De Tijdspiegel. Jaargang 38

[p. 203]

Letterkunde.

Bijdragen tot de geschiedenis der Nederlandsche letterkunde.

Dr. Georg Penon te Groningen, reeds gunstig bekend door zijne dissertatie over Vondel's Hekeldichten, heeft onlangs een eerste deeltje uitgegeven van een werk, getiteld Bijdragen tot de geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, dat wij gaarne aankondigen. Aankondigen, zonder meer: grootendeels omdat eene uitvoerige beschouwing van de quaestiën, die hier voorkomen, in dit tijdschrift niet op hare plaats zou zijn. Men verwachte daarom noch eene paraphrase van of een commentaar op het betoog des Schrijvers, noch eene eigenlijke aanprijzing van het boek, dat voor den zaakkundige zich sterk mag maken ‘om sonder een anders hulp, sich self nae waerde te prysen.’ - Het bevat twee opstellen, waarvan het eerste (bl. 1-75) tot opschrift heeft: Het eerste deel der ‘Verscheyde Nederduytsche gedichten’, het tweede (bl. 77-182): De Roman van Apollonius, Koning van Tyrus. Eindelijk volgen er nog eenige Nalezingen en verbeteringen.

Het tweede stuk is een uitvloeisel van des Schrijvers voornemen, dat ‘in elk deeltje zooveel mogelijk een of ander zeldzaam geworden werk (Volksboek, blijspel, enz.) worde afgedrukt’. De herdruk van het in 1493 te Delft uitgegeven volksboek Die schoone ende die suverlicke historie van Apollonius van Thyro - dat zeer zeldzaam is en waarvan een misschien eenig exemplaar berust in de bibliotheek van het Zeeuwsch Genootschap - wordt voorafgegaan door eene merkwaardige, van veel studie en bibliographische kennis getuigende verhandeling over den oorsprong der hier behandelde sage, met overvloedige aanwijzing van de belangrijkste bronnen, waaruit de schrijver dezer verhandeling geput heeft.

Uit die studie blijkt, dat de sage het eerst behandeld werd in een Griekschen roman, tusschen de jaren 210 en 325 geschreven, maar die verloren is gegaan. Daarvan bestaat echter eene Latijnsche vertaling, waarschijnlijk uit het begin der zevende eeuw dagteekenend. Van

[p. 204]

dezen Latijnschen tekst zijn wel honderd handschriften overgebleven van zeer uiteenloopende redactie.

De historie van Appollonius werd buitendien opgenomen in de Gesta Romanorum, ‘eene in ongeveer 1350 tot stand gekomen verzameling van verhalen, sagen en legenden’, die o.a. ook in het Nederlandsch vertaald werd. De Latijnsche historie werd al vroeg gedrukt, denkelijk in 1470 voor het eerst, en later herhaalde malen. Zij werd ook in verschillende talen overgezet, welke vertalingen hier allen min of meer uitvoerig besproken worden. Zoo wordt o.a. gewezen op het verband van de Historie van Appollonius en Shakspere's Pericles Prince of Tyre en op de betrekking ervan tot de Fransche Chanson de geste de Jourdain de Blaivies.

Op deze belangrijke inleiding volgt dan de herdruk van het uiterst zeldzame Hollandsche volksboek, hetwelk zeker wel waard was, om weer onder elks bereik te worden gebracht, zij het ook maar om de vermaardheid, die deze roman in geheel Europa gehad heeft.

Ik kom tot het eerste opstel, voor de geschiedenis onzer Letterkunde verreweg het belangrijkste.

In de zeventiende eeuw werden bloemlezingen uit of verzamelingen van gedichten ter perse gelegd van poëten, wier lettervruchten niet allen bijeenverzameld waren, of die er slechts weinigen hadden vervaardigd. Een dier bundels, en zeker niet de minst belangrijke, is die, welke ten titel voert Verscheyde Nederduytsche Gedichten, en waarvan twee deelen het licht zagen. Het eerste werd in 1651 voor het eerst, en in 1659 opnieuw gedrukt; het tweede verliet in 1653 de pers.

Met het eerste deel, dat ‘zeer zeldzaam’ geworden is, doet ons Dr. Penon kennis maken.

Op den titel leest men, dat die bundel verzen bevat ‘van Grotius, Hooft, Barlaeus, Huygens, Vondel en anderen’. Die anderen worden soms genoemd, soms niet; over allen geeft de Uitgever der Bijdragen hoogst belangrijke opmerkingen ten beste, en vooral omtrent de tekstcritiek en bibliographie, waarvan hij bijzonder werk maakt, behartigenswaardige wenken.

De schrijvers, waarvan gedichten, met hun naam geteekend, in den bundel voorkomen, zijn: Reael, Hooft, Spieghel, Pieter en Hugo de Groot, Vondel, G. Brandt, Const. Huygens, Staeckmans, Jan Vos, Jer. de Decker, C. van Baerle, Anslo, Brosterhuysen, Boyus, Bruno, Fr. Martinius. Over deze allen vindt men hier mededeelingen van den Schrijver der Bijdragen, die òf voor de tekstcritiek, b.v. door het aanwijzen van grove misstellingen in sommige drukken dier gedichten, òf voor de vaststelling van den datum der stukken en de bibliographie dier dichters in het algemeen van groote waarde zijn. Ook hier weer komt de nauwkeurigheid en volledigheid zijner aanwijzingen op iedere bladzijde aan den dag.

