Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 9

[p. 201]

Boekbeoordeling
J.H. Maureau

Bespreking van A.M. Fontein en A. Pescher-ter Meer, Nederlandse Grammatica voor Anderstaligen. Nederlands Centrum Buitenlanders. Utrecht, 1986.

De hier te bespreken Nederlandse Grammatica voor Anderstaligen (NGvA) is volgens de auteurs in de eerste plaats bedoeld voor buitenlanders die zich mondeling en schriftelijk zo correct mogelijk willen leren uitdrukken in het Nederlands. Daarnaast is de grammatica ook bedoeld voor docenten die het Nederlands als tweede of vreemde taal onderwijzen.

De NGvA is geheel in het Nederlands geschreven en is bedoeld voor alle anderstaligen die hun Nederlands willen perfectioneren, ongeacht hun moedertaal. Qua presentatie en opzet wijkt de NGvA dus in belangrijke mate af van Donaldson (1981), een in het Engels geschreven Nederlandse grammatica voor Engels-taligen. De NGvA bestaat uit 21 hoofdstukken, een aanhangsel en een register. De spelling en de woordsoorten worden uitgebreid behandeld. Daarnaast zijn er hoofdstukken gewijd aan het woord er, negatie in het Nederlands, zinsbouw, naamvallen en homonymen. (In het hoofdstuk over homonymen worden verschillende functies van de woorden dat, of, als, toen, dan, wat en al behandeld.) In het aanhangsel vindt men de vervoeging van regelmatige en onregelmatige werkwoorden in de acht door de auteurs onderscheiden tijdsvormen. Bovendien bevat het aanhangsel lijsten met onregelmatige werkwoorden, geordend op infinitief, verleden tijdsvorm en vorm van het voltooid deelwoord. Door middel van typografische onderscheidingen hebben de auteurs aangegeven welke delen van de grammatica bedoeld zijn voor beginnende leerlingen van het Nederlands en welke voor gevorderden.

Bij de beoordeling van de NGvA moet in aanmerking worden genomen dat de auteurs voor een verre van eenvoudige taak stonden. Ze moesten juiste informatie geven over Nederlandse taalvormen en over de omstandigheden waarin die taalvormen gebruikt worden, én ze moesten afwegen welke feiten van het Nederlands in het woordenboek verantwoord moeten worden en welke in de grammatica. Voor deze twee taken ziet iedere schrijver van een grammatica zich gesteld. Als auteurs van een grammatica voor anderstaligen stonden ze bovendien voor twee andere taken: ze moesten begrijpelijk formuleren voor mensen die het Nederlands gebrekkig beheersen en in wisselende mate linguïstisch geschoold zijn, en ze moesten de grammatica zo inrichten dat de kans zo groot mogelijk is dat het verwervingsproces van het Nederlands bevorderd wordt door het bestuderen van de grammatica.

Wie al deze taken overziet zal het niet verwonderlijk vinden dat er op bepaalde punten kritiek te leveren is op de NGvA. Zeker niet als hij bedenkt: (1) dat de Algemene Nederlandse Spraakkunst (1984) verscheen op het moment dat de auteurs hun manuscript al bijna hadden afgerond, (2) dat de auteurs schreven voor een publiek waarvan men zich moeilijk een beeld kan vormen, en (3) dat de auteurs niet konden terugvallen op een uitgewerkte en gefundeerde opvatting over de inrichting van

[p. 202]

grammatica's voor anderstaligen.

Wat hebben buitenlanders nu aan de NGvA? Om die vraag te beantwoorden onderscheid ik buitenlanders die het Nederlands actief al zeer redelijk beheersen van buitenlanders die het Nederlands redelijk begrijpen maar bij het spreken en schrijven nog veel fouten maken. Buitenlanders die tot de eerste categorie behoren kunnen nuttige informatie uit de NGvA halen. Als zij bijvoorbeeld in de NGvA willen opzoeken welke volgordemogelijkheden werkwoordelijke elementen in de bijzin hebben, kunnen ze de benodigde informatie (op een enkel detail na) in de NGvA vinden. Gevorderde leerlingen kunnen verder bijvoorbeeld veel nuttige informatie over de spelling uit de NGvA halen, en uit het hoofdstuk over telwoorden leren hoe grote getallen en breuken uitgesproken worden in het Nederlands.

