De Tijdspiegel. Jaargang 39

Nieuwe uitgaven en vertalingen.

F.M. Jaeger. De grafische methode; haar aanwending in de statistiek en staathuishoudkunde enz. enz. Naar het Fransch van E.J. Marey. - 's Gravenhage, Henri J. Stemberg.

Zoodra iemand ter mededeeling van kennis een ander middel bezigt dan het woord, past hij de graphische methode toe. Het voorstellen van gegevens op het schoolbord, het gebruik van het telraam, alles in het algemeen, wat tot het zoogenaamd aanschouwelijk onderricht behoort, valt binnen de termen van het onderwerp, waarover het uitgebreid werk van Marey, door den heer Jaeger uit het Fransch vertaald en voor Nederland bewerkt, handelt. Die methode is dan ook niet nieuw of onbekend, en toch zal menigeen met

[p. 518]

verrassing kennis nemen van de zeer verre uitgestrektheid van het terrein harer toepassing, van de bijna ongeloofelijke vereenvoudiging, die zij oplevert, om schijnbaar onvindbare oplossingen te vinden en beknopt en duidelijk voor iedereen aanschouwelijk te maken. Eigenaardig genoeg wordt onder de benaming van graphische methode alleen dat middel van voorstelling niet verstaan, dat uit een taalkundig oogpunt bij uitnemendheid graphisch is: het letter- en cijferschrift namelijk. Wij hebben hier daarentegen te doen met voorstellingsmiddelen, die zich alleen van punten en lijnen bedienen en daardoor in helderheid, omvattingsvermogen en beknoptheid de cijfertabellen overtreffen.

Wij schreven den titel van het werk niet volledig af. Marey behandelt niet alleen de toepassing der graphische methode in de statistiek en de staathuishoudkunde, maar ook in de industrie, den handel, de natuurwetenschappen, de geneeskunde en de physiologie. Niet universeel genoeg ontwikkeld, om den schrijver op al deze terreinen te volgen, wenscht de beoordeelaar zich te bepalen tot zijn eigen gebied, waarop hij de hier behandelde methode heeft leeren kennen en waardeeren. In de statistiek is de toepassing zeer ruim en vruchtbaar, doch in zeker opzicht uit den aard der zaak beperkt; van zelfregistratie kan daarbij geen sprake zijn, zooals in de physiologie en waterbouwkunde, waar door vernuftig samengestelde werktuigen de waar te nemen feiten mechanisch en rechtstreeks langs den graphischen weg worden wedergegeven. In de statistiek dient zij voor de aanschouwelijke voorstelling van waargenomen maatschappelijke feiten en is zij om hare duidelijkheid in vele gevallen te verkiezen boven het cijferschrift dier wetenschap; men behoeft daartoe de verschillend opgemaakte tabellen van de sterfte naar den leeftijd bij voorbeeld slechts te vergelijken. Naar de gewone cijfermethode heeft men voor de aanschouwelijke voorstelling daarvan ettelijke kolommen cijfers noodig; indien men de graphische methode toepast, geeft men de sterfte voor de beide geslachten aan door twee lijnen op een in regelmatige vierkanten verdeeld vlak.

De geheele methode namelijk berust hierop, dat men elk punt in een plat vlak bepalen kan door zijn afstand van twee in dat vlak vallende en elkander snijdende lijnen. Van deze geometrische eigenschap werd voor de statistiek allereerst partij getrokken door William Playfair, die op het einde der vorige eeuw leefde en mede bekend is als bezorger van eene der uitgaven van Adam Smith's beroemd werk. In 1785 (niet in 1789, gelijk bij Marey op bladz. 27 wordt gezegd) gaf hij voor het eerst graphische overzichten betrekkelijk de geldmiddelen van Engeland uit, die zoowel daar te lande als in Frankrijk, waar zijn eerste werk reeds in 1788 vertaald werd uitgegeven, de aandacht trokken en de waardeering vonden van alle deskundigen. ‘Very considerable applause is certainly due to this invention, as a new, direct, and easy mode of conveying information to statesmen and to merchants’, zeide de invloedrijke Political Herald ervan; deze gunstige ontvangst deed Playfair besluiten tot eene dergelijke behandeling van Engeland's buitenlandschen handel en geldmiddelen, waarvan de derde uitgave, in 1801 onder den naam van The commercial and political atlas verschenen, thans voor ons ligt. De daarin voorkomende diagrammen worden door den schrijver kaarten genoemd, de lijnen van uitvoer naar en invoer uit ieder land gekleurd, het daartusschen liggend vak getint en, naar de begrippen van dien tijd, als ‘balans ten

