De Tijdspiegel. Jaargang 70

[p. 362]

Jan Boon.
Aty Brunt.

IN de laatste jaren is er waar te nemen een verhooging van de belangstelling in zwart-en-wit-kunst. Wij kunnen dit met vreugde constateeren, schoon ons evenwel van het hart moet dat wij nog lang niet zijn, waar wij wezen moeten.

Door een groot deel van het publiek wordt de graphische kunst, in dit geval het etsen, geheel verkeerd begrepen; het denkt dat ieder schilder en teekenaar wel in staat is zulk een klein teekeningetje op koper te maken en begrijpt niet dat, om een in alle opzichten zuivere ets te maken, een afzonderlijk talent noodig is, dat het iets geheel aparts is de dingen in zwart en wit te zien en te verbeelden, ze niet te beschouwen als een teekening op metaal, maar als een ‘ets’. Het is ook hierdoor dat, levende in dit dwaalbegrip, sommige van onze groote schilders, die zich in een verloren oogenblik wel eens aan het maken van een etsje bezondigd hebben, hierin niet veel meer bereikten dan zij met een aardig teekeningetje gedaan zouden hebben, het warme tintelende van een ets, de fluweelige diepe zwarten van de donkere zwaarder geinkte lijn ontbrak er ten eenenmale aan.

En bovendien, meer nog dan deze ten slotte op het technische neerkomende bijzonderheden, onderscheidt het etskundige zich van het picturale naar den geest. In de ets zit het aan de literatuur nauw verwante begrip van ‘neerschrijven’ het uitschrijven der gevoelens en verworven innerlijke waarheden, meer dan het opbouwen uit kleur en toon van verbeddingen der doorleefde werkelijkheid.

In een ets heeft men het meer over de dingen in het picturale, benadert men het wezen der dingen in hun natuurlijken opbouw. Bij de etskunst verhaalt de etser U in de eerste plaats van zijne ervaringen van zien, in de schilderkunst krijgen wij de dingen (natuurlijk gelijk de schilder ze zag) om huns zelfswil.

Jan Boon is ongetwijfeld een der knapste jonge etskunstenaars, een met een zuiver en natuurlijk specifiek etstalent.

[p. 363]

Zijn werk is uiterst gevoelig en getuigt van een grooten innerlijken rijkdom. Maar meer nog dan dit, hij bezit de gave van het ontledend zien. Voor zijn oog splitst ieder zinnelijk verschijnsel zich in het wezenlijke en het onwezenlijke. En van het wezenlijke tot een nieuw verschijningsbeeld samengebracht verhaalt ons zijn kunst. Sterke voorbeelden zien wij in de straks te beschrijven werken. Er is groei uitgedrukt in de opeenvolging der voorbeelden: drinkend katje, de Molen, Guldehandsteeg en Keulen. Laat ik er thans toe overgaan enkele van Jan Boon's etsen nader te bespreken.

Bij ‘Liggend Katje’ zien wij slechts den rug van het dier. De kop ligt op de witvoetige pootjes. Maar prachtig uitgedrukt is het slappe lenige van de poes, het rustige slapen op den grond. Over het grijze vel loopen hier en daar donkere strepen. Prachtig heeft de etser in dit poesje het zachte fluweelige van het velletje weten uit te drukken, het bewegelijke van de gevoelige haren. Dezelfde zuivere stofuitdrukking vinden wij ook in ‘Slapende Poes’. Het dier zit, den kop wat gebogen, den staart tegen het lichaam gedrukt, wat te dommelen; de oogjes zijn gesloten, maar toch voelen wij in deze rust het tintelende leven, wij zien bij eenig gerucht het katje opspringen en de pootjes uitrekken, het loerend kijken van de groene oogjes.

Twee kleine kattekopjes zijn ook te noemen om de scherpte van observatie: het felle kijken van het poesje en face gezien met de gevoelige snorharen en het aardige zwarte neusje, het slaperige van het andere dier met de spitse opstaande oortjes.