Buitenlanders die het Nederlands actief nog gebrekkig beheersen en die bijvoorbeeld zinnen schrijven als ‘Ik kan niet voorstilling waarom niet veel landen in Africa afdeling van Amnesty International’ of ‘Maar als afdeeling van Amnesty International in land bestaan, bedoelt niet dat dit land democratische land is’ hebben minder aan de NGvA. Ook zij kunnen natuurlijk de hierboven genoemde informatie over de spelling, over de uitspraak van getallen en over de volgorde van werkwoordelijke elementen in de NGvA opzoeken, en bovendien kan het bestuderen van de lijsten met vormen van regelmatige en onregelmatige werkwoorden nuttig voor hen zijn. De NGvA is voor hen echter toch minder bruikbaar. Voor een deel komt dat door de moeilijkheidsgraad van de beschrijvingen van grammaticale verschijnselen in de NGvA. Een passage als ‘Wanneer een werkwoord dat niet gevolgd kan worden door te (zie 217) in de voltooide tijd staat, en gevolgd wordt door een infinitief, verandert het voltooid deelwoord in een infinitief. Er komen dan twee infinitieven achter elkaar’ (NGvA, p. 104) lijkt mij voor beginnende leerlingen zeer moeilijk te begrijpen. De NGvA is voor die categorie leerlingen echter vooral minder bruikbaar omdat er betrekkelijk weinig informatie over de zinsbouw in staat en omdat de NGvA de beginnende leerlingen niet altijd duidelijke informatie geeft over de omstandigheden waarin men taalvormen kan gebruiken.

Beginnende leerlingen van het Nederlands dienen in een grammatica naar mijn mening allereerst uitvoerig en duidelijk geïnformeerd te worden over de functies en structuur van Nederlandse zinnen. Het hoofdstuk in de NGvA over de zinsbouw (hoofdstuk 19) telt ongeveer 14 bladzijden die bestemd zijn voor beginnende gebruikers. In die bladzijden worden vraagzinnen en imperatieven niet duidelijk onderscheiden van mededelende zinnen, en wordt niet duidelijk uiteengezet hoe bijzinnen kunnen functioneren in samengestelde zinnen. Het lijkt me dat beginnende leerlingen gebaat zijn bij een uitvoerige introductie op Nederlandse zinnen waarin met behulp van veel voorbeelden wordt uiteengezet hoe men ja/nee-vragen en vraagwoordvragen vormt, hoe men verzoeken, beloften, bevelen en suggesties formuleert en hoe men mededelingen doet. De leerlingen moeten ook worden geïnformeerd over de gebruiksomstandigheden van die soorten zinnen. Bij de behandeling van hoofd- en bijzinnen zou meer aandacht aan de persoonsvorm en aan de congruentie tussen onderwerp en persoonsvorm in persoon en getal moeten worden besteed dan in de NGvA gebeurt. (Een buitenlander kan in de NGvA niet vinden dat een als subject gebruikte verzamelnaam in het enkelvoud samengaat met een persoonsvorm in het enkelvoud, en dat ‘*Het volk willen een andere regering’ dus ongrammaticaal is).

In het algemeen kan men zeggen dat er in de NGvA vrij weinig aandacht aan de

[p. 203]

functies van taalvormen wordt besteed. De auteurs van de NGvA wijden ongeveer drie bladzijden aan de verschillende vormen van het verkleinwoord maar merken over de functie van het verkleinwoord niet meer dan het volgende op: ‘In het Nederlands komen verkleinwoorden veel voor. Ze worden gebruikt voor het uitdrukken van: iets kleins (een tafeltje), een liefkozing (schatje), iets positiefs (een lekker wijntje, een muziekje), verachting (een raar zaakje), kinderspelen (vadertje en moedertje spelen, touwtje springen)’ (NGvA, p. 66).

Bij de behandeling van de lidwoorden in de NGvA wordt naar mijn oordeel ook te weinig gezegd over de gebruiksomstandigheden. Over het onbepaalde gebruik van het lidwoord een zegt de BGvA: ‘Het lidwoord een heeft een generaliserende functie, dat wil zeggen: men gebruikt een wanneer men over een persoon, of een zaak in het algemeen spreekt. Met andere woorden, men gebruikt een wanneer niet helemaal zeker is wie of wat er bedoeld wordt’ (NGvA, p. 48). In deze passage, waarin naar mijn mening ten onrechte niet in het algemeen gesproken wordt over onbepaalde constituenten zoals men die ook vindt in ‘Er ligt pils in de ijskast’ en in ‘Er staan gladiolen in de tuin’ wordt niet duidelijk gemaakt dat het gebruik van onbepaalde constituenten afhangt van de manier waarop de spreker de bekendheid van zijn gesprekspartner met het besprokene taxeert. Een spreker die aanneemt dat zijn gesprekspartner de persoon of zaak waarover hij wil spreken niet kan identificeren gebruikt een onbepaalde constituent: ‘Er zit een patiënt in de wachtkamer’, ook al kent de spreker die patiënt heel goed. Als de spreker aanneemt dat de gesprekspartner de persoon of zaak wel kan identificeren gebruikt hij een bepaalde constituent: ‘De patiënt die een half uur geleden heeft opgebeld zit in de wachtkamer’.

