Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 10

[p. 338]

Boekbeoordeling
M.L. Komter

Bespreking van P. ten Have, Sequenties en formuleringen. Aspecten van de interactionele organisatie van huisarts-spreekuur-gesprekken. Dissertatie Universiteit van Amsterdam. Foris, Dordrecht 1987.
1 Inleiding

Ten Have heeft een polemisch proefschrift geschreven. Blijkbaar is er in de wereld van sociologen veel kritiek op de achtergronden en werkwijze van de Conversatie Analyse. Volgens ten Have berust deze kritiek voor een groot deel op misverstanden. Het proefschrift kan dan ook gelezen worden als poging die misverstanden op te helderen, en de Conversatie Analyse de plaats te geven die zij verdient.

Het proefschrift van ten Have bestaat uit drie delen: Inleidingen. Studies en Overwegingen. In deel 1 wordt de door ten Have gekozen optiek (etnomethodologie en Conversatie Analyse) geïntroduceerd. Het belangrijkste onderdeel is deel 2, waar verslag wordt gedaan van zeven conversatie-analytische studies over telefoongesprekken. raadgevende gesprekken op de radio, en vooral dokter-patient gesprekken. Deel 3 bestaat uit een verdere behandeling van de bedoelingen van de Conversatie Analyse (CA), en uit een bespreking van denkbare praktische implicaties van het onderzoek.

De studies in deel 2 concentreren zich op twee, met elkaar samenhangende thema's. In de eerste plaats isoleert ten Have een tweetal sequentieschema's, het Probleempresentatie-Oplossingssuggestie (P-O) model, en het Initiatief-Respons-Commentaar (I-R-C) model. Ten Have stelt dat deze schema's niet alleen beschrijven wat er op lokaal gespreksniveau wordt geproduceerd, maar dat ze ook de algehele structurele organisatie van de gesprekken reflecteren. Dit betekent dat de verschillende elementen van het model corresponderen met de fases van de gesprekken.

Het tweede thema betreft het spreekuurgesprek als genre. Hiervoor worden vooral de in het spreekuur optredende ‘afwijkingen’ bestudeerd: episodes die lijken op therapeutische gesprekken of informele gesprekken, en spreekuurgesprekken met derden, zoals kinderen, partners en observanten.

Ten Have maakt nadrukkelijk gebruik van de werkwijze van de Conversatie Analyse. In deze bespreking zullen eerst de twee belangrijkste thema's van de studies in deel 2 worden geconfronteerd met de conversatie-analytische uitgangspunten. Vervolgens worden de werkwijze en bedoelingen van ten Have behandeld. En tenslotte zal worden nagegaan in welke opzichten het proefschrift kan worden beschouwd als een geslaagd pleidooi voor de werkwijze van de CA.

2 Faseringen

Zoals gezegd vormt de bestudering van de fasering van de gesprekken een belangrijk onderdeel van de analyses. Naar analogie van ‘adjacency pairs’ zoals vraag-antwoord sequenties, constateert ten Have dat de gesprekken als geheel (d.w.z. de raadgevende

[p. 339]

gesprekken op de radio) kunnen worden opgevat als ‘supersequenties’, waarbij het eerste deel wordt gevormd door de ‘probleempresentatie’ en het tweede als de ‘oplossingssuggestie’. Als ‘supersequentie’ van spreekuurgesprekken identificeert ten Have een model met drie stappen, het initiatief, de respons, en het commentaar (de klacht, het onderzoek en de aanvaarding).

De vraag dringt zich hier op of de resultaten van onderzoek naar aangrenzende beurten, op onproblematische wijze vertaald kunnen worden naar grotere eenheden, zoals opeenvolgende fases in het gesprek. In tegenstelling tot de beurtwisselingssequenties, worden de afzonderlijke stappen in de ‘supersequenties’ door de deelnemers gezamenlijk genomen. Zo zal de klachtpresentatie van de patient kunnen bestaan uit een serie vragen van de arts en antwoorden van de patient. Dat zo'n ‘superbeurt’ in belangrijke mate verschilt van een ‘gewone’ beurt wordt misschien wel door ten Have onderkend (p. 137), maar niet uitgewerkt. Hierdoor blijft de theoretische status van de modellen ongefundeerd.

