De Tijdspiegel. Jaargang 45

[p. 160]

Heraclius.

Onder de Byzantijnsche keizers zijn er weinig, die zulk een tragisch lot gehad hebben als Heraclius. Uit diepe vernedering verheft hij zich door buitengewone inspanning, behaalt de heerlijkste overwinningen en trekt zegepralend zijne hoofdstad binnen. Vervolgens verliest hij het grootste gedeelte zijner veroveringen aan een nieuwen vijand, terwijl hij vergeefs telkens nieuwe legers en veldheeren zendt en door tegenspoed en verraad tot wanhoop gebracht wordt. Hierdoor in zijne geestvermogens gekrenkt, komt hij terug en kwijnt nog eene poos voort, totdat hij als een waanzinnige sterft. Deze tragische figuur is door den heer Kleon Rangawis, Grieksch Consul en gevolmachtigd Minister te Sophia in Bulgarije, in een treurspel geschilderd, hetwelk wij hier beknopt willen beschrijven.

Het stuk omvat de geheele regeering van Heraclius en houdt zich dus in het geheel niet aan de drie eenheden der Fransche classische tragedie. Het is veel meer in den trant van Shakespeare, ook hierin, dat er soms grappige tooneelen in voorkomen. Ook is het met groote afwisseling geschreven. De groote heeren en dames spreken het meest verfijnde Grieksch, doch het volk bedient zich meer van plebejische uitdrukkingen en woordvormen, terwijl aan vreemden, die Grieksch spreken, het tegenwoordige Klein-Aziatische Grieksch wordt in den mond gelegd. Dit bevordert de levendigheid ongemeen.

Het eerste bedrijf vertoont ons de vernedering van Heraclius, die, nadat hij Constantinopel van den tiran Phocas verlost en groote verwachtingen opgewekt had, zich door liefde voor zijne schoone nicht, Martina, liet bewegen, om tegen de voorschriften der Grieksche Kerk, die alle huwelijken met bloedverwanten verbiedt, met haar te trouwen. De Patriarch Sergius had het hem zoeken af te raden, doch nadat hij gezien had, dat dit niet baatte, de zwakheid gehad het huwelijk in te zegenen.

Dit huwelijk is de bron van ellende voor het geheele leven van Heraclius, die onophoudelijk door liefde aan de ééne en schuldbewustzijn aan de andere zijde geslingerd wordt.

De Avaren zijn ten Noorden van Constantinopel gekampeerd en de Perzen aan de overzijde van den Bosporus. Ondertusschen zit Heraclius

[p. 161]

bij zijne schoone vrouw en heeft zijne schatten reeds naar Carthago gezonden, werwaarts hij voornemens is te vlieden. Hij beproeft nog een mondgesprek met den Khan der Avaren, doch wordt daarbij verraderlijk overvallen en komt met groote moeite weder de stad binnen. Zijne vrienden, Bonus en Nikitas, zoeken hem tot meer geestkracht op te wekken. Hij begint naar hen te luisteren, maar beproeft eerst nog een mondgesprek met den bevelhebber der Perzische troepen aan de overzijde van den Bosporus en wil een gezantschap naar Chosroës, den Koning der Perzen, zenden. Hierop neemt Nikitas op een oogenblik, dat hij met Heraclius alleen is, deze gelegenheid waar, om hem met groote vrijmoedigheid zijne verwijfdheid onder het oog te brengen, en laat zich hierbij zóó oneerbiedig over de Keizerin uit, dat Heraclius zijn zwaard trekt, doch weldra tot inkeer komt en erkent, dat Nikitas de waarheid gezegd heeft. Op eens verschijnt Martina en Nikitas vertrekt. Martina heeft lont geroken en bezigt allerlei verleidelijke kunsten, om Heraclius bij haar te houden, als de Patriarch Sergius wordt aangediend. Deze brengt de tijding, dat het kruis van Golgotha, hetwelk door Helena, de moeder van Constantijn den Groote, was teruggevonden, door de Perzen was weggeroofd. Nu is Heraclius niet meer te weerhouden; de geest des Heeren komt over hem; hij verlaat zijn paleis, zonder afscheid van Martina te nemen, begeeft zich naar de St. Sophia en zweert voor het altaar, dat hij het H. kruis zal heroveren. Hij weet het volk tot ijver te ontvlammen, en terwijl hij de verdediging der stad aan den Patriarch Sergius en den Magister Bonus toevertrouwt, trekt hij, door den Patriarch van een gewijd vaandel voorzien en uit de kerkelijke schatten rijkelijk met geld ondersteund, met een vrij groot leger de stad uit, laat zich met schepen, daar de Grieken de zee beheerschten, ten Zuiden van den Hellespont aan land zetten en trekt Azië in. Natuurlijk wordt nu de bedreiging van Constantinopel door de Perzen opgeheven en dezen, die vroeger veroveraars waren, moeten nu op zelfverdediging bedacht zijn.

