gedachte teloorgaat zonder goede verwoording en omgekeerd (3,24). Hieruit trekt Cicero de juiste conclusie dat een goed stilist dus ook iets te zeggen moet hebben. Dat wil zeggen dat hij over eruditie moet beschikken. Daarmee is echter nog niet in concreto aangegeven hoe iemand inhoud en stijl op elkaar kan afstemmen. Nog afgezien van het feit dat De oratore vooral geen receptenboek wil zijn, valt daar ook nauwelijks een recept voor te geven.

Hoewel Cicero's commentaar op de regels die de toenmalige retorische theorie wel gaf zeker interessant is, is wat hij te zeggen heeft over de regels die deze theorie niet gaf al met al toch behartigenswaardiger. In het laatste geval toont een talentrijk en ervaren redenaar ons de grenzen en beperkingen van een schoolse retorica. Grenzen en beperkingen die niet alleen toen golden en die zich ook buiten het genre van de redevoering doen gelden.

Ik keer terug tot Van Mierlo, Van Agt en Wiegel. Waarschijnlijk hangen deze moderne Nederlandse politici, zoals bijna alle publieke sprekers tegenwoordig, onbewust de

[p. 152]

opvatting van Cicero's broer Quintus aan. Deze was van mening dat welsprekendheid louter een kwestie is van talent en oefenen. Cicero verzet zich daartegen in zijn voorwoord bij De oratore, hij ziet onder meer een (bescheiden) plaats voor retorische theorie (1,5). Men vraagt zich af of de moderne taalbeheersing er nog ooit in zal slagen deze klassieke controverse bij mensen als Van Mierlo weer actueel te maken - even aangenomen dat taalbeheersing hier een taak voor zich weggelegd ziet en er rekening mee houdend dat het onmogelijk en tot op zekere hoogte ook wel onwenselijk is de welsprekendheid haar antieke status in het openbare leven te hergeven. Het minste wat er zou moeten komen is een stelsel richtlijnen voor publieke argumentatie en presentatie waar men in het onderwijs niet omheen kan. (Moderne) retorica zou weer standaardstof moeten worden van de bovenbouw van het voortgezet onderwijs, willen sprekers zich er überhaupt over uitlaten.

In zo'n stelsel zal men zeker ook inzichten uit de klassieke retorica én retoricakritiek moeten verwerken. Voor dit laatste kan men nu, naast Plato's Gorgias en Phaedrus, terecht in een bijzonder aangenaam lezende Nederlandse vertaling van De oratore (Van Rooijen-Dijkman en Leeman 1989). Deze vertaling is voorzien van een uitstekende inleiding en goed gedoseerde noten voor beginners. Studieuze lezers wenden zich natuurlijk tot de veeldelige wetenschappelijke Duitse commentaar van Leeman, Pinkster en wisselde medewerkers. Van dit even bewonderende als bewonderenswaardige commentaar verscheen in 1981 het eerste deel; door de veelheid aan besproken begrippen en verschijnselen vormt het inmiddels ook een vrij volledige encyclopedie en bibliografie van de antieke retorica.

(Met dank aan E. Sjoer voor haar commentaar.)

Bibliografie

Braet, A.c. (1984). De klassieke statusleer in modern perspectief. Een historisch-systematische bijdrage tot de argumentatieleer. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Kennedy, G. (1972). The Art of Rhetoric in the Roman World. Princeton: Princeton University Press.

Leeman, A.D. & Braet, A.C. (1987). Klassieke retorica. Haar inhoud, functie en betekenis. Groningen: Wolters-Noordhoff/Forsten.

Leeman, A.D. & Pinkster, H., (en H.L.M. Nelson voor deel II, en E. Rabbie voor deel III) M.T. Cicero De oratore libri lll. Kommentar, deel I 1981, deel II 1985, deel III 1989. Heidelberg: Winter 1981-1989. (Wordt vervolgd.)

Rooijen-Dijkman, H.W.A. van & Leeman, A.D. (1989). Cicero Drie gesprekken over redenaarskunst. Weten-denken-spreken. Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep.

Wisse, J. (1989). Ethos and Pathos from Aristotle to Cicero. Amsterdam: Hakkert.