De Tijdspiegel. Jaargang 72

[p. 156]

M. Kamerlingh Onnes.
Aty Brunt.

KAMERLINGH ONNES is gekenmerkt als een portretschilder en een van het goede soort. Zijne portretten zijn de uiting van een sterke persoonlijkheid, terwijl toch ieder portret den geportretteerde in eigen en wezenlijke geaardheid weergeeft. Hij gebruikt voor ieder portret een zich daarbij aanpassende techniek; met uiterste verzorgdheid schildert hij een kinderkopje, teeder fijn gepenseeld is de blanke huid; in breede streken zet hij de kop op van een man, het gelaat in forsche trekken gegeven.

Kamerlingh Onnes behoort niet tot de ‘groote’ portrettisten, zooals Boldini, Laszlò, Van Wely, die zich ten doel stellen een mensch virtuoselijk nà te schilderen, zonder meer, die door een verrassend knappe stofuitdrukking van een japon, een aardig wat geflatteerd kopje te schilderen, de aandacht trekken en de liefde winnen van het publiek, dat nog niet geleerd heeft - zal 't het ooit ervaren - dat tusschen kunst en uiterlijke natuurgetrouwheid geen verband bestaat.

De portretschilder moet behalve zijn zuiver schilderstalent nog de gave der psychologische indringing bezitten. Ieder door hem uit te beelden mensch moet voor hem een nieuw probleem zijn dat hem ter oplossing gegeven wordt. Bij ieder moet hij trachten de wezenlijke eigenschappen van geest, gemoed en gestalte te vinden. Hij wil niet de photographische dus tijdelijke, oogenblikkelijke uitdrukking van het gelaat geven, maar het gezicht ontdaan van iedere toevalligheid, als spiegel der ziel.

Zulk een portretschilder is Kamerlingh Onnes, hij heeft een speurende geest, een fijn gevoel en een groote ernst bij zijn werk.

Ik zag een aantal portretten van hem, die ik u wil beschrijven.

Allereerst het portret van een dame. Het is een groot doek, het figuur neemt het geheele schilderij in beslag. Het hoofd is eenigszins in de schaduw gehouden. Het komt fijntjes uit

[p. 157]

tegen den getinten achtergrond. De trekken zijn week, teeder omwaasd, wat droomerig kijkt de jonge vrouw voor zich uit. Het donkere haar hoog gekapt boven op het hoofd bedekt gedeeltelijk het voorhoofd. Bijzonder fijn gevoeld is het in de schaduw houden van het gelaat, dat iets broos aan het kopje geeft.

De dame draagt een wit kleed. Op eigenaardige wijze is de stofuitdrukking van de japon verbeeld, het krakerige wat stugge van de zijde, het niet in losse plooien vallen, maar het stijf uitstaan van de stof.

De armen zijn omgeven door lange zwarte handschoenen. Rustig liggen de handen in den schoot. Grillig doet het zwart tegen het wit van de japon, het geeft iets bijzonders aan dit portret.

Bij twee portretten van oude dames toont hij ons hoe hij het groote verschil in wezen tusschen deze twee vrouwen gevonden heeft.

Het eene is de beeltenis van zijne moeder, het gelaat is naar ons toegekeerd, een sluier valt naar achteren over het hoofd. De matte huid schemert onder het doorschijnende zwart. Het figuur is eenigszins van opzij gezien. Slechts de rechterhand die een zakdoekje vasthoudt is zichtbaar en teekent zich af tegen den zwarten mantel die in stijve plooien de gestalte omgeeft. Uit den sluier komt hier en daar een vlossig haar lokje.

Als een bleeke vlam licht het gelaat tusschen al de tinten van zwart en grijs.

Het is het gezicht van een hartstochtelijke vrouw, een vrouw van geest en verstand. Zien wij het niet aan de bijzondere oogen die nu nog, ondanks hunnen ouderdom, den diepen intelligenten blik behouden hebben. Wij voelen ook dat deze vrouw geleden heeft, dat zij als vele oude menschen op het gelaat den stempel draagt van al het verdriet dat over haar heen is gegaan. Ligt dit niet in de pijnlijk gesloten mond en de trekken om neus en oogen besloten. Hoe uitnemend heeft Kamerlingh Onnes hier het wezen gerealiseerd.