Nu volgen er allerlei veldslagen in Azië, die natuurlijk niet op het tooneel gebracht worden, doch waarvan het verhaal in de legerplaats aankomt, o.a. eens toen, om een staaltje van het Shakespeariaansche invlechten van grappige tooneelen te geven, eene marketentster en een paar soldaten juist bezig waren, een pralenden, doch lafhartigen hoofdman met sneeuwballen te gooien.

De tijding der zegepralen van Heraclius wordt door Athalarichos naar Constantinopel gebracht, waarbij deze tevens een korps ruiterij tot hulp aanvoert. Athalarichos beproeft nu nog een onderhoud met den Chan der Avaren, dat geheel vruchteloos afloopt en met eene uitdaging eindigt. De hierop volgende strijd is hevig, maar terwijl de Patriarch het volk door een afbeeldsel van de H. Maagd, de patrones der stad, opwindt, neemt de Magister Bonus de beste maatregelen. Eene Russische flottielje van duizend kleine scheepjes, die de Avaren wilde helpen,

[p. 162]

wordt door de Grieksche galeien overzeild; de stormtorens der Avaren worden, zoodra zij bij den muur komen, door de Grieken, die er uit de hoogte vuur op werpen, in brand gestoken, en Athalarichos doet een stouten uitval met de ruiterij en verslaat de Avaren geheel. Deze heerlijke overwinning wordt hoofdzakelijk aan de bescherming der H. Maagd toegeschreven, hetgeen in zóóverre juist was, als alléén door godsdienstige dweepzucht èn Heraclius èn het volk van Constantinopel tot zulke inspanning waren in staat gesteld; al is het waarschijnlijk, dat Heraclius, terwijl hij werkeloos scheen, in het geheim wapens gekocht en soldaten aangeworven had, daar de grootste dweepzucht zulke dingen niet kan improviseeren. Voor de eenheid van het stuk was het echter meer bevorderlijk, dit te verzwijgen.

Heraclius zet ondertusschen zijne overwinningen voort, totdat hij de hoofdstad van Perzië en de schatten van Chosroës bemachtigd, een anderen koning in Perzië aangesteld, het H. kruis teruggekregen en een eervollen vrede gesloten heeft. Nu wordt er een prachtig overwinningsfeest gevierd; eene heerlijke godsdienstige plechtigheid wordt in de St. Sophia gehouden, en het schijnt, dat alle leed is doorgestaan en er nu eene gelukkige periode aanbreekt. Doch het was, helaas! geheel anders.

Na zijne zegepraal trekt Heraclius met het H. kruis naar Jeruzalem en doet het weder op Golgotha oprichten. Dit geschiedt met groote plechtigheid en na de oprichting knielt de Keizer met al het volk neder en allen aanbidden het weder opgerichte teeken der Verlossing. Hierna verlaten zij Golgotha in diepe stilte.