Dit resulteert in de verwarrende toekenning van het initiatief. Als de lokale beurtwisselingssystemen worden behandeld kent ten Have het initiatief toe aan de arts, de patient neemt hier de ‘tweede positie’ in, en de arts weer de derde (pp. 271-289). Aan de andere kant krijgt de patient het initiatief van de ‘supersequentie’ toegewezen (nl. de klachtpresentatie). Dit lijkt een gevolg van de onduidelijke relatie tussen institutionele en gespreksorganisatorische verschijnselen. Als institutioneel kenmerk noemt ten Have de asymmetrie van de spreekuurgesprekken. Hij onderscheidt twee soorten asymmetrie (p. 290). Er is een asymmetrie van onderwerp (het gaat over de gezondheid van de patient en niet over die van de arts), en een asymmetrie van taken (de arts leidt het gesprek).

Omdat het I-R-C model is gebaseerd op de opeenvolging van onderwerpen, en niet op de gespreksorganisatorische taken van de deelnemers, komt ten Have tot eigenaardige conclusies. Hij merkt op dat er een spanning is tussen de rolverhouding gespreksleider/ volger en de sprekers van initiatieven (p. 62). Elders (p. 136) noemt hij dit een paradox: de spanning tussen de Initiatief/Commentaarrol van de patient en het gespreksleiderschap van de arts. Dit komt alleen doordat hij de asymmetrie van gesprekstaken niet in het model heeft verwerkt. De ‘spanning’ is dus eerder een gevolg van de aard van het model, dan van het gedrag van de deelnemers. Omdat het I-R-C model haaks staat op de gespreksorganisatorische taken van de deelnemers, laat ten Have zich verleiden tot onhoudbare uitspraken over het gedrag van de deelnemers. Dit valt niet te rijmen met de CA opvatting dat alleen dat gedrag van de deelnemers voor analyse beschikbaar is, voor zover het aantoonbaar aanwezig is.

Een derde probleem van deze modellen is de onduidelijke relevantie ervan voor de deelnemers. Volgens de CA-richtlijnen zijn gespreksverschijnselen pas objecten voor analyse als zij aanwijsbaar relevant zijn voor de deelnemers. Op p. 139 verkondigt ten Have dat ‘artsen zich minder zichtbaar druk maken om Aanvaarding dan de presentatrice van het radioprogramma’, terwijl juist die aanvaarding niet is opgenomen in het P-O model voor de radioprogramma's, en wél in het I-R-C model voor de spreekuren. Dit maakt de status van deze twee modellen wel erg problematisch.

3 Het spreekuurgesprek als genre

In de CA worden, zoals ten Have toelicht, de z.g. ‘spontane gesprekken’ opgevat als basis-vorm, waarin een breed repertoire van interactionele technieken wordt gebruikt. Specifieke genres gesprekken lijken dan gekenmerkt te zijn door bepaalde beperkingen

[p. 340]

in het gebruik van dat repertoire’ (p.11). De keuzes die de deelnemers maken uit dat repertoire zijn gebaseerd op een gedeelde conceptie van een ‘normale vorm’ (p. 142). Sommige volgens ten Have ‘problematische’ passages in spreekuurgesprekken worden door hem opgevat als een uit de pas lopen van de deelnemers binnen deze normale vorm. Het blijkt dan dat bepaalde passages in spreekuurgesprekken meer lijken op therapeutische of op informele gesprekken. Dit verschijnsel wordt ‘convergentie’ genoemd.

Het blijft echter onduidelijk wat de overwegingen zijn geweest om de bepaalde vorm van de gesprekken op te vatten als ‘normaal’, en de rest als ‘afwijkend’. Als men de beschrijvingen over dit ‘uit de pas lopen’ leest, blijkt dat het gaat om ‘systematische problemen’ (p. 144), die ‘heel vaak voorkomen’ (p. 152) en die een ‘algemene tendens vormen’ (p. 156). Hieruit blijkt dat ten Have met meer recht staande had kunnen houden dat deze z.g. ‘convergenties’ met andere gespreksgenres inherent zijn aan deze gesprekken.

De nadruk die de CA legt op het sequentiële verloop van het gesprek sluit hier een analyse van gelijktijdig optredende verschijnselen uit. Dit leidt tot bizarre conclusies: het is ‘of de spreekkamer voor enige tijd veranderd wordt in een ander soort ruimte, een conversatie-zaal of een bureaucratisch loket bijvoorbeeld’ (p. 167). Alleen als ten Have de - op zich interessante - verschijnselen die hier aan bod komen opgevat had als ‘normale’ gesprekskenmerken, had hij recht gedaan aan de precaire en complexe ‘definitie van de situatie’ in spreekuurgesprekken.