Heerlijk is ook de schildering van het gelaat, de gevoelige weergave van rimpeltjes en trekken, en dan de huid, wat verbleekt en dof, met niet meer de zachte ronding van het vleesch, maar in plooien hangend onder de kin en bij den hals. Zulk een oog hoe liefdevol is het beschouwd met het wat overhangende bovenste lid, het slappe wat zakkerige vel onder het

[p. 158]

oog, het niet meer klare van het wit. Het schilderij is geheel in het donker gehouden met een lichtvalling op den mantel en een schijnsel op den grijzigen achtergrond.

En nu het andere oude dames portret. Welk een verschil. De vrouw is vlak en face gezien. Een mantel hangt los om hare schouders en staat van voren open. Zij houdt de handen gevouwen en in het middel. Op het hoofd draagt zij een mutsje waarvan de witte kant het gelaat omlijst. De openstaande mantel toont ons een eenvoudige japon versierd met een gouden broche. Uit het mooi gevormde gelaat spreekt vriendelijkheid en zachtheid, dit is de moeder, de zorgende moeder, vol liefde en teederheid voor hare kinderen.

Mooi zijn de handen, spreekt daar ook niet het karakter uit: deze fijne oude handen, hoe zacht waren zij altijd, hoe kalmeerend konden zij streelen, hoe wisten zij te troosten als er verdriet was.

En de houding, het even wat ingezakte van het bovenlijf, de manier waarop het hoofd gedragen wordt, volmaakt is alles met elkaar in overeenstemming.

Er is een groote rust in dit portret, stil zijn de goede oogen, tevreden de even glimlachende mond en vol eenvoud zijn de handen. Wanneer wij dan ook deze beide portretten vergelijken treft ons onmiddellijk op welk een uitnemende wijze de schilder het verschil tusschen de karakters der beide vrouwen heeft uitgedrukt. Niet alleen in het gelaat maar ook in de houding en in de handen gevoelen wij het verschil in geaardheid.

Ook de techniek is verschillend, en past zich volkomen bij ieder portret aan.

Kamerlingh Onnes heeft nog een oude vrouw geschilderd, die niet als portret beschouwd moet worden.

Hij noemde het ‘De Smart’. Een vrouw in rouwkleeren zit treurende terneer. De sluier is naar achteren gegooid, zoodat het gelaat (en profil) zichtbaar is. De oogen zijn klein als verduisterd door tranen, de droeve mond is gesloten, bij den neus is een pijnlijke trek. De handen rusten in den schoot, de eene houdt een zakdoek vast, de andere ligt slap, met uitgestrekte vingers. Zuiver is in deze handen, vooral in de linkerhand het verslagene gegeven. Uit de geheele figuur spreekt trouwens een groote moedeloosheid. Haast in versuffing staart de vrouw voor zich uit, door de smart overmeesterd, niet meer wetend wàt te doen. Het is waarlijk de uitbeelding

[p. 159]

van een diep leed. Uit de dof-zwarte kleederen treedt alleen het bleeke, droeve gelaat naar voren.

Het is opmerkelijk welk een groote voorkeur Kamerlingh Onnes voor het schilderen van handen toont. Het is werkelijk een zeldzaamheid wanneer zij op zijne portretten ontbreken.

‘Ik houd van handen’, zeide hij mij, ‘er is zulk een karakter in.’

Zij vormen dan ook een belangrijk onderdeel van zijn portret, wijl hij er zoo iets heel bijzonders in weet te leggen.

Een van Kamerlingh Onnes' meest bekende portretten is wel dat van Prof. Van Bemmelen. Hij is er uitnemend in geslaagd het intelligente gezicht van dezen grooten man weer te geven. De kop is een weinig op zij gebogen; wij zien dadelijk dat het belangrijkste in dit gelaat de oogen zijn, de levendige, verstandige oogen. Zij staan te glanzen in het smalle gelaat met den gebogen neus en den dunnen breeden mond, Als een fijnen rossigen lichtschijn staat het dunne haar om het gezicht. Mooi blank is het voorhoofd met de fijne rimpels. Het treffendst is echter de ziel die uit het gelaat spreekt, het speurende doordringende niet alleen in de uitdrukking, maar ook in de houding van den kop.

