De Tijdspiegel. Jaargang 41

[p. 430]

Uit den vreemde, meegedeeld door Mevr. Van Westrheene.

Het portret van een doode.
(Een veldtocht vol ellende, het leger van de Loire.)
1871.

Het is negen uren, des avonds. - De sneeuw valt, fijn en dicht; onze karabijnen zijn bevroren. God! Wat bijt dat!....

Men sleept zich vooruit en behoedt, door zweepslagen, de verstijvende leden voor onherstelbare verdooving.

Vaderlandsliefde.... Roem.... Hu!.... Welk eene keerzijde....

Eene loodkleurige lucht steekt sterk af tegen den sneeuwwitten grond.

Hier en daar vertoont zich eene donkere plek, verheft zich een struikgewas, eene opeenvolging van heggen of een rand van knotwilgen, waar men op handen en voeten heen sluipt; zóó gelijken zij op onbewegelijke liniën van den vijand.

‘Die fijne, harde sneeuw,’ zeide Jean Voë, ‘bijt, alsof men de hand in een mierennest steekt.’

Steeds vooruit.... Ik dacht aan het licht van Klein Duimpje, dat door de takken scheen, in het sprookje van den Wildeman.

Zouden wij het geluk hebben, aan de hut van een Wildeman te komen?

God, wat eene ellende! Brr!....

‘Wie daar!’

Het was de schelle stem van Jean Voë, den dokter.

Op dertig schreden van ons af lag iets op den grond uitgestrekt, dat zich in twee helften scheen te verdeelen, waarvan de eene helft als een haas vooruitschoot.

In drie groote passen had kleine Jacques het ingehaald en Jean Voë hield het vast.

Wij kwamen eromheen; hij hield het bij den nek; het ding bleek een man.

Jean Voë hield stevig vast; de man reutelde. Alles ging, zonder dat er een woord gesproken werd; 's nachts praat men niet, op marsch; de karabijnen met hare zwarte mondjes zijn welsprekend genoeg.

Het zou juist tot eene verklaring komen, toen Jean Voë begon te lachen; hij had zijn haas losgelaten.

‘Kerdair!.... Waarom vlucht ge?’

Het was Kerdair, een officier van de eerste lichting. Wij hadden hem dikwijls met zijne compagnie in den oorlog gezien.

Hij was een slimme kerel, met eene stevige vuist en een scherpen blik, doch nu had de duisternis hem misleid; hij had ons voor Ulanen gehouden.

[p. 431]

Het andere donkere ding, dat op den grond lag uitgestrekt, was een doode, dien Kerdair op zijn rug had gedragen.

Die arme drommel van een doode was een jonge tweede luitenant, die, volgens Kerdair, om acht uren was doodgeschoten door eene vijandelijke verkenning, terwijl hij den heer had uitgedaan, om zich bij zijn bataljon te voegen, dat op marsch ging.

De goede Kerdair had zijn best gedaan, om hem te verdedigen. Zij waren vrienden.... niettegenstaande zij medeminnaars waren.... Dat ziet men zelden, maar het kan gebeuren. De begunstigde? Wie weet het? Wist de dame in quaestie het zelve? Hoe dat zij, Kerdair was, na hem dapper verdedigd te hebben, op weg, om zijn lijk naar huis te brengen. Dat huis, daar ginds, in die grijze massa, dat puntige dak.

Hé? De hut van den Wildeman misschien? Zeer verplicht! Wij hadden een honger, dat wij wel een reus en daube zouden hebben kunnen verslinden, met Klein Duimpje en zijne broertjes eromheen. Zij legden den doode op twee geweren, namen den last op de schouders en, voort ging het.

Het is ongeloofelijk, hoe het gezicht van het puntige dak ons opwekte.

Brood, wijn, eene pijp bij het hoekje van den haard: ‘Goede doode, brave doode! Bah, over een paar uren is het onze beurt misschien....’

Wij gingen onhoorbaar achter elkander, om het kreupelhout heen; de armen van het lijk slingerden langs de dragers; er vielen donkere druppels op den grond.

Wij naderden het huis door eene laan van zware eikeboomen; een aardig bruin stipje, tusschen dat geboomte.

Toen eerst bedachten wij, dat wij eene treurige intrede deden met den jongen edelman, die op twee geweren lag uitgestrekt en ons toegang bezorgde.

Wij kwamen voor de deur. Het was een gezellig, eerwaardig huis, zonder pronk.

Geen hond! Maar eer wij nog geklopt hadden, vroeg de stem van een oud man:

‘Wat wilt gij!’

Dat kon niet de stem van den eigenaar zijn.