Deze prentjes zijn bijzonder knap van techniek. De etser heeft door een fijn gespeel van lijnen, toch niet zonder regelmatigheid, volmaakt goed, zooals ik reeds zeide, het zachte vel van de poes weergegeven.

Van een geheel anderen werkaard is ‘Drinkende Poes’. Opmerkelijk is de lijn van den rug van de kat en ook het aandachtige, het bezig zijn. Het kopje is over het schoteltje melk gebogen. Uitstekend is hierin het moment vast gehouden, het blijvend karakter, met opgeven van al het niet wezenlijk ter zake doende.

Krachtig in forsche lijnen is dit etsje neergeschreven, 't zou eigenlijk een studieblad genoemd kunnen worden; want behalve deze poes, zien wij nog een kattekopje dat geinteresseerd ergens naar kijkt en in den rechter bovenhoek even aangegeven een loerende poes. Volkomen heeft de etser ons in die vlugge

[p. 364]

lijnen de gespannen opmerkzaamheid van het dier gegeven, het onafgebroken opletten op iedere beweging van zijn prooi.

Stemlen heeft ook vele katten geteekend, maar van welk een geheel andere aard zijn deze; hij heeft ze meer decoratief gebruikt, hij gaf meer de mooie lijn van een zich rekkende poes, de schoonheid van haar lenig lichaam. In Jan Boon's katten is het al innigheid, hij verhaalt van den aard van het dier, van zijn warme intimiteit, zijn gezelligheid, zijn adel in bewegen, van alles wat hij zelf in het leven zoo bemint.

Een van Jan Boon's gevoeligste etsjes is ‘Klein Jantje’: een klein dood vogeltje, dat aan een poot opgehangen is tegen een effen lichten muur. Het andere pootje steekt af tegen het witte fond, de linkervleugel hangt uitgespreid naar beneden en werpt een donkere diepe slagschaduw op den muur. Van het kopje is alleen de lange spitse snavel te zien. Mooi is het saamgetrokkene in het dunne pootje met de kromme scherpe nagels. Even als bij de katjes is ook de stofuitdrukking uitstekend. Gevoelig zijn de donzige veertjes van het borstje, de wat krachtigere van den vleugel en het kleine staartje. De schaduwen zijn van een warme fluweelige diepte.

Hoe liefdevol heeft de etser dit vogeltje moeten bekijken en bestudeeren om in zijn werk zulk een groote innigheid te kunnen geven. Bij ‘Brug in Utrecht’ zien wij onder den boog der brug het water stroomen. Uiterst nauwkeurig van manier is dit etsje; met een gevoelvolle nauwgezetheid zijn de steentjes van de brug gegeven, hier en daar zijn wat donkere verweerde plekken. De steenen, die den eigenlijken boog vormen, zijn grooter en lichter van kleur. Aan het eind zien wij het licht, dat naar binnen valt en op het zwarte water een heldere glansplek geeft, die in kringen vergaat. Onder de poort is het donker, alleen zijn er soms grillige figuren door het lichte verschiet.

De gang in het water - het stroomt onder de brug door - zien wij door de bewegelijkheid van de lichtplek, wij voelen het door het neerzetten der lijnen. Alles is, niettegenstaande de uitvoerigheid, natuurlijk voor wie Jan Boon's kunstenaarsaard kennen, zonder droogheid gezien.

De Molen is forscher en breeder van opzet dan Jan Boon's vorige etsen. In krachtige lijnen is hij in ééns neergezet, er spreekt sterkte uit en een grootheid van kunnen.

Links op den voorgrond staat de molen, als een eenzaam ding rijst hij omhoog tegen de lucht. Eén wiek, in enkele

[p. 365]

lijnen gegeven, is slechts geheel zichtbaar, het tweede is achter den romp verborgen en van de beide anderen, die in de hoogte staan, zien wij slechts een klein gedeelte.