Van al de genoemde Dichters was de naam in het Register op den

[p. 205]

bundel vermeld; nu worden de gedichten aangewezen en besproken, die zonder naam van auteur of slechts met initialen geteekend in die verzameling voorkomen. Wel bestaat er een exemplaar van het werk, dat reeds in het bezit geweest is van Roemer van Wesel, waarin de namen onder de anonieme verzen zijn geplaatst, maar het blijkt niet, waar zich dat exemplaar bevindt. Toch heeft de Schrijver dezer Bijdragen de meeste namen kunnen aangeven. Hij werd daarbij geholpen door de opmerking, dat de anonimi onder verschillende letters gerangschikt zijn.

Onder de letter A vindt men een gedicht vermeld met de letters D.A. daarbij; in den bundel zelf is het onderteekend met D.A.J., dat op Daniël Az. Jonktys wijst.

Zes gedichten staan op de letter B, welke allen van Ger. Brandt blijken te zijn, die toen echter, ten einde het overwegende aandeel, dat hij in de uitgave van dezen bundel had, te bemantelen, niet voor den maker daarvan wilde doorgaan, terwijl hij een paar andere verzen erin plaatste met zijn naam eronder.

Ook op de letter S komen zes gedichten voor: drie daarvan mogen met groote waarschijnlijkheid aan Joan Six worden toegekend.

Van de verzen, onder de letter W geplaatst, is er één stellig van Westerbaan: het bekende Kracht des geloofs van den voortreffelijken ende vermaarden Nederduytschen Poeet Joost van Vondel, te speuren in de Altaar-geheimenissen.

Dan volgen er onder dezelfde letter nog vijf gedichten, waarvan een van Aernout Overbeke is en een van Huygens. De overigen blijven anoniem.

Achter het eigenlijke werk is nog een aanhangsel van zestien blz. geplaatst, waarin zes gedichten van Vondel en één van Jan Vos voorkomen, allen betrekking hebbende op den aanslag van Willem II op Amsterdam in 1650.

Aan het einde van zijn overzicht gekomen, wijst de Schrijver op de belangrijkheid van het besproken werk voor de geschiedenis onzer letterkunde. ‘Telkens toch’, zegt hij (bl. 70), ‘wezen we aan dat het een of ander vers hier voor het eerst gedrukt was of alleen hier in dezen bepaalden vorm voorkwam, terwijl het in latere uitgaven was gewijzigd; zelfs werden sommige verzen alleen hier en nergens elders gevonden.’ Deze uitkomsten wettigden zeker de moeite, door den Schrijver aan de analyse van het werk besteed, die, zooals wij nu en dan aanstipten, nog andere uitkomsten opleverde, welke de bescheidenheid den Schrijver belette op te geven.

Ten slotte overweegt hij in § 31 de vraag, wie de verzamelaars van dezen bundel zijn geweest. De namen worden op den titel met enkele letters aangeduid, die op de volgende wijze schijnen te kunnen worden aangevuld: J. V(os), J. S(ix), T.V. D(omselaer), (Brandt), G(errit) P(ietersz van Syl) en C.L.B. De laatste naam is nog niet

[p. 206]

opgespoord. Van de meesten is het aandeel, dat ze aan de uitgaaf hadden, niet te bepalen: van J. Six weten wij, dat hij niet slechts eenigen zijner verzen heeft afgestaan, maar ook vrijheid gegeven, om uit zijn album gedichten van anderen op te nemen. De hoofd-, de eigenlijke verzamelaar intusschen was Ger. Brandt. Hij zendt den bundel bij zijn verschijnen aan zijne beminde Susanna van Baerle, en twee gedichten, aan haar gericht, waren reeds in het werk zelf opgenomen. Maar hetgeen nog meer zegt, de opdracht van het boek aan den schilder G. Pz. van Syl kan van geene andere hand wezen dan de zijne. De Schilder had den Dichter aan zich verplicht door een portret zijner aanstaande te schilderen en hem dat ten geschenke te geven (bl. 70), en nu maakt deze van de hem hier geboden gelegenheid gebruik, om den schenker ‘gedichten voor schildery en woorden voor verwen aan te bieden. Dit zijn de Verscheide Dichten die ik u opdraegh; en onder uwen naem den dagh laet sien: niet sooseer, om al wat Neêrduytsch spreekt genoegen en vermaek te geven, als om niet ondankbaer te schijnen bij uw beleeftheyt.’

Die opmerking is niet van belang ontbloot, omdat uit de keuze van sommigen der hier opgenomen stukken nieuwe aanwijzingen zijn te putten omtrent de verhouding van Brandt tot Vondel, omtrent wat men genoemd heeft ‘de quaestie Vondel-Brandt’, die nog niet volledig is opgelost, maar waarbij ik hier niet nader kan stilstaan. Ik hoop intusschen weldra, in een meer daarvoor aangewezen orgaan, de gegevens, die wij thans bezitten, aan te wijzen en de slotsom, daaruit te trekken, opnieuw te overwegen. Voor mij is dit het belangrijkste resultaat dezer Bijdragen.

Ik besluit deze aankondiging met den oprechten wensch, dat de geschiedenis onzer Letterkunde nog lang en veel voordeel moge trekken van de studiën van dezen ijverigen en nauwkeurigen jongen geleerde.

's-Hage, December 1880.

jonckbloet.