De Tijdspiegel. Jaargang 64

[p. 180]

Potgieter en Bakhuizen.

Briefwisseling van Bakhuizen van den Brink met zijne vrienden gedurende zijne ballingschap (1844-1851). Uitgegeven door Mr. S. Muller Fz. Nalezing. - Haarlem, De Erven F. Bohn, 1907.

Werd in het vorig artikel over dezen briefwissel op het karakter van Bakhuizen gewezen, deze nalezing werpt nog eenige kantlichtjes naar den forschen vaderlandschen kop. Men heeft kunnen bemerken hoezeer B. door zijne vrienden op de handen werd gedragen, met welk een kiesche vriendschap hij hunne gevoelens vergold en hoe reikhalzend hij zelf en zij uitzagen naar het uur van zijn terugkeer op vaderlandschen grond. De samensteller dezer ‘Nalezing’ brengt nu tien brieven van en aan Bakhuizen, waarvan er twee in de eerste reeks vallen, dus van Bakhuizen zijn. Wij hebben daaraan een allerliefst briefje van Julie te danken, waarover aan Dr. Cats Bussemaker, contubernaal van Bakhuizen bij Mad. Simon te Luik, eene opheldering wordt gevraagd, met, zeggen wij, ‘al het vuur eener eerste liefde’, die hare eigen inzichten niet durft vertrouwen. De tweede brief van B. is aan den Nederlandschen gezant te Brussel, waarbij hij het Nederlandsche Gouvernement zijne diensten aanbiedt. ‘Ik doe dit aanbod zonder uitzicht op persoonlijk voordeel; ik doe het onder voorbehoud mijner individueele staatkundige overtuiging.’

Er was toenmaals (Juli 1848) eene Limburgsche quaestie gerezen, als bijna 20 jaar later zich andermaal zou voordoen. ‘Ik ben namelijk, H.E.G. Heer! onder den indruk van het gevaar der nieuwe besnoeijing, waarmede ons vaderland wordt bedreigd’....

‘Is het zelfs niet noodzakelijk onze eigene Nederlandsche pers en die onzer naburen in België voor te lichten, vooral daar bij beiden, helaas, de sporen der germaniserende propaganda niet ontbreken?’

Van de acht epistels aan Bakhuizen zijn er vier van Potgieter, alle vier in een voor Potgieter ondeftigen toon geschreven; de stropdas van den hooggeboorden intellectualist, die aanvangt zich literair te voelen, is een paar duim losser gegespt. Daarom doen zij thans den dwazen wensch opkomen, dat Everhardus Johannes deze briefstijl-dictie had mogen voortzetten in zijn Leven van Bakhuizen, waarin op te vele

[p. 181]

bladzijden eene manier van zeggen heerscht, die men wél doet met Busken Huet (over Florence) de ongepermitteerde te noemen.

Hoe dat ongeoorloofde van een beroemd auteur in sommige kringen nawerkt, daarvan wensch ik hier een sprekend voorbeeld te geven. Op examens voor de hoofd-acte is het sinds jaren in sommige districten regel geworden de zoogenaamde paraphrase (omzetting van regels poëzie in proza) uit Huygens' raadsel-sneldichten en Potgieters' lastigste verzen te kiezen. In dergelijk proef-stelsel zou ook menige bladzij van Potgieter's Leven van Bakhuizen passen. De formule van dat proza kan in eenvoudiger termen worden herleid, en zeker tot natuurlijke ongedwongenheid.

Mochten onze heeren Schoolopzieners echter permitteeren, dat het stelsel zelf der ongepermitteerde dictie ongeoorloofd wierd - mij dunkt taal- en stijloefening bij de examinandi zou leerrijker gevolgen kunnen hebben.