Rechts is kleintjes een boerenhuis met een schuurtje er voor. Op den achtergrond is het vermoeden van golvende boomkruinen en even zien wij het torentje van een kasteeltje (de Brinkhorst bij Voorburg).

De geheele aandacht wordt bepaald op den molen, het levende ding in deze omgeving. Werkelijk uitstekend heeft de etser zich hier weten te concentreeren; hij heeft niet meer gegeven, dan het allernoodigste, en is er toch volmaakt in geslaagd zijn ontroering tot eene zuivere uiting te brengen.

Een ets als deze is nog merkwaardiger als wij hem beschouwen in vergelijking met Jan Boon's andere werk, als wij zoeken naar de eenheid, die noodzakelijkerwijze in het oeuvre van zulk een eerlijk volledig zich gevend werker te vinden is, en die wij ook wel vinden als wij zien hoe een adem van verlangen naar het eenvoudig ware, hoe één sterke levensbevestiging, de veelheid bij alle uiterlijk verschil te samenbindt. Terwijl bovendien een naaldvoering, voor dezen etser karakteristiek, deze eenheid ook in het technische tot uiting brengt.

Een klein vroeger etsje van een figuurtje, een mannetje en profil gezien, legt getuigenis af van Boon's liefde voor den etser Rembrandt. Het rembrandtieke, dat wij hier in de etsmanier aantreffen, is het knappe opzetten van zulk een poppetje, het schijnbaar achtelooze van de lijnen, die toch bij ernstige beschouwing zeer zeker met bewustheid zoo geplaatst zijn. Rembrandts etsen hebben op veel van onze graphische kunstenaars hunnen invloed gehad.

Een ets, die zich meer bij de katjes aansluit, is ‘Huiskamer.’

De tafel is gedekt, op het witte servet staan de porseleinen schaaltjes en een donkere wijnflesch met felle glimlichten. Op den schoorsteen teekenen kannetjes en potjes zich af tegen het lichte fond. En boven hangt een klein schilderij, een portret. Links in de schaduw is een muur zichtbaar met eenige donkere schilderijtjes, een paar bordjes en een oude Friesche klok met haar vroolijk flikkerende koperen gewichten. Op de kachel blaast een keteltje zijn stoom uit, de thee in de trekpot staat lustig op den wasem te trekken. Er is in deze ets een intime stemming, een atmosfeer van gezelligheid, er is iets

[p. 366]

in van den geest der menschen, die er in wonen. De gedekte tafel, het zingende theewater en andere kleinigheden geven ons een heerlijk warm gevoel van behagelijkheid.

Knap staan de verschillende donkere nuancen tegen elkaar en klinken de lichte partijen op uit het fluweelige duister. Mooi is het lijngespeel op een witten muur, waardoor er een levendigheid in komt, die de strakheid van de witheid wegneemt. Zoo ook is de stof van het tafelkleed goed weergegeven en het verschil van aard met den muur, die beide van een tint zijn, zuiver uitgedrukt. Tot één van de laatste etsen van Jan Boon behoort ‘Doode Zonnebloemen’.

Het zijn niets dan de harten van een tweetal bloemen met wat dorre blaadjes er aan. De bloem links van de plaat is vlak van voren gezien. Het donkere doode hart is omlijst door kleine in elkaar geschrompelde kelkblaadjes. De andere staat hooger van opzij gezien. De zware bloemkop hangt treurig naar omlaag, de stengel is gebogen. Ongelukkige verdroogde blaadjes fladderen aan dunne broze steeltjes. Welk een schoonheid is er in dit half vergane. De diepe fluweelige harten hebben een levendigheid van lichtere randjes, waarin de zaadjes gezeten hebben.