Na eenigen tijd begeeft Heraclius zich alleen naar Golgotha. Nu de spanning der laatste jaren voorbij is, komen zijne oude gewetensbezwaren, wegens zijn huwelijk, weder terug. Hij geeft zich aan treurige bespiegelingen over en op eens verschijnt hem een spook. Hij ziet Mahomed, die met de halve maan op den tulband en het kromme zwaard in de vuist over brand en lijken nadert. Deze verschijning ontstelt hem zóó, dat hij bezwijmt. Weldra komen zijne vrienden Nikitas en Theodorus hem zoeken; hij ontwaakt op hunne nadering en verneemt van hen, dat de verschijning, die hij gezien had, met de werkelijkheid overeenkwam, daar de Mahomedanen de grenzen des rijks zijn binnengetrokken. Hiertegen worden nu tweeërlei maatregelen genomen. Aan den éénen kant wordt beproefd, door nauwkeurige definities der natuur van Christus de oneenigheid in de Kerk te doen ophouden; aan den anderen kant worden de beste legers en veldheeren tegen de Arabieren gezonden. Het ééne baat evenmin als het andere. Door de pogingen, om de éénheid in de Kerk te herstellen, ontstaan nieuwe sekten en de vervolgde ketters verwachten meer verdraagzaamheid van de Mahomedanen dan van de orthodoxen; de soldaten, die vroeger tegen de Perzen zoo dapper gestreden hadden, zijn krachteloos tegen de dweepzucht der Arabieren. Heraclius ziet hierin eene goddelijke straf wegens zijn huwelijk, geeft den moed op, neemt het H. kruis weder uit Jeruzalem

[p. 163]

weg en keert daarmede naar Constantinopel terug. Hij is door dit alles zóó geknakt, dat hij de zee niet meer zien kan en over eene aan weerszijden met groene takken voorziene schipbrug de hoofdstad binnentrekt. Hij wordt met diep medelijden door de bevolking, die hem oprecht liefhad, ontvangen en trekt zich geheel in zijn paleis terug, waar hij in wezenloosheid verzinkt, terwijl het rijk in zijn naam door de Keizerin Martina en zijne beide zonen, Constantijn uit een vorig huwelijk en Heracleonas uit dat met Martina, bestuurd wordt. Weldra sterft Constantijn en de algemeene overtuiging, dat hij door zijne stiefmoeder vergiftigd is, veroorzaakt een schrikkelijk oproer. De Patriarch Sergius tracht de menigte tot bedaren te brengen, doch tevergeefs. Zij dringt naar het paleis, verovert dit na korten tegenstand, waarbij een paar oude vrienden van Heraclius en Martina dapper strijdend sneuvelen, en maakt zich van Martina en Heracleonas meester, die ellendig verminkt in ballingschap gezonden worden.

Heraclius zit ondertusschen in een afgelegen gedeelte van het paleis in een tuin in gezelschap van zijne oude vrienden Nikitas en Pisidis. Dezen spreken, in de meening, dat Heraclius er niets van merkt, over de gruwelen, die geschied zijn. Heraclius echter had toen juist een helder oogenblik; hij begrijpt alles, zegt, dat hij nu meent alle straf voor zijne overtreding geleden te hebben, en sterft in de overtuiging, dat hij vergeving heeft ontvangen en de zalige rust zal verwerven.

Het is een eigenaardig genot, zulk een stuk in beschaafd, al is het geen Attisch, Grieksch te lezen. Wij bevinden ons hier in eene geheel andere wereld dan onder de Pelopiden en Labdakiden van het oude treurspel, en het bovennatuurlijke element is geheel anders. Dit stuk is te beschouwen als eene uitstekend gelukte navolging van Shakespeare. De éénheid ervan is te zoeken in den strijd, die door het verboden huwelijk in de ziel van Heraclius ontstaan was. Deze houdt hem in het begin werkeloos, wordt later door de geweldige inspanning van den oorlog tegen de Perzen onderdrukt, komt na het ophouden dier inspanning weer boven en doet hem eindelijk, nadat alle pogingen, om den Islam te stuiten, mislukt zijn, tot wezenloosheid vervallen. Toen hij even hieruit was bijgekomen en het rampzalige uiteinde zijner geliefde Martina vernam, maakte deze laatste slag een eind aan zijn leven.

Wanneer iemand dit treurspel met eenige opmerkzaamheid leest, dan zal hij ongetwijfeld erkennen, dat de hedendaagsche Grieksche literatuur lezenswaardige stukken oplevert en dat alleen een ijdel vooroordeel kan volhouden, dat Griekenland na den slag van Chaeronea voorgoed geëclipseerd is.

Amersfoort, 15 Februari 1888.

D. Burger.