‘Doe open,’ zeide Jean Voë, ‘wij brengen uw heer, die dood is.’

‘Mijn God!’ klaagde de stem, en de deur ging open.

Jean Voë ging altijd recht op zijn doel af, met eene eenvoudigheid, die een diplomaat tot wanhoop zou gebracht hebben.

Die arme grijsaard! Zeker een oude getrouwe, die den doode had zien geboren worden misschien, wie weet. Hij droeg intusschen een geweer.

‘Genadige God....’ kermde hij. ‘Ik hoopte, dat het eene leugen was!’

En hij drukte de nederhangende handen van het lijk.

Doch hij herstelde zich oogenblikkelijk en zeide met vaste stem:

‘Zacht wat! alles is in slaap hier. Laat den vader nog één goeden nacht hebben. Komt binnen, heeren; maar maakt geen gerucht, om den vader.’

Na den tuin doorgeloopen te hebben, kwam men aan een torentje; er lag een zware looper op de trap; de oude man lichtte voor.

Wat loopt dat heerlijk, op een dik tapijt, als men geene zolen heeft.

De oude man maakte een vertrek open; boeken, schilderijen, wapenen; hier was de doode te huis.

Alles gebeurde onder diep stilzwijgen, in een oogenblik.

[p. 432]

Eindelijk waren wij in de keuken; wij hadden in vijftien uren niet gegeten.....

O, die oorlog! Hoe spoedig vergeet men de dooden.

Wij vonden een waar St.-Jansvuur en wij aten als wilde beesten.

‘Alles wel beschouwd,’ zeide de dokter, ‘is deze geschiedenis zooveel als eene driehonderdduizendste uitgaaf, die, welke ter perse is, niet eens medegerekend. Bovendien ligt de dappere jongen niet als een hond op den weg te sterven, en als ik hier dit nestje bekijk, dunkt mij, dat papa en mama niet van honger zullen sterven, als zij de soldij van hun zoon missen. Geef mij nog eene snede, Lafouillouse.’

Waar liet die magere dokter al dat eten!?

Kerdair at niet, maar dronk den wijn zonder water, en zonder een woord te zeggen.

‘Kerdair, gij hebt geen vroolijken dronk.’

Wij sliepen reeds bijna onder het eten; wij stonden van tafel op; wij zouden eens weder op een bed slapen. De oude man lichtte ons voor.

Toen wij voorbij de kamer van den doode kwamen, hoorden wij kermen en bleven staan. Daar hoorden wij een zwaar lichaam op den grond vallen; in een oogenblik waren de dokter en de oude man in het vertrek.

De oorlog is wreed met zijne slachtingen; doch men gewent eraan; later vergeet men uitzonderingen als deze; de ellenden der armoede, sommige smartelijke verliezen laten pijnlijke wonden achter, welke men niet vergeet.

Wat wij daar in dat vertrek zagen, was deerniswaardig.

Bij het ledikant, waarop het lijk lag uitgestrekt, lag een verlamde grijsaard, luid schreiende.

Het was de vader, en gij zoudt nooit raden, welk zonderling werk hij er was komen verrichten.

Ik heb ergens, ik weet niet waar, eene schilderij gezien, waar Tintoret een portret tracht te maken van zijne dochter, die dood op haar bed ligt. Het akelige van het onderwerp was op geniale wijze door den schilder vervroolijkt door een scherm, dat eene bijzondere aantrekkelijkheid aan zijn werk gaf. Het is een bekoorlijk stuk.

De vader van den jongen luitenant had het denkbeeld van Tintoret gehad, doch zijne geestkracht gemist. Alleen bij het lijk van zijn zoon, met palet en penseelen, was hij te kort geschoten; de kracht van den verlamden man was bezweken; hij was op den vloer gevallen.

De dokter had hem opgericht en met de liefderijkste zorg geholpen, met een fijn gevoel, dat ten eenen male in strijd scheen met zijne sceptische barschheid. Een wonderlijke kerel.

De als het ware moederlijke wanhoop, de kinderlijke droefheid, de vrouwelijke teerheid van den gebrekkigen grijsaard zouden een steen geroerd hebben. Men hoorde er eene van die oude balladen in.

De arme man! Later vernamen wij, dat hij onder de geachte kunstenaars van een vroeger tijdperk werd geteld. Het was de Graaf Van Z. Hij had toch iets van zijn beminden zoon willen behouden.

Daar zat hij, schreiende om zijne onmacht, en voer met zijne handen over het doek, waarop hier en daar een enkele trek te zien was.

De dokter bedacht iets.