[p. 519]

voordeele van Engeland’ aangeduid, voor zoover de lijn van den uitvoer hooger klom dan die van den invoer. Wanneer de invoerlijn boven de uitvoerlijn gaat, gelijk op de diagrammen betrekkelijk de Britsche overzeesche bezittingen het geval is, wordt de balans voor Engeland nadeelig genoemd. Geen wonder, dat deze wijze van voorstelling bij hare eerste toepassing de aandacht trok en bijval vond. Wie de handelsbeweging tusschen twee landen over een zeker tijdperk wilde doen kennen, had vroeger geen ander middel dan het heden ten dage nog veelvuldig gebezigde; hij plaatste zijne cijfers in eene tabel met vier of vijf kolommen, voor de jaartallen, de uitvoeren, de invoeren, de verschillen in meer en minder bestemd, en die evenveel regels besloeg, als het betrokken tijdperk jaren telde. Playfair nam een in vierkante afdeelingen verdeeld vlak, waarvan de horizontale as afgedeeld was in eene schaal van tijd, de verticale in eene schaal van geldsommen. De waardecijfers van invoer en uitvoer werden hierop voor elk jaar bepaald door de snijpunten der loodlijnen, uit de betrekkelijke schaalpunten getrokken, evenals de ligging eener plaats op de kaart bepaald wordt door het snijpunt van meridiaan en parallel (lengte en breedte); eene vereeniging van deze snijpunten vormde eene lijn, die de aanschouwelijke voorstelling gaf van de handelsbeweging, hare toeneming of afneming, hetzij geleidelijk of in sprongen en rukken. Het ligt voor de hand, dat deze wijze van voorstelling veel meer tot het oog spreken moest dan de nevens en onder elkander gestelde cijfers; de aldus bij de statistiek ingevoerde graphische methode kan daarom gezegd worden, de resultaten dezer wetenschap bevattelijk te maken ook voor hem, die van de droge cijferstudie een afschrik heeft.

Een tweede voordeel dezer methode is, dat ze verschillende gegevens in een kort bestek samenvoegt. Zoo geeft bij voorbeeld eene graphische voorstelling van den loop der openbare geldmiddelen van een staat nevens de eindcijfers van ontvangsten en uitgaven ook te gelijk de voordeelige of nadeelige resultaten van den dienst te aanschouwen, treffender, dan de cijfertabellen doen kunnen. Want vooral waar het opgaven van financieele statistiek betreft, gaat de zeer juiste opmerking van William Playfair op, dat de punten, die de geldsommen uitdrukken, aan te merken zijn als de toppunten van de aan die sommen evenredige stapels muntstukken en de afbeelding van een geldstapel meer tot het oog spreekt dan een cijfergetal.

Men kan echter in alle opzichten te veel eischen, en ook ten aanzien der graphische statistiek staat men, met te veel te eischen, aan teleurstelling bloot. Wil men te veel te gelijk uitdrukken, dan gaat de duidelijkheid der voorstelling teloor. Reeds het eerste diagram in deze bewerking van Marey toont dit aan; het bevat een vergelijkend overzicht van de zeil- en stoomschepen van een twintigtal landen naar den tonneninhoud, waarbij (om Playfair's beeld te gebruiken) de stapels tonnen der zeilschepen op dezelfde basis, de horizontale as van het diagram, berusten en dus voor onderlinge vergelijking vatbaar zijn. De tonneninhoud der stoomschepen is er echter bovenopgestapeld, waardoor de onderlinge vergelijking der verschillende stoomvloten met eenige juistheid alleen door het bezigen van een passer is te maken. In den regel zijn zulke onderverdeelingen niet raadzaam.

