De Tijdspiegel. Jaargang 65

[p. 161]

Het getal van de Nederlandsche martelaren der hervorming.

Het is mij aangenaam de aandacht te kunnen vestigen op een boek van den Belgischen predikant Jean Meyhoffer, ‘Le martyrologe protestant des Pays Bas, 1523-1597’, dat in het vorige jaar verscheen. Wie de geschiedenis des vaderlands en van het opkomende protestantisme liefhebben, zullen altijd belangstellen in de vraag, hoevelen hunne trouw aan den nieuwen godsdienst met hun bloed hebben bezegeld van den aanvang der vervolging af, totdat de laatste brandstapel rookte. Een antwoord op die vraag te geven, is het doel dezer historische studie. ‘Nous avons essayé,’ zegt de schrijver, ‘de déterminer dans la mesure du possible le nombre des martyrs de la Réforme dans les 17 provinces.’

In 1523 vallen twee Augustijner monniken van Antwerpen om hun Lutheranij en Luther dicht op hun dood een beroemd lied; in 1597, den 19^den Juli, wordt te Brussel een jong meisje, Anna Utenhove, levend, om ketterij, begraven; zij was de laatste martelares; het vuur der vervolging doofde in de Zuidelijke Nederlanden uit bij gebrek aan brandstof; gansche steden lagen als een woestijn, sommige straten met 6 of 8 menschen bevolkt. Tusschen deze twee data liggen 74 jaren; hoevelen zijn toen als martelaren gevallen?

Welke beteekenis moet aan het woord worden gehecht? Naar mijne meening zegt de heer M. terecht, dat wij niet alleen mogen denken aan wie door een rechtbank om ketterij worden ter dood veroordeeld, maar ook aan hen, die door hunne godsdienstige denkbeelden tot daden werden gedreven, die hun het leven kostten. Onder de beeldstormers b.v. bevond zich gespuis, dat het louter om roof te doen was; toch gaat het niet aan eenvoudig beeldbrekers met bandieten gelijk te stellen. Velen handelden uit godsdienstige motieven, uit verontwaardiging over de afgoderij met de beelden gedreven. Dit blijkt op 't duidelijkst uit de tegen hen uitgesproken vonnissen. Tot de martelaars moeten evenzeer gebracht worden zij, die werden ter dood gebracht, omdat zij gewapend de hagepreeken hadden bijgewoond, want zij bedoelden niet anders dan de bescherming der vrouwen of van den prediker. Denkt voorts aan de slachtoffers van den Raad van Beroerten. Het is waar, van eigenlijke geloofsvervolging kan onder Alva geen sprake zijn: er zijn vele katholieken gevallen als Egmond; maar even waar is het,

[p. 162]

dat het grootste aantal is terechtgesteld om vergrijpen tegen de roomsche religie.

De becijferingen van het aantal martelaren loopen verre uitéén. Ging men vroeger te hoog, thans gaat men te laag; ook hier is de vaak onbewust ondergane invloed van zekere stroomingen. Huig de Groot spreekt ergens van 100.000. Dit is veel te veel. Doch hij heeft ook niet aan juist dat getal gedacht: hij bedoelt eene groote menigte. Navagero, de Venitiaansche gezant bij den keizer, schreef in 1546 van 30.000 gedoode Anabaptisten. Nu is het waar, ‘das Blut der Märtyrer ist für keine Sache so reichlich geflossen wie für diese Religion der Duldung und der Ergebung’ (Troeltsch), maar Navagero gaat toch te hoog. Wesembeke, de oud-pensionaris van Antwerpen en later agent van den Prins, spreekt van ‘verscheiden duizenden.’ Oranje zelf vermeldt in zijn Apologie het bekende verhaal, dat Alva van 18000 ketters zou hebben gesproken, op zijn bevel door beulshanden omgebracht (zie de Apologie, Leiden bij Silvius 1581, blz. 72). De nagedachtenis van den IJzeren Hertog is al bezoedeld genoeg, dan dat wij niet aanstonds hierbij zouden voegen, dat voor de jaren van zijn bewind ⅓ van het genoemde getal der waarheid dichter nadert. Weder veel lager is het cijfer, waartoe het terecht geprezen Belgische werk, Bibliothèque des Martyrologes Prot. Neerl. komt: 2000; terwij eindelijk katholieke historici als Nuyens, Kervijn de Lettenhove, W.A.L. de Wilde, H.J.A. Coppens, die altijd, als zij de jaren van den opstand behandelen een weinig aan onpartijdigheid inboeten, in 't geheel niet van martelaars spreken en beweren, dat er in die jaren enkele honderden beeldstormers en heiligschenners zijn terechtgesteld. Inderdaad is vroeger het cijfer naar omhoog overdreven, thans gaat men naar omlaag veel te ver. Waaruit putten wij onze betrouwbare kennis?