‘Mijnheer,’ zeide hij, ‘Lafouillouse, onze kameraad hier, weet met die din-

[p. 433]

gen om te gaan. Ik ben overtuigd, dat hij het werk zou willen op zich nemen, als hij hopen mocht, dat hij er uwe smart door kon lenigen.’

De grijsaard vatte de hand van Lafouillouse, die naderbij was gekomen, en bracht haar aan zijne lippen.

Op mijn woord, wij waren verteederd als bakvischjes. De invloed van eene mise en scène!

Wij kwamen overeen, dat wij met Lafouillouse waken zouden, doch het kostte de grootste moeite, den grijsaard te doen afzien van zijn wensch, om erbij te blijven.

Hij werd naar zijne kamer teruggereden en wij hoorden nog in de gangen, al zwakker en zwakker, de klacht: ‘Mijn jongen, mijn jongen!’ Het was hartverscheurend.

‘Sacré bleu!’ zeide de dokter, ‘er zouden niet veel van die tooneelen noodig zijn, om ons tot kleine kinderen te maken. Ziet mij daar die jongens, allen met hangende koppen, als kalven. Wij zijn soldaten, jongens, maar het zou gelukkiger zijn, als wij als bedelaars op straat lagen.’

Er brandde een goed vuur; er stonden allerlei ververschingen op de tafel. Hoeveel anderen waren in ditzelfde oogenblik als deze luitenant.

Zoodra de vader weg was, op mijn woord, was het stuk uit.

Wij legden ons neder en gingen al pratende rooken, terwijl Lafouillouse zijne toebereidselen maakte.

Vergun mij eene enkele opmerking.

Gij weet waarschijnlijk niet, wat het zegt, eene afbeelding van een lijk te maken. Welnu! Maak wel degelijk een codicil bij uw testament, om u voor die verfoeielijkheid te vrijwaren, afschuwelijker dan alle mogelijke uitvindingen van lijkplechtigheden - uitgezonderd altoos het balsemen.

‘Die goede man daar ginds,’ zeide de dokter, ‘schijnt mij van het deeg van een koning van Thule. Sacré bleu! mijn waarde Lafouillouse, als gij hem zijn zoon zóó dood maakt, als hij hier ligt, smelt de arme man in drie dagen weg, als suiker in den regen.’

Zoo dacht Lafouillouse er trouwens ook over, terwijl hij, op zijn pijpje kauwende, stond te peinzen.

‘Die satansche dokter, mij erbij te halen! Schilderen na een marsch van vijftien uren! Wie wakker blijft onder u, moet mij knijpen, als ik in slaap val.’

De jonge luitenant was een prachtstuk van een kerel, met zijn langen knevel; maar hij scheen zich in acht dagen niet geschoren te hebben, en dat staat vies. Zijne oogen waren gesloten; zijn mond was vertrokken; zijne wangen waren groenachtig bleek.

Dat alles moest veranderd worden.

De arme jongen werd dus geschoren; het was een akelig schouwspel, toen de dokter hem bij den neus pakte en de doode huid schraapte! Alle neiging tot slapen verdween erbij.

Toen het scheren was afgeloopen, werd het hoofdhaar in orde gebracht, dat langs den grond had gesleept. De doode werd overeind gezet, door kussens ondersteund; de oogen werden opengemaakt. Dat zou er meer leven aan geven.

Zijne bovenkleederen waren hem uitgedaan; zijn hemd stond open en was

[p. 434]

met bloed bevlekt, en onder het borstbeen, links, zijpelde het bloed nog uit het gat, door den kogel gemaakt; het was van een revolver.

Lafouillouse had hem eene das omgedaan. Zoo opgeknapt, zou het geschenen hebben, alsof de doode sliep of peinsde, indien de wangen niet zoo afschuwelijk bleek waren geweest.

Toen de dokter dat zag, schuurde hij hem de wangen, alsof het vel eraf moest.

Het was afschuwelijk, dat borstelen!

Jean Voë rilde erbij. Kerdair beefde; doch onze doode begon er fatsoenlijk uit te zien.

Het licht werd gesteld; Lafouillouse begon zijn werk.

Ik zie het nog, alsof het gisteren gebeurd was.

Het licht scheen, op twee voeten afstands, op het gelaat en teekende het profiel van den doode reusachtig groot op den muur.

De borst, de handen blonken als marmer in de zon. De groote zaal, waarin wij waren, lag in geheimzinnig donker gehuld, als de achtergrond in eene kerk. Hier en daar zag men op het lederen behangsel een druppel goud op het bruin van eene lijst; eene figuur van eene schilderij opende in de schemering de oogen; buiten viel de sneeuw.