Is het niet wenschelijk te veel te doen, door onberaden streven naar de grootst mogelijke duidelijkheid kan men evengoed zijn doel missen. Zoo draagt bij voorbeeld het verschillend arceeren veel bij tot de duidelijkheid

[p. 520]

van het diagram, waaraan het te gelijk een beter oog geeft. En toch zijn in vele gevallen de eenvoudige lijnen van Playfair, ook al kunnen ze niet gekleurd gegeven worden, boven de gearceerde voorstellingen te verkiezen. Er hebben zoo licht geen vergissingen mede plaats, gelijk op bladz. 44 (fig. 13. Balans van den handel van Engeland, naar Playfair) er eene is voorgekomen. De jaren 1781 en 1782 worden aldaar, bij Marey-Jaeger, voorgesteld als jaren met eene voor Engeland voordeelige handelsbalans, ofschoon het invoercijfer dat van den uitvoer overtrof. Bij Playfair komt deze fout niet voor, welke aan eene vergissing bij het arceeren te wijten zal zijn. Had men in 't geheel niet gearceerd, maar eenvoudig de twee lijnen op het vlak gebracht, dan zou ja de figuur er wat mager hebben uitgezien en de belangstellende niet-deskundige eene halve minuut meer noodig hebben gehad, om haar te begrijpen, maar dan was er ook geen vergissing mogelijk geweest. Dit is echter geen bezwaar tegen de graphische methode zelve, maar tegen een détail van uitvoering.

De twee thans verschenen afleveringen van de vertaling des heeren Jaeger zijn zeer belangrijk van inhoud, en de volgende beloven, naar de in de inleiding van het werk gedane toezeggingen te oordeelen, niet minder. In de twaalf afleveringen, waarmede het boek compleet zal zijn, zal men het meest volledig handboek vinden, om de volle toepassing te leeren kennen der daarin behandelde methode in verschillende wetenschappen en de diensten te leeren beoordeelen, welke zij reeds aan de wetenschap en de practijk heeft bewezen. Vertaler en uitgever verdienen ten volle, dat de algemeene belangstelling in dit werk, dat met het oog op Nederland nog eene bepaalde uitbreiding heeft ondergaan, hunne groote onderneming loonen zal.

Hildebrands Camera Obscura door Johs. Dyserinck. Vermeerderde herdruk uit De Gids van December 1881. Middelburg. J.C.W. Altorffer.

Populair als Hildebrand's Camera Obscura was wellicht nooit een boek in Nederland; daar haalt zelfs Van Lennep niet bij of De Genestet of de Schoolmeester; 13 drukken, 50000 exemplaren!

De geschiedenis van dit boek was èn om de letterkundige waarde èn om den zeldzamen opgang - niet altijd gaan beiden gepaard - waard, om het onderwerp te zijn van een nauwgezette studie; wanneer verscheen de eerste druk, hoe werd hij ontvangen, welk was het oordeel der recensenten, welk verschil bestaat er tusschen de verschillende drukken, in welken vorm zagen zij het licht, ziedaar altemaal vragen, die gemakkelijker zijn te doen dan te beantwoorden; immers, zulk een onderzoek vereischt veel zorg, veel tijd, en wie den moed ertoe heeft, heeft aanspraak op onze dankbaarheid, inzonderheid wanneer dat veel omvattend werk gedaan wordt met die nauwkeurigheid, welke wij van den heer J. Dyserinck gewoon zijn.

Is de stof ietwat droog, zooals alle bibliographie, men kan die smakelijk inkleeden, en dat is hier geschied. Wij beginnen met te lachen om de recensie in de Vaderlandsche Letteroefeningen zaliger; het tijdschrift had den dood verdiend alleen om het afkeurend vonnis, dat het uitsprak over de Camera. ‘Hoogst waarschijnlijk’, zoo luidt het, ‘zal het boek voor vergetelheid plaats maken.’ Vergelijk de kromme taal van dien recensent met het Hollandsch van Beets, en ge schudt het hoofd.