De behandeling van de lidwoorden in de Algemene Nederlandse Spraakkunst (1984) is correcter en bovendien duidelijker doordat er in die grammatica soms samenhangende zinnen als voorbeeld worden gegeven: ‘Arnold zette een vaasje op de piano, maar hij deed het nogal onhandig. Het gevolg was dan ook dat het vaasje omviel’ (ANS, p. 114). Het zou prettig zijn geweest als er in de NGvA meer dan uiterst incidenteel gewerkt was met voorbeeldmateriaal bestaande uit samenhangende zinnen. De uiteenzetting over het gebruik van de werkwoordstijden zou duidelijker geworden zijn als de auteurs ertoe hadden besloten gebruik te maken van enkele van de voortreffelijke voorbeeldtekstjes die zijn opgenomen in het mede door hen samengestelde cursusboek Fontein e.a. (1983). In het volgende (gedeeltelijk geciteerde) stukje uit dat cursusboek wordt het gebruik van de tijdsvormen veel beter geïllustreerd dan in losse voorbeeldzinnen:

‘Een rij-instructeur uit Waalre heeft vrijdagmiddag enkele minuten wanhopig achter zijn wagen aangehold. De auto was er vandoor gegaan met een bejaarde leerling achter het stuur. De instructeur had de auto verlaten om de man te helpen bij het uitstappen toen de auto tegen de wil van de nog onervaren leerling begon te rijden. De instructeur gaf hollend achter de auto allerlei adviezen maar de leerling drukte op de verkeerde knopjes en pedalen waardoor de wagen alleen maar sneller ging rijden. Na een botsing met een geparkeerde auto kwam de leswagen eindelijk tegen een lichtmast tot stilstand’ (Fontein e.a. 1983, p. 149)

Misschien was het beter geweest als de auteurs van de NGvA niet hadden geprobeerd een grammatica te schrijven voor beginnende én gevorderde gebruikers. Nu is er een grammatica ontstaan die, ondanks een aantal tekortkomingen, voor docenten en

[p. 204]

gevorderde leerlingen veel nuttige informatie bevat, maar die niet zo bruikbaar is voor beginnende leerlingen.

Een afzonderlijke grammatica voor beginnende leerlingen zou niet zo omvangrijk hoeven te zijn. Onderwerpen als het woordgeslacht, de onregelmatige meervoudsvorming, de vorming van verkleinwoorden en de vaste combinaties van werkwoorden en adjectieven met een voorzetsel zouden zeer summier behandeld moeten worden. Informatie over taalvormen die men ook uit een goed woordenboek kan halen zou tot een minimum beperkt moeten worden. Van een grammatica voor beginnende leerlingen die veel informatie geeft over verschillende soorten zinnen en hun structuur, en over de omstandigheden waarin taalvormen gebruikt worden mag worden verwacht dat hij het inzicht van de leerlingen in de regels van het Nederlands vergroot. Het blijft de vraag of zo'n grammatica een duidelijk positieve invloed kan hebben op het tempo waarin de leerlingen het Nederlands verwerven. Het kennisnemen van correcte beschrijvingen van bijvoorbeeld het gebruik van het lidwoord en van de werkwoordstijden is niet voldoende om lidwoorden en werkwoordstijden goed te gaan gebruiken. Het gebruik van lidwoorden en werkwoordstijden leert men eerder door veel Nederlands te lezen en te beluisteren. Hopelijk kan het geven van veel goed gekozen voorbeeldzinnen en -teksten het leerproces bespoedigen.

Bibliografie

Algemene Nederlandse Spraakkunst. Onder redactie van G. Geerts, W. Haeseryn, J. de Rooy en M.C. van den Toom. Groningen, Leuven: Wolters-Noordhoff, 1983

Donaldson, B.C., Dutch Reference Grammar. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1981

A.M. Fontein, A. Pescher-ter Meer en L. Zijlmans. Help 3; Zal ik u even helpen? Een cursus Nederlands voor buitenlanders. Utrecht: Nederlands Centrum Buitenlanders, 1983