In lichte heldere kleuren is het zelfportret geschilderd. De kunstenaar zit hier met de palet in de hand, even opkijkend van zijn werk. Sprekend is het gelaat met de scherpe trekken. Op het hoofd heeft hij een strooien hoed, die mooi uitkomt tegen deze bruin-gouden achtergrond. Het is een forsch portret in breede groote trekken geschilderd. Fijn van vorm is de hand die het penseel vasthoudt met een flikkerenden glans van een ring.

Uitstekend is ook het geschilderde portret van 's schilders broer Prof. Kamerlingh Onnes.

Hij is aan zijn schrijftafel gezeten, vriendelijk opkijkend van zijn werk. Blank is het voorhoofd, prettig de uitdrukking van de goede oogen. Er bestaat ook nog een ander portret waar de professor bezig is in zijn laboratorium tusschen allerlei instrumenten, aan het proeven nemen. Het heeft het aardige hem hier in zijn millieu te zien in volle aandacht voor zijn werk. Kamerlingh Onnes heeft ook een groot aantal kinderportretjes gemaakt, voornamelijk van zijn eigen kinderen.

Hij heeft met zijn diep-indringenden geest het voor ons moeilijk te naderen wezen van het kind weten te begrijpen.

Ik zag een lang smal schilderij, het portret van zijn zoontje,

[p. 160]

een ventje in een wit pakje. Mooi is de uitdrukking van het gezichtje, aardig is het echt kinderlijke ervan.

Weer fijner van opvatting is een meisjeskopje, een teer blond kind, het gezichtje met de diepe blauwe oogen omgeven door krullerig haar.

Een van de aardigste kinderportretjes die ik van Kamerlingh Onnes zag is dat waar wij zijn zoontje bezig zien met schilderen.

Het kindje zit achter een tafel, in de rechterhand houdt het een groot penseel, de linker knoeit in een glas met water.

Slechts het kopje is geheel afgewerkt, de rest is eenigszins schetsmatig aangegeven. Maar juist die luchtig neergezette lijnen zijn van een verbazende raakheid.

Aardig is het handje in het glas en mooi is de vorm van het armpje, hoe leuk onhandig ook houdt het andere handje het groote penseel vast. Uitstekend is de uitdrukking van het gezichtje, de donkere oogjes zijn neergeslagen, de lange wimpers werpen fluweelige schaduwen op de zachte roze wangetjes. De huid is doorschijnend teeder als jonge bloemblaadjes. Grappig is het ronde tuitmondje en het kleine neusje. Zijig glanst het blonde haar, uit het witte laag uitgesneden hempje komt het poezele halsje.

Zuiver is de ernst in het kopje, het nadenkende van het kind.

De eenigszins bewogen achtergrond is in een goud-bruine kleur gehouden.

Dit portretje is van een sprankelende frischheid en tevens spreekt er een ontroerende teederheid uit; de broze ziel van een kind is er goed begrepen weergegeven.

Tot hiertoe sprak ik slechts over de portretten van Kamerlingh Onnes, zijn bloemstillevens noemde ik nog niet, deze nemen een bijzondere plaats in tusschen de stillevens van onzen tijd.

Ze zijn bijna symbolisch. Ik bedoel dat ze meer dan gewoonlijk beheerscht worden door de ontroerende persoonlijkheid van den schilder... Bloemen die niet geschilderd zijn om een welbehagen van kleur en bloei weer te geven, maar die bestaan - buiten plastische vormschoonheid om - als beelden van een stemmig, een gevoel of een levende gedachte.

Het liefst geeft hij welkende bloemen, hij bemint de schoonheid van het stervende leven; de kleurenpracht van rozen voor zij dood gaan beschenen door de laatste stralen der kwijnende zon. Het is wonderbaarlijk welk een stemming Kamerlingh

[p. 161]

Onnes in zijn stillevens weet te geven. Voelen wij niet een stille weemoed, een zacht verdriet, als wij die verflenste rozegele bloemen zien staan voor het venster waarachter wazig de huizen schemeren.

Wat voor bloemen het zijn, wij weten het niet, het zijn welkende kelken, slap hangend in een dof glazen bol met wat troebel water. Een laatste glimp van schoonheid.

Tegen de roze lucht staan de trapjesgevels der huizen treurend in den grijzen nevel. Vaag gezien als door een glimp van tranen.

Zoo schildert Kamerlingh Onnes zijn stillevens als dragers van een gevoel van een stemming, als geen ander dat gedaan heeft.