Gelukkig waren er toen ook andere recensenten; in De Gids verklaarde Pot-

[p. 521]

gieter, - evenwel eerst na de tweede uitgave - dat de stijl, de taal van het boek uitstekend waren. ‘Het Hollandsch’, zoo las men daar in 1841, ‘is ons nog rijkere mijn gebleken, sedert Hildebrands talent er zoo vele nieuwe, te lang voorbijgeziene, te achteloos verzuimde aderen in ontdekte.’ -

Van de vele bijzonderheden, welke Dyserinck in zijn studie meedeelt, welke ook uitgestrekt werd tot de Duitsche, Fransche, Engelsche, Italiaansche vertalingen, wil ik hier geen lijst geven, om de lezing van het keurige boekske niet overbodig te maken. Vooral wat die vertalingen betreft, vindt men menige zotternij.

Ik neem echter de gelegenheid waar, om de Camera Obscura nog eens aan te bevelen. Aan te bevelen niet in den gewonen zin, want dat zou gek zijn, maar erop te wijzen als een bron van studie voor letterkundigen, of die het willen worden.

Er wordt veel geschreven tegenwoordig; vrachten kopij worden ingezonden bij de redacties van tijdschriften en couranten; schier legio is het aantal jeugdige schrijvers en schrijfsters, die een oordeel vragen over hun voortbrengselen, maar - over 't geheel genomen is het gehalte niet van dien aard, dat men merken kan, dat de Camera Obscura gelezen en herlezen is; dikwerf moest men zich afvragen, of de 50000 exemplaren, die werkelijk zijn verkocht, niet meer dienst doen als aanvulling van het boekenrekje of als prachtexemplaar op de tafel in de mooie kamer, dan wel om Hollandsch te leeren en onze inderdaad rijke en schoone moedertaal te kennen. Men kan zijn verbazing nauw onderdrukken, wanneer een slecht geschreven novelle wordt aangeboden en op de vraag, of men de Camera Obscura gelezen heeft, of ook wel een ander boek, bekend om de zuiverheid van Hollandsch, een niet alleen ontkennend maar zelfs verwonderd antwoord wordt gegeven. Wanneer men niet eens maar herhaalde malen die ervaring opdoet, begint men te vreezen, dat het met de Camera Obscura gaat als met meer boeken: veel gelezen, maar toch meer verkocht dan gelezen.

't Is waar, er bestaat in vele Nederlandsche kringen een minachting, een afkeer van het Hollandsch, waarop men zich zelfs durft te verhoovaardigen; het Hollandsch is zoo stijf, zoo saai; voor het leeren van vreemde talen, van natuurkunde, enz. enz., heeft men alles over, maar Hollandsch, dat kent men immers al! Arm volk, arm nationaliteitsgevoel, wanneer zoo over de moedertaal gedacht en gesproken wordt.

Maar dat moest althans geen plaats hebben bij hen, die schrijven willen in het Hollandsch, zich naam maken in de letterkundige wereld. Tegen dat euvel kan nooit genoeg geprotesteerd worden. Mijn schoolmeester - 't was er een van den goeden ouden stempel, eenvoudig en degelijk in het onderwijs, - zei altijd: een jongen, die vreemde talen leert zonder zijn moedertaal te kennen, is gelijk aan een hond, die allerlei kunstjes kent, behalve blaffen. Toch kende de man de drie moderne talen zoo goed als de beste. Ik herhaal die les en verzoek de Camera Obscura te lezen niet eens, maar telken male, om te leeren, wat Hollandsch is.

De heer Dyserinck droeg zijn studie op aan Nicolaas Beets, met de herinnering aan zijn woorden: ‘Ik acht den man zalig, wien het gelukt, zich omtrent zijne moedertaal verdienstelijk te maken.’

Een woord van lof aan de uitgevers Altorffer voor de nette uitgave.

K.