Voor het vuur lagen de uitgestrekte voeten onzer mannen, die rookten bij de gloeiende kolen.

Sommigen snurkten; anderen spraken fluisterend met elkander, met hunne ellebogen op het tapijt geleund. De blauwe rook uit de pijpen hulde dat alles in een onbestemden nevel. Nu en dan dreef eene windvlaag de harde sneeuw tegen de ruiten of zond ons uit de gangen een akelig gehuil toe.

Lafouillouse werkte met spoed voort.

Nu en dan stond hij, met gerimpeld voorhoofd en opgeheven hand, onbeweeglijk: het scheen, alsof hij in zijn model nog een overblijfsel van leven wilde bezweren; doch dan ontspande zich zijn arm en kwamen er flinke lijnen op het doek, dat kraakte onder het krijt.

Lafouillouse neuriede, ik weet niet welke wijs, tusschen zijne tanden. Daarbij vlot het werk beter, zegt men.

Het portret stond met eene meesterhand op het doek; met zulk een sprekend relief, dat men op een afstand den indruk ontving, dat het lijk een droom en de schets de werkelijkheid was.

Dokter Jean Voë en verscheidene anderen volgden nieuwsgierig het werk des schilders.

Aan den voet van het bed hield Kerdair een spiegel, om de schaduwen van den hals te weerkaatsen, die door het lamplicht overdreven werden.

De verven waren erop.

‘Nu moeten wij den duim van den beeldhouwer laten werken,’ zeide Lafouillouse; ‘dat is een kleine kunstgreep, die dienen moet, om den armen jongen die satijnen huid te geven, die de wellust van dames is.’

En hij legde zijn palet op het bed.

Doch het palet gleed eraf. Dat ziende, nam Lafouillouse zijne revolver uit zijn gordel en legde haar erop, om het te stutten.

Toen begon hij met zijn duim te werken.

Zijne handigheid was merkwaardig, om te zien; wij stonden allen onbeweeg-

[p. 435]

lijk om hem heen; de pijpen waren uitgegaan onder de algemeene bewondering.

Een geluk voor Lafouillouse; de oogen van den doode, die, ondanks onze pogingen, hardnekkig gesloten waren gebleven, gingen nu half open. Onder de oogleden blonk iets, eene soort van vochtig, blauwachtig half licht, dat tusschen de oogharen scheen; van minuut tot minuut werd die mezzo tinto grooter.

Eindelijk gingen de oogen door een zonderling toeval wijd open en staarden onbewegelijk, akelig, doordringend voor zich uit.

Ik zag, hoe glasachtig doorschijnend die oogen werden door het gloeiende licht, dat ze doordrong.

Lafouillouse nam snel twee klompjes beenzwart en bracht ze met de vlugheid van een aap op het doek.

Nu keek het portret; nu leefde het.

‘Mijn waarde jongen,’ zeide Lafouillouse, ‘wat zou ik blij zijn, als uwe oogen mij één minuut konden aankijken! - Ik zou eene waskaars branden ter uwer eer.’

Doch inderdaad was die doode, die scheen te zien, huiveringwekkend.

Jean Voë rilde... Doch Kerdair met zijn spiegel, bleeker dan de doode zelf, beefde nog wat erger dan de dokter.

Eensklaps spoot er een dunne straal bloed uit de wond, als bij eene aderlating.

De doode bewoog eene hand.

Wij dachten, dat wij droomden; de vingers strekten zich uit naar het palet, dat op het bed lag.

Eensklaps greep de hand met eene juistheid, als werd zij door eene veer in beweging gebracht, de revolver.

Lafouillouse wilde toeschieten; de dokter hield hem tegen.

Te midden van den schrik viel er, snel als het weerlicht, een schot en Kerdair viel, met zijn spiegel, op den grond.

‘Moordenaar!’ zeide de doode met eene doordringende stem.

Gij kunt denken, welk eene ontsteltenis er in de zaal heerschte.

De dokter was op den doode toegesneld en wreef hem van boven tot beneden, alsof hij zijne leden wilde afrukken. Allen drongen er zich om heen; allen spraken door elkander. Daar klonken stappen, krakende op de trap; wij hoorden gesmoorde kreten - de deur ging open.

De lamme grijsaard kwam op zijne handen aankruipen en riep:

‘Mijn zoon! Ik heb mijn zoon gehoord!’

Het was een leven, eene verwarring, om gek van te worden.

De vader werd naar het bed zijns zoons gedragen; doch de oogen waren weder gesloten; de wond bloedde niet meer.

Ditmaal was hij onherroepelijk dood.