Een duistere stijl in dicht of ondicht kan uit een gecompliceerd brein ontstaan, uit een heldere gedachtenwereld ontstaat hij geenszins. En het denkvermogen belemmert, maar bevordert hij niet. Zoodra men worsteling met de stof bemerkt - in phrase, periphrase, periode, wending, klimming of val - is het lettervoortbrengsel niet afgerond, omdat er bij de voortbrenging iets haperde. Potgieter speelt de gewilde eruditie met de ingeboren deftigheid parten. Hij moet, tegen wil en dank, een inhoud in den vorm persen, waaronder deze bezwijkt. Vandaar dat zijn volzin hem, niet dan na eindeloos woord- en stijlgehaspel, voldoet. Schijnbaar althans, want is het niet bekend, hoe hij bij het Leven van Bakhuizen van sommige gedeelten kopij 6 à 7 revisies eischte en de laatste er nog even spinnewebbig uitzag als de eerste?!

Hoe geheel anders bij Busken Huet! Ik heb vier jaar achtereen het literaire geluk gesmaakt - een zeer broos artikel - in het tijdschrift Nederland de revisievellen van Huet's bijdragen te vergelijken met de proefvellen, door Busken Huet zelven verbeterd. Het was een genot de weinige veranderingen in de proef te zien, zich bepalend tot een duidelijker naam- of een scherper voegwoord, tot de omzetting van een tusschen- in een hoofdzin, tot de verplaatsing van een adjectief of van een leesteeken - nooit tot afronding, door toevoeging of schrapping in den stijl. Alles vloeide uit een zuiver, schoongehouden denkbron: alles was helder en bevallig, keurig geijkt op romaansche keur.

Indien het dan ook in Nederland geoorloofd ware, dat een geletterd schrijver - buiten schoolkringen staande - wenken mocht geven aan een savante examen-commissie - maar ik zeg u vooraf, dat het even ongepermitteerd is als Potgieter's dictie - zou ik voor Busken Huet's proza bij de paraphrase een goed woord willen doen, evenals voor dat van Allard Pierson, Vosmaer en Naber.

Bij acte-examens geloof ik, dat voor de candidaten naar verstandshelderheid door bevordering van rustig denken moet worden getracht -

[p. 182]

ik meen, dat het gedwongen verkeer in een taal- en stijldoolhof bij hen het tegengestelde van klaarheid en kalmte wekt. Zoo iets als de ouderwetsche reken-voorstellen tot onderzoek naar het.... logisch denken. Martelingen voor menig goed geordend brein.

* _* *

Tot meerdere bijzonderheden geeft deze Nalezing mij geen reden. In aansluiting met mijn vorig artikel over Bakhuizen's Brieven, eindig ik met den wensch, dat onze leeraren van M.O. aanleiding mogen vinden door dezen briefwissel hun leerlingen een atmosfeer binnen te voeren, die - naar Bakhuizen's eigen woorden - ‘zenuwen doet trillen, die doorgaans bij ons verstorven schenen’ (Isaac Lemaire).

Een nadere omschrijving van die atmosfeer geven pag. 223 en 224 van Potgieter's Leven in deze woorden van ‘Bakkes’, uit een brief aan zijn vriend Ter Meulen:

‘Er zijn in Amsterdam enkele van die kleine koopmanszielen, welke zoo hard zijn als hun geld, die alle dingen op hun goudschaal wegen, die de daad (van Van Speyk's luchtvaart) dol, onverantwoordelijk enz. noemen. Maar, beste jongen, wij storen ons aan hunne redeneering niet, overtuigd dat zij niet in staat zijn te gevoelen, welke verhevene gewaarwordingen de borst van een held verheffen, die zich voor zijn vaderland, die zich voor de eer van zijn geboortegrond opoffert. Een oogenblik van zulk gevoel heeft meer waarde dan honderd jaren bij een gevulde beurs en onder al het gemak des dagelijkschen levens gesleten. Ik voor mij zou, dunkt mij, indien ik in 's mans toestand had verkeerd, gebeden hebben tot hetzelfde in staat te zijn.’ -

En nu doet Potgieter - de dweper met Oud-Holland en Oud-Amsterdam - deze lof-vraag: ‘Is er niet iets oud-hollandsch in dat vrome in dubbelen zin?’

Wie - vragen wij - zou het ontkennen? Maar nieuw-hollandsch is het toch ook, want de echte eigenschappen van een volk sterven slechts met zijne onafhankelijkheid.

F. Smit Kleine.