4 Werkwijze en bedoelingen

De werkwijze van ten Have bestaat voornamelijk uit de presentatie van vrij lange gespreksfragmenten, gevolgd door parafrases. Deze voorkeur voor parafraseren lijkt in tegenspraak met de werkwijze van de CA. Immers, bij de CA gaat het er om structurele kenmerken van gesprekken te ontdekken, op basis van sequentiële verschijnselen.

Hoewel ten Have zegt dat hij niet uit is op het geven van verklaringen, staan deze parafases bol van verklaringen. Zo krijgen wij te lezen dat de interventies van de arts een ‘korzelige of verwijtende indruk’ maken, dat de reacties van de patient de indruk geven van een ‘zwakke verdediging’ (p. 121) etc. Bovendien worden er ook voorbeelden gegeven van wat de arts allemaal zou kunnen doen: hij zou kunnen reageren met een verzoek om verder te vertellen, hij zou ook een vraag kunnen stellen (p. 74). De CA is er juist op gericht dit soort overpeinzingen te vermijden, omdat nooit kan worden vastgesteld of die overeenkomen met de interpretaties van de deelnemers. Ten Have geeft aan dat hij - grotendeels impliciet - gebruik maakt van zijn op zijn verzameling spreekuurgesprekken gebaseerde algemene kennis van hoe deze gesprekken zoal kunnen verlopen (p. 132). De lezer, die geen verzameling spreekuurgesprekken in huis heeft, zal ten Have op zijn woord moeten geloven. Dit is in tegenspraak met een belangrijk uitgangspunt van de CA, waarin wordt gesteld dat de transcripties en analyses op zo'n manier moeten worden gepresenteerd, dat de lezer de analyses zelf moet kunnen verifiëren.

Ten Have geeft toe dat de selectie van de bestudeerde verschijnselen ‘nogal willekeurig’ is geweest (p. 310). Deze zorgeloosheid strookt met de opvattingen van de CA. In principe is alles wat er zich in gesprekken voordoet interessant en beschikbaar voor analyse. Ik denk dat deze houding beter past bij de analyse van informele gesprekken, waar de deelnemers meer ruimte hebben voor improvisatie dan in institutionele interactie. Een ernstiger methodologisch probleem is, dat ten Have bij de selectie

[p. 341]

van de te transcriberen fragmenten zegt ‘vrij selectief, gericht op specifieke analytische problemen’ geweest te zijn (p. 309). Hij meent achteraf dat het beter geweest was om eerst te beginnen met een verzameling transcripties, om vervolgens pas de te onderzoeken problemen te selecteren. Dit betekent dat Ten Have al vooraf bepaalde analytische problemen had, op basis waarvan hij transcripties heeft gemaakt. Die problemen heeft hij blijkbaar uitgewerkt. Omdat de rest van het materiaal niet is getranscribeerd, heeft hij zichzelf niet de kans gegeven zijn van te voren gevormde ideeën bij te stellen of te weerleggen.

Aan het eind van het boek bezint Ten Have zich op een aantal mogelijke toepassingen van zijn onderzoek. Hij benadrukt dat hij dit ‘met een zekere terughoudendheid’ doet, en dat het gaat ‘om een betrekkelijk vrijblijvende toegift’ (p. 326). Als ‘disclaimer’ voegt Ten Have hieraan toe, dat de problemen van het spreekuur zo complex van aard zijn dat eenvoudige oplossingen niet volstaan, maar eerder contraproductief werken. Ten Have ziet wel conflicten, maar die krijgen volgens hem ‘het karakter van een stille strijd’, die hem vervullen ‘met een zekere treurigheid’ (p. 348). De adviezen die worden gegeven zijn gebaseerd op de veronderstelling dat er problemen zijn. Omdat deze problemen niet worden bestudeerd blijven de adviezen in de lucht hangen.

De werkwijze van Ten Have krijgt veel aandacht in het boek. Aan het eind schetst Ten Have deze werkwijze in geïdealiseerde vorm, als een proces bestaande uit zeven stappen (p. 305-308). Daarna geeft Ten Have enkele omstandigheden waardoor hijzelf die werkwijze maar ten dele heeft gevolgd. Het blijkt dat Ten Have zich aan het begin van zijn onderzoek nog moest inwerken in de Conversatie Analyse als benadering en methode, en dat de geïdealiseerde werkwijze een product is van een late fase in dat inwerkproces (p. 308). Het blijft onduidelijk of Ten Have hiermee aangeeft dat hij zich in het vervolg wél zal houden aan deze richtlijnen, of dat hij ze presenteert als handreiking aan diegenen die het nog moeten leren.