Daar zijn de martelaarsboeken, over welker ontstaan ik thans niet spreken kan en aan den inhoud waarvan ik mij dwingen moet voorbij te gaan, Rabus, Crespin, Van Haemstede, Van Braght. Wie omtrent hen wil worden ingelicht, neme het tweede deel van de Bibliotheca Reformatoria Neêrlandica ter hand (verg. mijne aankondiging van dit standaardwerk in den Nederl. Spectator, 1905, N^os. 8 en 9); of hij leze het boek van Dr. I.M.J. Hoog over de Martelaren der Hervorming (1885). Van hoe overwegend gewicht deze martelaarsboeken ook zijn voor onze kennis van het intieme leven en van het lijden der geloofsgetuigen, voor de bepaling van het juiste cijfer zijn zij onvoldoende. Want de schrijvers waren streng in hunne keuze, namen slechts hen op, die alleen om hun godsdienstige overtuiging zonder meer waren gedood, terwijl voorts gereformeerde en luthersche martyrologen nimmer in hunne boeken de namen opnemen niet alleen niet van de wederdoopers, doch evenmin van andere anabaptisten. Er zijn vijf namen, die in alle boeken gelijkelijk voorkomen (Meyhoffer a.w.p. 75, noot 1).

[p. 163]

Wij hebben intusschen andere bronnen, en alle aandacht moet geschonken worden aan de ongedrukte bescheiden. Daar zijn de Sententieboeken zoowel van de Hoven als van de baljuwschappen en de stadsschepenbanken, die de vonnissen over de ketters vaak uitvoerig geven met een verhaal van hun misdrijf. Er is veel van verloren gegaan, voor een ander deel zijn ze gebruikt, nog een ander deel, vooral in kleine steden, werd nimmer onderzocht en wacht zijne opstanding uit het stof der vergetelheid. Daar zijn de Vroedschapsresolutie- de Aflezingsde Buurspraak- de Gerechtsdagboeken, of hoe ze alle heeten mogen, waarin vaak besluiten over ketterij voorkomen. Al verder de Rekeningen van de officieren van justitie, waarin zij als ontvangst boeken de opbrengst van den verkoop van de verbeurdverklaarde goederen der ketters en als uitgaaf de kosten van de rechtspraak en van de gevangenis. Dan de stadstresoriersrekeningen, die b.v. een post hebben voor den wijn aan de inquisiteurs geschonken, doch waarbij zij menigmaal het betreffend geval uitvoerig vermelden, en de beulsrekeningen, die den naam van den gedoode noemen en soms eene bijzonderheid geven. Eindelijk de archieven van den Raad van Beroerten.

Al deze en dergelijke stukken helpen ons op uitnemende wijze: zij vullen de cijfers in de gedrukte boeken telkens aan. Voor sommige steden heeft onze schrijver dit onderzocht. Ziehier wat hij geeft:

1536-1570.	Kortrijk:	31 martelaren, van wie	19 in de gedrukte lijsten.
1533-1581.	Rijssel:	95 martelaren, van wie	31 in de gedrukte lijsten.
1528-1570.	Doornik:	200 martelaren, van wie	15 in de gedrukte lijsten.
1562-1593.	Valenciennes:	173 martelaren, van wie	12 in de gedrukte lijsten.
1525-1569.	Utrecht:	58 martelaren, van wie	2 in de gedrukte lijsten.
1528-1595.	Land v. Luik:	50 martelaren, van wie	7 in de gedrukte lijsten.

Dat wil dus zeggen, dat voor 6 middelmatig groote steden van toen het getal martelaars bedraagt 577 tegen 86 op de gedrukte lijsten. Ik ben zeker, dat het eerste cijfer nog stijgen zal, - doch het verschil is al groot genoeg, - en ik heb geheel dezelfde ondervinding opgedaan. Denkt daarbij, dat dr. I.M.J. Hoog onlangs eene aanvulling gaf van 191 namen (Nederl. Archief, I, 1902, blz. 82-116); denkt aan de groote klopjachten (het woord is, meen ik, van Bakhuizen v.d. Brink) op de Anabaptisten, als wild gedierte doodgeslagen en van die op de Zuid-Nederlandsche gereformeerden; denkt aan de berichten over ketters, die in 't geheim zijn terdood gebracht... en gij glimlacht, o altijd nog over Huig de Groots 100,000, doch meer nog over de 2000 van de Bibliothèque en meest over de 1400 van den heer Coppens (Kerkgesch. van Noord-Nederland, 2^o uitg. 1902, blz. 419); terwijl gij overtuigd zijt, dat de waarheid dichter ligt bij de 18 à 20,000, waartoe de heer M. gekomen is.

Een werk als het zijne is zuiver historisch. Het dient geen enkel hedendaagsch belang, het wil slechts bijdragen tot onze kennis van wat is geschied. Toch is een historicus ook maar een mensch, en ik kan nooit nalaten op te merken, zoodra die mensch bij den onderzoeker

[p. 164]

om den hoek kijken komt. ‘Aussi objective,’ zegt de heer M. bij die gelegenheid, ‘qu' ait été la manière dont nous avons voulu écrire il nous a été impossible de ne pas nous indigner à plusieurs reprises.’ Ik haast mij hier bij te voegen, dat ik dit zeer begrijpelijk vind en van oordeel ben, dat zulk eene ontboezeming met eene eerlijke, historisch-wetenschappelijke methode zeer wel kan samengaan.

Op p. 32 is ‘Herman Stuyker ou Modet’ eene vergissing voor Strijker en p. 179 ‘Walckeren’ eene voor Walcheren. Het eerste gedeelte van het boek, p. 1-70, geeft een overzicht van den bekenden gang der hervorming, zonder daaraan iets nieuws toe te voegen. De aanwijzing van de gebruikte literatuur is eerbiedwaardig, en een register sluit het boek, zooals behoort en noodig is. Wij hopen den heer Meyhoffer nog menigmaal op dit gebied te mogen ontmoeten.

Leiden, 14 Maart 1908.

L. Knappert.