Hij schildert een pot met parkiettulpen, half vergane, grootbladige bloemen in vreemde verbleekte kleuren. ‘De Vooze Pracht’ noemt hij de aquarel.

Er spreekt een ziekelijke vergankelijke schoonheid uit deze grillige bloemen. Het is een oververfijnde, haast perverse rijkdom van gefaneerde tinten.

Daartegenover staat een ander werk ‘De Ware Pracht.’

Een heldere glazen bol met gelige rozen, en hier en daar wat groen, tegen een donkeren achtergrond. Hier is ook weelderigheid; maar wij vinden nu het opene, het klare.

In dit stilleven is rust, terwijl in het andere een benauwende onrust is.

Van een prettig opgewekt gevoel is een aquarel; potjes en flesschen voor een raam.

Een paar glazen flesschen en enkele gemberpotten staan voor het raam, aan den buitenkant omslingerd door groene ranken. Door het venster zien wij een zomersch grasveld met wat boomen.

Aardig is het zongeflikker tusschen de potten en flesschen op de, door het licht, paarsig getinte vensterbank, het bewegelijke van de kleine gouden plekjes. Zuiver is ook het verschil van atmosfeer voor en achter het raam.

Het is voornamelijk met waterverf dat deze schilder zijn bloemstemmingen maakt. Het eigenaardige vloeiende, het wegwazen der kleuren van een aquarel leent zich bijzonder voor deze droomerige stillevens. Alles komt hier echter op de kleur en het gevoel aan, de vorm staat in deze aquarellen geheel op den achtergrond.

[p. 162]

Een bijzonder fijne aquarel wil ik nog noemen: ‘Rozen’. De schilder heeft hierin de teedere schoonheid van een nog heel jong meisje willen geven.

Wat simpele rozen in een melkwitte vaas. Fijn komen zij uit tegen den licht-blauwen achtergrond. Tusschen de jonge blaadjes is wat jong groen. Goud glanzen de gele harten. Als veertjes zoo licht zijn de enkele neergedwarrelde blaadjes.

Welk een broosheid, welk een pure reinheid is er in dit eenvoudig stilleven.

Enkele bloemstukken zag ik nog in olieverf o.a. twee bij elkaar passende: Avant, voor het feest. Après, na het feest.

Bij Avant, een frissche ruiker bloemen. Een paarsche rhododendron forsch recht op zijn steel, brutaal haast, omgeven door andere kleurige bloemen. Door het venster het gouden licht... Alles vol verwachting vol blijheid voor hetgeen dat komen zal. En Après... verflenste bloemen en verbleekte kleuren. Door een kier van het neergelaten gordijn komt huiverig het blauwe morgenlicht. Na het feest,.. de bloemen zijn verkwijnd en half vergaan, doen nog droever in den koelen ochtendschemer.

Is deze schilder niet een dichter, zijn deze bloemstillevens niet als verzen, soms teeder en zoet als schemerige lentedagen, soms oplaaiend en stralend als een zomersche zon en dan weer stil en droef vol van de ingehouden melancholie van een kwijnenden herfstdag.

Nog één uiting van Kamerlingh Onnes talent wil ik u noemen, n.l. zijne bruiden. Hij heeft er eenige geschilderd. 't Zijn in het wit gekleede vrouwen het gelaat verwaasd door een dunnen sluier, wat melancholiek door de vreemde rossige verlichting. Een dezer schilderijen bevindt zich in het Suasso Museum te Amsterdam.

Kamerlingh Onnes behoort in zijn tijd zeker tot de uitzonderingen, hij is een schilder die, levende in den bloeitijd der Haagsche school, toch steeds zich zelve is gebleven, die een zeer bepaalde eigenheid in zijn werk heeft. Want al moge hij ook verwant zijn aan Floris Verster, hij stond niet onder diens invloed. Bovendien is hij een schilder, die zichzelf gevormd heeft, zonder academische opleiding is hij steeds zijn eigen weg gegaan, ploeterend en werkend tot hij dat bereikte wat

[p. 163]

hij zich tot taak had gesteld. Minder wetend van allerlei kleine handgreepen zal hij meer moeite hebben dan zijn gestudeerde collega's, maar wat hij op hen vóór heeft is de oorspronkelijkheid die hij door het op zichzelf werken steeds behield.