Deze halfslachtigheid houdt waarschijnlijk verband met de tegelijkertijd bescheiden en ambitieuze bedoelingen van Ten Have. In de eerste plaats wil hij met zijn studies globaal een aantal problemen en structuren in kaart brengen, ‘maar er is nog veel meer te vinden wat de aandacht waard is’ (p. 5). Het gaat echter ook ‘in belangrijke mate om het toepassen van al geformuleerde inzichten op nieuw en deels anders geaard materiaal’ (p. 308). Dit lijkt dan uit te monden in de bedoeling ‘enerzijds om te laten zien dat openingssequenties interessante objecten zijn voor gespreksanalytische aandacht en anderzijds om te demonstreren hoe een gespreksanalytische benadering in zijn werk kan gaan’ (p. 76). Ook verdere verwijzingen naar dit demonstratie-aspect van de analyse (bijv. pp. 79 en 176) benadrukken de beoogde voorbeeld-functie van het boek. Deze didactische opstelling is des te opmerkelijker omdat, zoals Ten Have stelt, de werkwijze van de CA er een is van ‘aanpakken, inclusief een zekere afkeer van uitvoerige theoretische en methodologische beschouwingen’ (p. 324).

Die afkeer heeft Ten Have niet. In de twee inleidende hoofdstukken komen de etnomethodologie en de CA uitvoerig aan de orde. In de inleidingen van enkele van de studies wordt opnieuw de werkwijze van de CA geschetst. En tenslotte krijgt de lezer in het laatste deel alweer de bedoeling en werkwijze van de CA voorgeschoteld. Deze uitweidingen verwijzen naar de polemische opstelling van Ten Have. Op diverse plaatsen wordt geanticipeerd op kritiek, waarbij Ten Have telkens benadrukt dat deze kritiek is gebaseerd op verkeerde veronderstellingen en doeltoeschrijvingen.

Dit alles resulteert in een onduidelijke ‘recipent design’. Welke lezer wordt hier toegesproken? De polemische toon van het proefschrift duidt op een verondersteld

[p. 342]

gehoor van collega-sociologen, die kritisch staan tegenover de CA, en die moeten worden overtuigd van de waarde ervan. De didactische toon duidt op een gehoor van aankomende onderzoekers, die moeten leren hoe zij te werk moeten gaan bij het analyseren van gesprekken. De adviezen zijn gericht op een publiek van dokters en patienten die hun optreden in het spreekuur willen verbeteren.

5 Tenslotte

Uit het voorafgaande zal duidelijk zijn dat Ten Have beter is geslaagd in zijn theoretische uiteenzettingen dan in zijn analyses. Omdat hij zijn analyses nadrukkelijk presenteert als argument voor de waarde van de CA, wordt ook zijn theoretische positie verzwakt. Een methode is even goed als haar gebruikers. Als een analyse overtuigend wordt uitgevoerd hoeft de onderzoeker zich niet ook nog op te werpen als de pleitbezorger ervan.

De Conversatie Analyse is geen kant en klare serie richtlijnen die onproblematisch toegepast kan worden. Dit erkent Ten Have ook als hij aan het eind van het boek toegeeft dat hij het nu anders gedaan zou hebben. Hier heeft hij een kans gemist. Dit zijn juist de overwegingen die zouden moeten leiden tot een heroverweging van de (on)mogelijkheden van de gevolgde werkwijze.

Hoewel deel 3 van het proefschrift bedoeld is voor dit soort overwegingen, raakt ten Have daarbij niet de kern van de zaak. Het belangrijkste bezwaar vanuit conversatieanalytisch standpunt is de discrepantie tussen het respect voor de data en de prominente plaats van zijn modellen en ongeëxpliciteerde interpretaties. Een concreet voorbeeld hiervan is de achteloosheid waarmee het ongetranscribeerde materiaal terzijde is geschoven. Alleen door een zorgvuldige reflectie op de problemen die ontstaan in de loop van een ondezoek, kan men iets toevoegen aan de theorie en de methodes waarmee men werkt.

Ten Have wijst keer op keer op de misverstanden die er heersen omtrent de CA. Hoewel zijn theoretische bespiegelingen een goed inzicht geven in de stand van zaken op het ogenblik, ruimen zijn analyses die misverstanden niet uit de weg.