Als wij deze ets goed bekijken, welk een technische vaardigheid spreekt er dan uit. Van het hart der rechtsche bloem is, daar zij opzij aanschouwd is, weinig te zien, bovendien hangen er nog wat kelkblaadjes voor, die licht afsteken tegen de donkere kern. De stelen zijn, in tegenstelling met de andere deelen der bloemen, die uiterst bewerkt zijn, slechts in enkele fijne gevoelige lijnen opgezet. De beide bloemen vullen de ruimte geheel. Zulk een doordachte ruimtevulling is weer teekenend.

De belangrijkste ets, die Jan Boon tot heden maakte, die waarin hij zich het volledigst en zuiverst uitsprak is zijn panorama van Keulen, belangrijk vooral om zijn zeer bijzondere visie.

Een klein etsje uit Amsterdam ‘Guldehandsteeg’ zou men als een voorlooper van Keulen kunnen noemen. Hoewel dit etsje vóór de Doode Zonnebloemen ontstond, bespreek ik het toch gelijk met zijn panorama van Keulen, omdat het zulk een groote innerlijke verwandschap met die ets heeft. Vooral bijzonder zijn deze beide etsen, opdat hier de opvatting van ‘de stad’ zoo persoonlijk is. De meesten geven te veel het stemmingsaspect, hier tegenover stelt Jan Boon het verklaarde het verreinde in het tijdelooze licht.

[p. 367]

Bij ‘Guldehandsteeg’ zien wij oude huizen van een buurtje in Amsterdam. Huizen met scheeve, uit het lood gezakte ramen, vermolmde deuren, met krakende vergane trappen. Op de straat spelen een paar kinderen. In de verte komen de huizen meer naar elkaar toe, hellen van ouderdom voorover, hangen scheef tegen elkaar.

Vele etsers vóór Jan Boon hebben zulke Amsterdamsche steegjes geetst en ze gezien als smalle gangen van onheilspellende duisternis. Geheel anders is Jan Boon's opvatting. Hij zet in den grijzig witten muur de donkere raampjes, hij etst het verschiet met een fijne gevoelige lijn. Geen verschrikking hier, maar een zuivere lichte stemming.

De teere lijn, waarmede hier de huizen in de verte geteekend zijn, heeft Jan Boon geheel in zijn gezicht op Keulen. Geen schaduwen bijna, maar een dunne innige lijn.

Op den voorgrond is het water; alleen de streepen der oevers duiden er op, want het watervlak is effen. Langs den Rijn staan de krullige kruinen der kleine boompjes, daarachter de mooie geveltjes der oude huizen, alles is in een strakke lijn aangegeven met alleen wat donker van ramen en deuren. Achter al dit kleine leven staat de Dom. Als een droom rijst hij omhoog; van zulk een onnavolgbare fijnheid is deze kerk, dat zij iets onwezenlijks krijgt, de teederheid van een vizioen. Het prachtige bouwwerk is als van ragfijne kant, het is van een geheel anderen aard dan de omringende huizen. De simpele lijn, waarmede de omgeving is geetst, is de verre verwaasde machtiging van den Dom; in alles voelen wij een groote beheersching en een diep inlevend gevoel.

Ook op de techniek wil ik hier wijzen: in deze ets is niets bereikt door tóón, slechts vinden wij hier de zuivere lijn. De moeilijkheid om een gecompliceerd bouwwerk als de kerk zoo fijn te geven, zonder dat iets van de machtigheid verloren gaat, is eveneens overwonnen.

Jan Boon is een nog jong kunstenaar, die met zijn groot innerlijk en technisch vermogen, met zijn onveranderlijke onwankelbare liefde tot het bestaande en zijn onverzwakte zelfcritiek, nu reeds een der knapsten is in de Nederlandsche graphiek. Moge het leven en de tijd hem gunstig zijn, opdat hij verder schrijde en werke, om te bereiken wat nù zijn ideaal is en dat hij ons als een belofte reeds heeft geopenbaard.